آذربایجان (تاریخی اراضی)

آذربایجان جمهوریتی ایله یا آذربایجان ایله قارؽشدؽرؽلمامالؽدؽر.

آذربایجان (تاریخی اراضی) — تاریخی بؤلگه‌لرده اولان آذربایجان آدلی بؤلگه.

آذربایجان خزر دنیزی‌نین قۇزئیینده. آراز و کۆر چایلاری آذربایجان سینیرلاری ایچینده بللیدیر. آذربایجان باب اۇل-البابا جان اۇزانیییب (ابن حوقل 977)

آذربایجان بیر اینضیباتی، جوْغرافیایی و ائتنیک واحیدینه چئوریلمه یوْلوندا موختلیف پروْسه‌لرله اۆز به اۆز اوْلوب. تاریخچیلر بۇ قوْنودا مۆختلیف ریوایتلر سؤیله‌ییبلر. بۇ مسئله عالیملر و تاریخچیلر آراسیندا نئچه‌فیکیرلیلیک و مۆناقیشه‌یه چئوریلیب و ایندیکی زامانیمیزدا میلّی، ائتنیک و بعضی سیاسی مساله‌لره گؤره بۇ علمی و تاریخی مساله سیاسی ماهیته مالیک اوْلوبدور. بعضی قروپلارین ایدیعاسینا گؤره آراز چایی‌نین قۇزئی سمتی هئچ واخت آذربایجان آدین داشیماییب و دایما آدی “اران” اوْلوبدور و ایلک دفعه آذربایجانین میلّی حۇکومتی طرفیندن 1918-اینجی ایلده سیاسی مقصدلر اساسیندا و ایرانا تجاووز ائتمک اۆچون “آذربایجان” آدلانیبدیر . بۇ قروپون نظرینه گؤره 1920-اینجی ایلدن سوْنرادا، قۇزئی آذربایجان بوْلشئویکلرین الینه دۆشندن سوْنرادا، همین سیاسی مقصدلر اساسیندا بۇ آد ساخلانیبدیر. تاریخی کیتابلاردا آذربایجان مرزلری باره‌ده مۇبهم یئرلر وار. آران و شیروان شهرلری گاه آذربایجاندان مملکتیندن ساییلیرلار گاهدا آذربایجاندان مۆستقیل گؤرسه‌دیلیرلر. حسن راشیدی‌نین نظرینه گؤره آذربایجانین آدی "مملکت" و "ویلایت" ایشلننده ایکی فرقلی جوْغرافییایی آنلام داشیییر. مملکت قاورامی ایشلننده آرران و شیروان "ویلایت"لری اوْنون ایچینده یئرلشیرلر، آنجاق "ویلایت" قاورامین داشییاندا "آذربایجان مملکتی" ایچینده آررانلا قوْنشو ساییلیرمیش. پرویز شاهمره‌سی بۇنو ایقتیصادی و آلیش-وئریش مساله‌سیله ایلگیلی بیلیر .

آذربایجانین ایسلامدان اؤنجه تاریخی – سیاسی جوْغرافیاسی

مادلار دؤورو

مادلار حۆکومتیندن سوْنرا "ماد" آدی بۇ یئرلره وئریلدی. ماد اؤلکه‌سی قۇزئیدن آراز چاییندان باشلاییب گۆنئیدن الوند داغیناجان ایمیش، دوْغودان قێزیل اؤزن چایی و باتیدان اۇرمو گؤلونون دۆزنلیگینه‌جن گئنیشلیگی واریمیش. ماد اۆچ قیسمته بؤلونورموش:

1- بیرینجی ماد (هیگمتانه)، 2- ایکینجی ماد (رئی) 3-اۆچونجو ماد (اۇرمو گؤلونون اطرافینداکی دۆزنلیکلر-سوْنرالار آتوْرپاتگان)

همین زاماندا آراز چایی‌نین قۇزئیینده اۇتیلر (اۇدینلر-اۇتئنلر)، سۇدیلر، ائلیادیکیلر، قاروْنایلر، آینییانیلار، آنارییاکیلر، گیللر، ویکلر، سیلوْولار (جیلیلر)، لوْپینلر (لیپیلر)، دیدیروْلار، قارقارلار (خارخارلار)، کاسپیلر و ساناروْلار یاشایرمیشلار. بۇ قوْملارین بیرلشمه‌سیندن آلبانلار یارانیبدیر.

ساسانیلر دؤورو

آذربایجان كوستو، ساسانیلر دؤورونده (6-7--جی عصرلرده)

ابوریحان بیرونی، آذربایجان مملكتین قورئیینده

ساسانیلرین اینضیباتی بؤلمه‌لری

ساسانیلر زامانی آذربایجاندا اؤنملی دیَیشیکلیکلر اۆز وئریر. خوْسروْ انوشیروان (سلطنت 531-578 م.س) (بعضی قایناقلاردا قۇباد شاهین زامانیندان) ایرانی دؤرد یئره بؤلوب، دؤرد "سئپه‌بوْد"آ تاپشیریر. بۇ بؤلوملر "کۇست" آدلانیرلار. طبری بۇ بؤلمه‌لرین تاریخین انوشیرواندان قاباق باش وئردیگین گؤستریبدیر.

ایرانین کوْستلاری بۇنلاردان عبارتیدیلر:

1) خوراسان، قۇزئی دوْغو کۇستو کۇستو” (xwarāsān)

2) خاوران، “گۆنئی باتی کۇستو” (xwarwarān)

3)نیمروز، گۆنئی دوغوکۇستو” (nēmrōz)

4) آذربایجان -ādūrbādagān - “قۇزئی باتی کوْستو”

شیروان و آران هر ایکیسی آذربایجان کۇستوندا یئرلشیردیلر و بۇنلارین شاهلاری آذربایجان سئپه‌بوْدونا تابیدیرلر. آذربایجان سئپهبوْدو ایرانین ان گۆجلو سئپه‌بوْدوایدی. هر اۆچ سئپه‌بوْد تکجه گۆموش بیر تختده اوْتورماغا ایجازه‌لری واریدی ولی آذربایجان سئپهبوْدو قێزیل تختده ایلشیردی.

آذربایجان کۇستونون شهریستانلاری (پهلوی دیلینده شهریستان=شهر) ایرانین شهریستانلاری . کیتابیندا بئله‌دیر:

> آذربایجان کۇستو<.....

56- آذربایجان بؤلگه‌سی‌نین آذربایجانین سئپه‌بوْدو ایران گوْشنسب تیکیبدیر.

57- وان شهریستانی وان گوْلخش (Van Goləxş/بلاش) ین قێزی کی ژئیقوْبقدنان (Jeyqobqd) ایزدیواج ائدیب تیکیب، نه تۇر برادروش کرب سئهرله (Tur bəradərvəş kərəb sehr) اوْرانی اروندسب (ارجاسب) دئژی کیمی عوضله‌ییب، اؤز جانین قوْروماق اۆچون.

58- آذربایجان کۇستوندا گنجه بؤلگه‌سی‌نین تۇرانلی افراسیاب (آلپ ار توْنقا) تیکیب.

59- آموی بؤلگه‌سی‌نین (=آموْل) زندیق-ائ پوْر مرگ (اؤلو دوْلوملو زندیق) تیکیب.

60- رئی شهریستانی ..... و زردوشت سئپیتامان اوْغلو بۇ شهریستاندان ایدی.

61- بغداد بؤلگه‌سی‌نین ابو جعفر کی اوْنا ابو دوانیق (کافیرلرین دده‌سی) دئییرلر تیکدی.

ائرمنی یازیچیسی "موسا خورانی (Moses Xoranac)" یازدیغی کیتابی "ژوزف مارقوارت/مارکوارت" (Joseph Marquart/Markwart) آلمانجایا چئویریب و 1901-اینجی ایلده بئرلینده یاییب. بۇ اثرده آدوربادگان کۇستو "کاپکوْه" آدلانیب و اوْنون 13 مملکتی وار. مملکتلر بئله‌دیر:

1- آترپاتاکان / Atrpatakan {آتوْرپاتکان} 2- آرمن د.بیر.هایک / Armn d.i.Haik {ائرمن} 3-وارغان داس ایسی ویرک /Warğan das isi Wirk {گۆرجوستان} 4- ران د.بیر.آیوانک / Ran d.i.Aivank {آلبانییا} 5-بالاساکان / Balasakan {بیلسجان-مۇغان} 6- سیساکان / Sisakan {سییوْنیک-آرازین یۇخاریسیندا-گؤیگؤله‌جن} 7-آرئ / Are {رئی} 8- گئلان شانجان / Gelan Şancan {گیلان-زنجان} 9- دلمونک / Dlmunk{دئیلمان} 10- دمباواند / Dmbavand {دماوند} 11- تاپرستان / Taprstan {تبریستان-مازندران} 12- روان / Rvan {روْیان-خزر دنیزینین گۆنئی‌اینده} 13- آمل / Aml {آموْل-مازندراندا بیر شهر}

احمد کسروی بۇ کۇستون آدین "باختر" یازاراق آذربایجان، ائرمنیستان، گۆرجوستان، آران، قافقاز داغلاری، دربند، رئی، دماوند، گیلان، تپورئستان (طبریستان)، دئیلمان و تالیشانی بۇ کۇستا تابع اوْلماغین یازیر.

ابولقاسیم فیردوْسی بۇ کۇستون آدین "آذرآبادگان" یازیبدیر. اوْنون شعرینده ارمنیه، اردبیل و گیللرین یۇردو بۇ کۇستدا گؤستریلیبدیر.

ابن خۇرداذبه (1309 ه.ق) و ابوریحان بیرونی (9-جو عصر) بۇ کۇستو "آذرباذکان" کیمی یازیبلار. ابن خۇرداذبه‌ه گؤره ائرمنیه، آذربیجان، الرئی، دوْماوند و دماوند شهری و... "الجربی" و فارسلارین حۆکومتی زامانی "آذرباذکان" أصبهبذونا تابع اوْلوبلار.

ساسانیلر دؤوروندن قالان کتیبه

آذربایجانین شیمال سرحدی‌نین ساسانیلر دؤورونده دربنده‌جن اۇزاندیغی باره‌سینده همین شهرین حیصارلارینداکی پهلوی یازیلاری معلومات وئریر؛ بۇ یازیلار م.اؤ. 553 -جۆ ایلینده آذربایجانداکی ساسانی مرزبانی برزینی طرفیندن ترتیب ائدیلمیشدیر:

"من انوشیروان طرفه‌نیندن مامور اوْلدوم، دربندین قۇزئی حیصه‌لرینده، قۇزئی قبیله‌لرین آذربایجانا هۇجومونون قاباغین آلماق اۆچون قالالار یارادام.

آذربایجانین ایسلامدان سوْنرا تاریخی – سیاسی جوْغرافیاسی

عرب خیلافتی دؤورونده

"آذرباذكان سئپه‌بودو عباسیلر دؤورونده (9-جو عصر)

ابن حوقل‌ین چكدیگی خریطه, آذربایجان و آران (اذربیجان والران) بیر یئرده گؤسته‌ریلیر

ایدریسی‌نین چكدیگی خریطه (1154), آذربایجان سینیرلاری خزر دنیزی‌نین غرب طرفینده بللیدیر

آذربایجان 22-اینجی هیجری ایلینده عرب سیپاهیلری‌نین الینه دۆشدو. عرب سیپاهیلری ایکی طرفدن هۆجوملارینا داوام ائتدیردیلر. حبیب ابنی مۇسلیمه ائرمَنیستانین چوْخ شهرلرین اله کئچیردی، بۇ فۇتوحات ائرمَنیستاندان باشلانیب قافقازین اوْبیری یئرلرینده دوام ائدیب. بۇنا اساساً عربلر هر یئنی یئره چاتاندا بئله دۆشونوردولر کی ائرمَنیستانین آردیدیر، و بۇ مسئله بعضی کیتابلاردادا تکرار اوْلوب. آنجاق بۆتون قایناقلار بئله یازماییبلار .

ابن خۇرداذبه (1309 ه.ق) ده ساسانیلر زامانی اوْلان بؤلمه‌نی تکرارلایاراق بئله یازیر:

"والجَربى بلاد الشمال ربع المملكة وكان أصبهبذ الشمال على عهد الفرس یسمى اذرباذكان أصبهبذ وفی هذا الحیّز إرمینیة و آذربیجان والریّ ودُماوَنْد ومدینة دماوند شَلَنبَة قال بهرام جور‏:‏ مَنَم شیر شَلَنبَه ومنم بَبْرِ تَلَه وفیه طبرستان والروبان وآمُل وساریة وشالوس واللاّرز والشِّرز وطمیس ودِهستان والكلار وجیلان وبدشوارجر وملك طبرستان وجیلان وبدشوارجر یسمى جیل جیلان خراسان قال محمد بن عبد الملك‏:‏ قد خُضِبَ الفیل كعاداته لجیل جیلانِ خراسانِ والفیل لا تُخضَبُ أعضاؤه إلاّ لذی شأنٍ من الشانِ وفی هذا السقع الببْر والطیلسان والخَزَر واللان والصقالب والأبَر‏.‏ "

بوردا اذرباذكان و آذربیجان سوزجوکلری راشیدین یازدیقلاریلا اوست-اوسته دوشور.

ابن هۇقل‌ده "ارمنیه ورران و آذربیجان" ایقلیمین بئله ایضاح ائدیر:

"فلنرجع الان الی حد بلد الروم غرباً فنصف اقالیمها الی آخر الاسلام فی حد المشرق و الذی نبتدا به ارمینیه و الران و اذربیجان و قد جعلنا هذا اقلیماً واحدا لانه لا یملكه الا ملك واحد فیما شاهدته فی عمری و من تقدمنی كابن ابی الساج و مفلح غلامه ودیسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلار.

والذی یحیط به مما یلی المشرق الجبال و الدیلم و غربی بحر الخزر والذی یحیط به مما یلی المغرب حدود الارمن واللان وشی من حذ الجزیره والذی یحیط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذی یحیط به من الجنوب حدود العراق و شی من حدود الجزیره "

اسطخری بو باره‌ده بئله معلومات وئریر:

"فاما ارمینیه والران واذربیجان فانا جمعناها فی صوره واحده و جعلناها اقلیما واحدا والذی یحیط بها مما یلی المشرق الجبال و الدیلم و غربی بحر الخرز والذی یحیط بها مما یلی المغرب حدود الارمن واللان و شی من حد الجزیره و الذی یحیط بها مما یلی الشمال اللان و جبال القبق والذی یحیط بها مما یلی الجنوب حدود العراق و شی من حدود جزیره "

472-اینجی ایلده (قمری ایلی-1079 م.سو) یازیلان "حدود العالم ن المشرق الی المغرب" کیتابیندا آذربایجان سێنیرلاری بئله توْصیف اوْلونور :

"بۇ ناحیه‌نین (=آذربایجان) شرقی گیلان و جنوبی عراقلا جزیره‌دیر، و غربی روْم و سریر، و شۇمالی سریر و خزران دیر..."

خوارزمشاهلار دؤورو

محمّد ابن نجیب بکران "جهان نامه" کیتابیندا کی سۇلطان محمّد خوارزمشاها سۇنولوب بئله ایضاحات وئریر:

"کۆر آذربایجان حۇدودوندا بیر چایدیر، بردعه‌دن 3 فرسخ آراسی وار و کۆر آدلانیر."

"آذربایجاندان جنزه کنجه دیر و هم نشوی نخجیوانا دئییرلر و آذربایجان ویلایتدیر و اوْنون قصبه‌سی اردبیلدیر."

"اندراب آذربایجاندا آدلیم بیر شهر کی اوْنو بردعه دئییرلر. "

تئیموریلر دؤورو

تئیموریلر دؤوروندن قالمیش (1400-اۆنجو ایل) بیر سندده "نخجیوان من کوره آذربایجان" ایشاره اوْلونور. بۇ سند ۲۵ ربیع الاول ۸۰۳ / 13.11.1400 – 13.11.1400 یازیلیب.

سندین فارسجا یازیسی بئله‌دیر:

"مناصب الكاء قپانات و سیسجان تومان نخچوان من كوره آذربیجان در دارالقضات معسكر ضفر اثر تصدیق شده كه تمامت محدوده شش دانك املاك قریه خوط و شینهر و حالزور اول وادی رودخانه قریه اورط كه داخل میانه سنور قریه خوط و بوردی میشود و عبور الفاصله متیمد جاری بلسان المتعارف ابودرق ثانی یذهب الذی ذوغالودرق الی الفاصل ایضا ذوغالو زمین و ثانی عبور متصله بالماء مشهور همید ..."

صفویلر دؤورو

صفویه‌لر دؤورونده "آذربایجان اوستانی" دؤرد بئیگلربئیگیه بؤلونورموش:

تبریز بئیگلربئیگیسی، چۇخور سعد بئیگلربئیگیسی، شیروان بئیگلربئیگیسی و قاراباغ بئیگلربئیگیسی.

ایراندا سیاحت ائدن شاردن بئله یازیر:

"ماد آذربایجانا تابع اوْلان دربندده اعلا چمنلیک (اوْتلاقلیقلار) وار".

سام میرزای صفوی "تذکره سامی" (968 قمری ایلی) میرزا کافی‌نین تانیتماسیندا بئله یازیر::

"اوْردوباد آذربایجانین بؤیوکزاده‌لریندندیر" .

بیرده حبیبی برگؤشادی‌نین تانیتماسیندا یازیر:

"بر گۆشادی آذربایجاندان" .

قاراباغین کؤچز ماهالیندا بیر مۇلکون شیشدانگ سندینده "آران قاراباغ من کۇره آذربایجان" عبارتیندن ایستیفاده اوْلونوب. سند ۹۸۱ / 3.5.1573 – 22.4.1574 تاریخینده یازیلیب.

متن فارسجادا بئله یازیلیب:

"... تمامت ششدانك ملك قریه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربایجان مع حدود اربعه ..."

"تادییوْز یۇدا کروْسینسکی" (1675-1756 م.س) لهیستانلی کشیش (1707 دن 1725-جن ایراندا اوْلوب) بئله یازیر:

"صفوی دؤولتی شاه ایسماعیل خطایی-دن شاه تهماسوب-اجان 12 مملکته صاحبیدیلر: بیرینجیسی عراق عجم، ایکینجیسی خۇزیستان، اۆچونجوسو لوْریستان، دؤردونجوسو فارس‌نان کیرمان، بئشینجیسی مکران، آلتینجیسی سیمنان، یئددینجیسی قندهار، سگگیزینجیسی زابولیستان، دوْققوزونجوسو و اوْنونجوسو خوْراسان و مازندران همده گیلان، اوْن‌بیرینجیسی و اوْن‌ایکینجیسی آذربایجان کی عبارتدیر ایروان و شیروان-ا و گۆرجوستانلا داغیستان.

"ایرانین حربی و مالیه آماری 1128(هیجری-قمری ایلده)" شاه سۇلطان حسین صفوی زامانی (1716-اینجی ایلده) میرزه محمّد حسین موْستوْفی طرفیندن یازیلمیشدیر و 1956 ایلده تهراندا یاییلمیشدی. بۇ قایناغین دؤرد یئرینده آذربایجانین سێنیرلارینا توْخونولور:

"ایران اراضیسی‌نین ایکینجی ساحل قلزم گؤلونون کانارلاریدیر کی بیر یؤندن رۇس مۆلکو و آیری یؤندن ایران اراضیسیدیر. بۇنون باشلانیشی دربنددیر کی باب‌الباب دا دئییرلر آذربایجان اۆستونده‌دیر، و سوْنو مشهدسر کی مازندران اۆستونده‌دیر و قلزم ساحلی‌نین کاناری اۆش بئیگلربئیگی‌نین یئریدیر:

اولی آذربایجانین دربند و بادکوبه و سالیاندیر ایکینجیسی گیلان‌زمین.....ص 404

" آما آذربایجان خالقی رۇم اهلینه تابع‌میشلر بعضی تاریخ اهلی‌نین راییی‌نه گؤره اصیللری تۆرکماندیر سؤزلر اۆست-اۆسته دۆشور کی ایرانا شامیل اوْلوب شیعه مذهبین قبول ائدیبلر، مگر شیروان و شاماخی اهلی‌نین بیر آزی کی سۆننودورلر." ص 404-405

" آما رۇم سرحددین آذربایجان سؤیکه‌نن طرفیندن قجر و افشار جاماعاتیندان اۇرمو و ایرواندا یئر وئریبلر." س 406

افشارلار دؤورو

1147 – جی ایلده (شمسی ایلی) نادیر شاه بیر قانلی دؤیوشده عبدوللاه پاشایا غلبه گلیر. محمّد کاظیم مروی‌نین دئدیگینه گؤره نادیر شاه بۇ غلبه‌دن سوْنرا:

"تدبیر و صلاحی اوْجور گؤردو کی: اولاً ایروان‌نن گنجه‌یه گئدیب و اوْ شهری کی آذربایجان مملکتلری‌نین بؤیوگودور تسخیر (ائده). "

زندییه دؤورو

زندیه دورانیندا ایكی تاریخی نامه ده آذربایجان سینیرلاری گوستریلیب. بونامه لرین بیریسی کریم خان زند و اوبیریسی علی مورادخان طرفیندن مسیحی لر و مسیحیت موبللیغلرینین آزادلیغین تامین ائتمك اۆچون یازیلیبلار. بو نامه لرین فورمتی بیرشكیلده دیر.

بو نامه ده گنجه و قاراباغ و ناخجاوان و شیروان (تقریباً آذربایجان جومهوریتینین بوتونو) آذربایجاندا سینیرلاریندا یئرلشیب لر. همچنین علیشکر ین حوكومتی آلتیندا اولان اراضی؛ ساوه، اراک و همدان یانی ایندیكی مرکزی اوستانی، همدان اوستانی، تهران اوستانی و قوم اوستانی نین بیرقیسمی و اوسته لیك کوردوستان اوستانینین دوغو یاریسی و کیرمانشاه اوستانینین اوچ دن بیریسی و همچینین لوریستان اوستانینین بیرحیصصه سی آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیرلر.

كریم خانین نامه سینین متنی

"فرمان یۆکسلدی. بۇ زامانلاردا خریستیان مۆبللیغی (کشیشی) حکیم فرنسییه حۆضورا چاتیب عرض ائتدی کی الله حیکمتینی اوْنلارا اؤیرتمیش صفوی شاهلاری‌نین قراری اساسیندا، خریستیان مۆبللیغلر همیشه ممالیکی محروسه-یی ایراندا یئرلری واردی (ائو صاحبی حساب اوْلورلار) و اؤز عادت عنعنه‌لری اساسیندا عبادت ائدیب بۇ طایفه‌نین تاجیر و آلیش – وئریش ائدنلری دیوان صاحیبلرییله بیر آرایا گلیرمیشلر. بۇ شرطله کی اوْنلارین هئچ بیریسی ظاهرده اثنی‌عشر (اوْن ایکی ایمام نظرده تۇتولور) علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر میللتی‌نین خیلافیندا بیر عمله مۆرتَکیب اوْلماسین (12 ایماما قارشی چێخماسین) و هئچ کسین اوْنلارا مۇراجیعتی اوْلماسین. و هر واخت ائرمنی جاماعاتی اوْنلارا ضرر و زیان یئتیرسه و حساب – کیتاب قایداسیندان کانارا اوْنلارین احوالینا مؤعتریض اوْلسالار اوْ ثابیت اوْلاندان سوْنرا اوْنلاری جازالاندیرسینلار و کرملیان‏ دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و ساییره خریستیان مۆبللیغلر کی "آذربایجان شیرواندان و قاراباغ و دارالسلطنه تبریز و گنجه و ناخچیوان و علیشکر" قلمروْو دارالسلطنه ایصفاهان و "الکاء فارس" شیرازدان و بندر عباس ویلایتلری و آیری ممالیکی محروسه‌ده واردیلار و هر یئرده‌کی واردیلار دایانیب مسکونلاشسینلار ائرمنیلر و خریستیانلارین هر بیری و اوْنلارین اؤولادلاری کی ایسته‌ییر اوْنلارین یانینا گئدیب تعلیم آلسین قاباغی آلینماسین و..... شووال آیی، 1177-اینجی ایل" "

زندلر دؤوروندن بیر آیری قایناق

میرزا محمد صادق (نامی اصفهانی) "تاریخ گیتی گشا" کیتابیندا بئله یازیر::

""آراز چایی کی بؤیوک چایلارین آدلیملارینداندیر آذربایجانین اوْرتاسیندان آخیر و خزز دَنیزینه موتصیلدیر" "

قاجارلار دؤورو

“تاریخ دفترینده “ (فا: در دفتر تاریخ) اثری 1895 (1274) اینجی ایلده “میرزا علینقی مشیر لشكر نایینی” طرفیندن یازیلیب. اثر 2002 ایلده تهراندا یئنیدن چاپ اوْلونوب. بۇ اثرده ایران-رۇس مۇحاریبه‌سی باره‌ده بئله یازیلیب:

"ایندییه کیمی موختلیف حیله‌لرله آذربایجانین نئچه ویلایتی اوْ دولته وئریلیب و سگگیز کۇرور نقد پۇل سلطنت خزینه‌سیندن و بیر کۇروردا قانناما کیمی قبول اوْلونوب...." ص 60

ذوالقرنین تاریخی (فارسجا:تاریخ ذوالقرنین) اثری میرزا افضل‌ا... شیرازی (1776-1849) طرفیندن فتحعلیشاه زامانی یازیلیبدیر. بۇ اثر 2002-اینجی ایل تهراندا یئنیدن یاییلیبدیر. بۇ اثرین بیر-نئچه یئرینده آذربایجان سینیرلاریندان سؤز گئدیر:

بۇ اوْن‌آلتی اوستاندن آذربایجانین آدلیم شهرلری تبریز و اردبیل و خالخال و ماراغا و خوْی و اۇرمو و ایروان و شۇشا و گنجه ناخجیوان دیر. ص 14

(ایران) اهلی‌نین هامیسی مۆسولماندیر، مگر گۆرجوستان و آذربایجان ائرمنیلری و آز سایدا یزد و کیرمان اطرافیندا یاشایان مجوسلار…. ص 16

و اوْ قدر چکیلدیگی زحمتلر عوضینده، گئنیش ووسعتلی آذربایجانی قاپلان داغیندان دربنده‌جن، دوْوران ولی عهدینه تاپشیردی و قضا احکامی قضا صاحبقیرانی‌نین ایمضاسینا یئتیشدی…. ص 230

بۇ سؤز دۆزدور کی رۇسیه‌نین بد عاقیبت جاماعاتی گۆرجوستان و آذربایجانا گیرندن، ویلایتلرین هئچ بیریسین زوْرلا آلمادیلار. تیفلیس شهرین گرگین خانی والی –دئدیگیمیز کیمی- آچدی و ایشپخدر گنجه ویلایتین نصیب بئیگ شمس الدین‌لو و ائرمنیلرین حرامزاده‌لیکلریله آچدی. شۇشا قالاسی ایبراهیم خلیل‌خان جاوانشیرین آلچاقلیقلاریلا تصرروف ائتدی و ارس چایی‌نین اوْتایینداکی ویلایتلری دئدیکلریمیز کیمی و حیله و تزویرله اله آلدیلار. ص 257

رۇسیه جاماعاتی‌نین تقلوب اۆزویله آذربایجانین قصب اوْلونموش ویلایتلرینه تسللوطونون ذیکری و سرداری.... ص 270

اوْن‌بیر فصیللی عهدنامه‌نین خولاصه‌سی بۇ کی: فرانسه ایمپیراتوْرو ناپئلوْن، رۇسیه ارتئشین تیفلیس و گۆرجوستانین آیری ماحاللاری و آذربایجانین تصرروف اوْلموش ویلایتلریندن هر موْدئل کی باشاریر جنگ یا صۆلح یوْلو ایله ایخراج ائتسین. ص 270

گۆرجوستان ویلایتلرین و آذربایجانی تخلیه…. ص 257

چۆن عالم-آرانین رایی بۇنا اوْلدو کی بۆتوتن مملکت سرحدلرینده رۇسیه‌نین تجاووزو قاباغیندا قالالار تیکیلسین، اوْنا اساساً جنابی میرزا بزرگ فراهانی آذربایجاندان دربارا ایسته‌نیلدی. گیریشدن سوْنرا، ایکی‌یوزمین تۆمن نقد قێزیل خزانه‌دن بۇ ایشلری گؤرمک اۆچون نظرده تۇتولدو و حؤکم وئریلدی کی اینگیلیسی مۆهندیسلر یاردیم‌ایله قاراباغ و ناخجیوان و خوْی و اردبیل حۇدودلاریندا و توالیش حۇدودلاریندا بؤیوک قالالار و درین خندقلر حاضیر اوْلا…. س 309-310

ضیا بۆنیادوْو آدینا شرقشوناسلیق اینستیتوتونون دیرئکتوْرو، میلّی مجلیسین دئپوتاتی، پروْفسوْر گؤوهر بخشعلی‌یئوا میصرین دارالکتب کیتابخاناسیندا بؤیوک اهمیته مالیک تاریخی خریطه‌لر آشکارلاییب.

بۇ خریطه‌لردن بیریسی اؤتن عصرین اوللرینده پاریسین سئنت دئنیس بۇلواری 18-20 عۆنوانیندا آ.تارید طرفیندن نشر ائدیلیب. دمیر یوْللاری و ناویقاسییا خطلرینی گؤسترمک اۆچون ترتیب اوْلونان بۇ خریطه اوروپا و آسیا اؤلکه‌لرینی ایحاطه ائدیر. بۇ خریطه‌ده خزر دنیزی‌نین غرب ساحیللرینده تصویر ائدیلن و آذربایجان کیمی تقدیم ائدیلن دؤولتین اراضیسی آذربایجان خالق جۆمهوریتی‌نین (1918-1920-جی ایللر) اراضیسی ایله اۇیغون، حتی نیسبتن گئنیش وئریلیبدیر.

تاریخی سندلر

• 
  نخچوان من کوره آذربیجان
• 
  نخچوان من کوره آذربیجان (ایصلاح اولونموش متن)
• 
  قاراباغ صفویه دورونده
• 
  قاراباغ صفویه دورونده (ایصلاح اولونموش متن)
• 
  کریم‌خان زندین فرمانی (بیرینجی بولوم)
• 
  کریم‌خان زندین فرمانی (ایکینجی بولوم)

تاریخی اراضی‌نین بؤلونمه‌سی

1828-اینجی ایل تۆرکمنچای مۆقاویله‌سی اساسیندا، آذربایجان گونئی آذربایجان (ایرانین قۇزئی باتیسی) و قوزئی آذربایجان (آذربایجان جومهوریتی)نه بؤلوندو..

گونئی آذربایجاندا توْرپاق ایتیرمه‌سی

آذربایجان-کۆردوستان سینیرلاری

حال حاضیردا کوردوستان اوستانینین سینیرلاریندا یئرلشن بیجار و قوروه شهریستانلاری تاریخن آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیبلر. بۇ اراضی میلاددان اؤنجه ماننا-ماد دولتی، ساسانیلر زامانی و... زامانلاردا آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیبدیر.

قاجار سۆلاسه‌سی‌نین ایکینجی پادیشاهی فتحعلی‌شاه زامانی (1213-1176 شمسی، 1834-1797میلادی و 1250-1212 قمری ایللرینده) هله همدان، زنجان و ایندیکی کۆردوستان اوستانینا تابع اوْلان بیجار گروس و قۆروه آذربایجان سینیرلاریندا یئرلشیردیلر. افضل-التاریخ ده یازیلان کیمی فتحعلی شاه زامانی رسم بئله‌ایدی کی شاهزاده‌لرین هر بیریسی بیر ویلایتین باشچیلیغینا تعیین اوْلوردولار، آنجاق اوْ زامان شاهزاده دارا حۆکومتسیز قالیر، صدراعظم شفیع صدر بئله قرارا گلیر کی قزوین، گروس، همدان و فلان بۇلوکی(؟) نی آذربایجاندان آییریب زنجانلا بیرلیکده خمسه وێلایت یارادسین تا شاهزاده اوْرایا حۆکومت ائده بیلسین. بۇ زامان خمسه ویلایتی آذربایجانا تابع قالیر و شاهزاده نایب‌السلطنه نظری آلتیندا ایشه باشلاییر (قاجارلار دؤنمی تبریز ایکینجی پایتاخت کیمی نایب‌السلطنه‌نین مکانیدی). فتحعلی شاهین اؤلوموندن سوْنرا محمد شاه حۆکومته و میرزا آقاسی صدراعظم لیگه چاتیر. وزیر محمّد صادیق خان گروسی‌نین اؤلوموندن سوْنرا 1260.قمری ایلینده گروس ویلایتین نایب‌السلطنه‌نین ایختیاری آلتیندان چێخاردیر و حۆکومتین مۆستقیل ائدیر تا شاه و صدری اعظم ائلییه بیلسین اوْرانین حاکیمین راحتجاسینا عزل و نصب ائده بیلسینلر.

1325 اینجی قمری ایلینده ایرانین ایالات و ویلایت قانونو (قانون ایالات و ولایات ایران) میلّی مجلیسین تصویبیندن کئچدی و بۇ قانون اساسیندا ایران 27 اوستان و ویلایته بؤلوندو. بۇ بؤلونمه‌لر اساسیندا گروس هله ده مۆستقیل بیر ویلایت کیمی ساخلانیلدی. میلّی حۆکومت پیشه‌وری زامانیندا گروسو اله کئچیرته‌مه‌یه چالیشسادا دولتی نیرولار اؤنونده ایش قاباغا آپارا بیلمه‌دی و بۇ چالیشما اۇغورسوز اوْلدو.

1316-اینجی شمسی ایلینده پهلویلر ایلک اینضیباتی بولمه‌لره (تقسیمات سیاسی) باشلاندی. بۇ اساسدا ایران 10 اوْستان و 49 شهریستانا بؤلوندو. بۇ بؤلمه‌لر اساسیندا گروس بئشینجی اوْستانا وئریلدی. بئشینجی اوْستاندا ایلام، کیرمانشاه، بیجار، سنندج و شاه‌آباد یئرلشیردی. 1318-اینجی شمسی ایلینده آذربایجان اوْستانی ایکی یئره بؤلونن زامان (اۆچونجو و دؤردونجو اوْستان) بیجار گروس شهریستانی بئشینجی اوْستاندان آیریلدی و باتی آذربایجان اوْستانینا ایضافه اوْلوندو. 1325-اینجی شمسی ایلینده همدان اییالتینه وئریلدی و 1337-اینجی شمسی ایلینده همدان اییالتیندن آیریلدی و کۆردوستان اوْستانینا وئریلدی. بۇ بؤلگه ایندی ایکی بؤلگه‌یه بؤلونمکله (بیجار و قۆروه) کۆردوستان اوستانی‌نین سینیرلاریندا قالماقدادیر.

آذربایجانلا گیلان سینیرلاری

ساسانیلر زامانی گیلان اوستانی آذربایجانا تابع ایدی. آستارا شهریستانی بۇ اوْستانین سوْن بؤلگه‌سی کیمی 1339 (ه.ش) (1961 م)ده آذربایجاندان آيریلیب گیلان اوْستانینا وئریلدی. 1386 (2008)-اینجی ایلده بۇ بؤلگه‌نین اردبیل اوْستانینان قايتارماغی مطرح اوْلسادا نهايتده اۇغورسوز اوْلدو.