Türgiş xaqanlığı
 | Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
| Tarixi dövlət | |
| Türgiş xaqanlığı | |
|---|---|
 |
|
|
|
|
| Paytaxt | Suyab |
| Dilləri | Qədim türk dili |
Türgiş Xaqanlığı, Türkeş və ya Turgiş (Köhnə türkcə: 𐱅𐰇𐰼𐰏𐰾: 𐰉𐰆𐰑, Türgeš budun, 'Türgeş xalqı'; Sadələşdirilmiş Çin: 突骑施; Ənənəvi Çin: 突骑施; Ənənəvi Çin: 突骑施; 突骑施; Ənənəvi Çin: 突骑施; 突骑施; Ənənəvi Çin: 突骑施; i-Şih; qədim tibet: du-Rgyas) türk tayfa konfederasiyası idi. Bir vaxtlar Qərbi Türklərin On-Ok elitası üzərində Tulu qanadına mənsub olan Türkeş, Qərbi Göktürk xanlığının dağılmasından sonra müstəqil bir güc kimi meydana çıxdı və 699-cu ildə xanlıq qurdu. Türklər xaqanlığı 766-cı ilə qədər, karluklar onları məğlub edənə qədər davam etdi. Türkeş və Göktürklər nikahla qohum idilər.
I. Türgiş Xaqanlığı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Türgişlər Göktürklərin "On-Ox" tayfasından idi. Onlar İssık-Kul gölünün ətrafında yaradılmışdır. Göktürk İmperatorluğunun qurucusu Bumin Kağan 552-ci ildə İstemi "On-Ok" soyuna "bəy" təyin etdi. 630-cu ildə Göktürk İmperatorluğu dağılanda dövrün hökmdarı "Baka Tarkan" dövlətinin müstəqilliyini elan etdi. On-Ox qəbiləsinin bütün üzvlərini öz dövlətinə çağırdı. Qısa müddətdə bütün On Oxlar bu dövlətdə birləşərək 140.000 nəfərlik ordu topladılar. Onlar indiki Qırğızıstan ərazisinin böyük hissəsini öz nəzarətləri altına aldılar, lakin Göktürk Dövləti yenidən qurulanda keçmiş əraziləri olan bu bölgəni almaq istəyirdilər. Türklər bu bölgəni Göktürk İmperatorluğuna qaytarmayınca, Türk-Göktürk müharibələri başladı. Tonyukukun komandanlığı altında olan Göktürk ordusuna məğlub oldular. Beləliklə, "İ. Türgiş Dövləti" məhv edilərək Göktürklərə qoşuldu.
II. Türgiş Xaqanlığı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Türklər müstəqilliklərini bərpa etmək üçün üsyana qalxdıqda Kül Tiginin komandanlığı altında olan orduya məğlub oldular. 717-ci ildə türklərin başçısı olan Suluk Çorun hakimiyyəti altında yenidən üsyan qaldırdılar və bu dəfə müstəqilliklərini qazandılar. Onların əsası Balasaqun şəhərində qoyulmuşdur.
Sulu Çor zamanında Əməvi orduları Orta Asiyada irəliləyirdi. Turqlar Əməvi hökmranlığından qaçmaq üçün güclü müqavimət göstərdilər. Səmərqənd yaxınlığında "Kül-Çor"un komandanlığındakı Türkeş birlikləri Əməvi ordularını məğlub etdi. 724-cü ildə Əməvilər Orta Asiyadan çəkildilər. Bu fürsətdən istifadə edən turqlar Buxaranı və ətrafını da ələ keçirdilər, lakin 732-ci ildə bu bölgəni Əməvilərə buraxmalı oldular.
Vətəndaş müharibəsi və süqut
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çin türklərin güclənməsini istəmir və daxildə qarışıqlıq yaratmağa çalışırdı. Bunun nəticəsində Turqiş Sulu Çor xanı 738-ci ildə öz sərkərdəsi Kül Çor tərəfindən öldürüldü. Bundan sonra ştatda vətəndaş müharibəsi başladı. Xalq "Sarı" və "Qara"ya bölündü. Qanlı toqquşmalar və müharibələr nəticəsində Kül Çorun komandanlığı altında olan "Sarı Türgiş" qalib gəldi. Kül Çor adını dəyişərək Baka Tarkan qoyaraq özünü Türkeşlərin xanı elan etdi. "Qara turqış"ın başında Tumoça adlı bir komandir dayanırdı. Çin bu qrupa dəstək verdi. Bunun üzərinə "Qara turqışlar" müstəqilliklərini elan etdilər. Beləliklə, onlar Göktürk İmperatorluğunda olduğu kimi iki yerə bölündülər: "Sarı Türk Dövləti" və "Qara Turq Dövləti", lakin bu iki dövlət bir-biri ilə müharibəyə başladıqda, bundan istifadə edən karluklar bu iki dövlətə hücum etdilər. Vətəndaş müharibəsindən bezmiş və bir-biri ilə vuruşaraq bu iki dövləti asanlıqla işğal etdilər (766). Beləliklə, Türgiş tamamilə Karlukların hakimiyyəti altına keçdi.
Türgiş yazıları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nəhayət, Fərqanə vadisində və Qoçkor düzündə tarixi yazılar tapıldı. Xüsusən də Qoçkorda tapılan runik yazılı yeni abidələr köçəri və oturaq türk tayfaları haqqında yeni məlumatların əldə edilməsinə mənbə olmuşdur.
