Таралған йондоҙҙар тупланмаһы

Таралған йондоҙҙар тупланмаһы

Таралған йондоҙҙар тупланмаһы Викимилектә

NGC 346,Кесе Магеллан Болотонда таралған тупланма

Таралған йондоҙҙар тупланмаһы (рус. Рассеянное звёздное скопление; ингл. open cluster) — бер гигант молекуляр болоттан барлыҡҡа килгән һәм яҡынса бер үк йәшкә эйә булған йондоҙҙар төркөмө (һаны буйынса бер нисә меңгә тиклем). Беҙҙең Галактикала 1100-ҙән ашыу таралған тупланма асылған, ләкин уларҙың һаны күпкә күберәк тип фаразлана. Бындай тупланмаларҙағы йондоҙҙар бер-береһенә сағыштырмаса көсһөҙ гравитацион көстәр менән бәйләнгән, шуға күрә галактика үҙәге тирәләй әйләнгән һайын, тупланмалар башҡа тупланмаларға йәки газ болоттарына яҡын үтеп юҡҡа сығырға мөмкин, был осраҡта уларҙы барлыҡҡа килтереүсе йондоҙҙар галактиканың ғәҙәти популяцияһының өлөшө булып китә; Айырым йондоҙҙар шулай уҡ тупланма эсендә ҡатмарлы гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеү юлы менән сығарылырға мөмкин. Типик тупланмалар йәше — бер нисә йөҙ миллион йыл. Таралған йондоҙҙар тупланмалары тик спираль һәм регуляр булмаған галактикаларҙа ғына осрай, унда йондоҙҙар барлыҡҡа килеүҙең әүҙем процестары бара.

Йәш тупланмалар барлыҡҡа килгән молекуляр болот эсендә булырға һәм уны «яҡтыртырға» мөмкин, һөҙөмтәлә ионлаштырылған водород өлкәһе барлыҡҡа килә.

Ваҡыт үтеү менән нурланыш баҫымы болотто тарҡата. Ҡағиҙә булараҡ, газ болото массаһының 10 проценты ғына йондоҙҙар барлыҡҡа килтерергә өлгөрә, ә ҡалған газ яҡтылыҡ баҫымы менән таратыла.

Таралған йондоҙҙар тупланмаһы йондоҙ эволюцияһын өйрәнеүҙең төп объекттары булып тора. Тупланма ағзаларының йәше һәм химик составы бер төрлө булғанлыҡтан, уның тәьҫирен билдәләү айырым йондоҙҙарға ҡарағанда еңелерәк. Ҡайһы бер таралған тупланмалар, мәҫәлән, Өлкәр (Плеяда), Гиада, йәки Альфа-Персей тупланмаһы ябай күҙгә лә күренә. Ҡайһы берҙәре, мәҫәлән, Персейҙың Икеләтә тупланмаһы, күҙгә инструментһыҙ аҙ ғына һиҙелерлек, мәҫәлән, Ҡырағай өйрәктәр тупланмаһын (M 11 биноклдәр йәки телескоптар менән генә күрергә мөмкин.

Тарихи күҙәтеүҙәр

VISTA телескобы асҡан 30 асыҡ кластер (туплама) һүрәтенән торған мозаика. Был тупланмаларҙы туранан-тура күҙәтеүҙән Ҡош Юлы саңы томалай.

Өлкәрҙең сағыу йондоҙҙар тупланмаһы антик дәүерҙәрҙән билдәле, ә Гиадалар Буға йондоҙлоғоноң, иң боронғо тупламаларҙың береһе. Башҡа тупланмалар тәүге астрономдар тарафынан яҡтылыҡтың айырылғыһыҙ билдәһеҙ участкалары булараҡ тасуирлана. Грек астрономы Клавдий Птолемей үҙенең Ясли яҙмаларында Персеяла Икеләтә тупланманы Һәм Птолемей тупланмаһын телгә ала ; ә фарсы астрономы Әс-Суфи Омикрон Парусов тупланмаһын һүрәтләй. Шуға ҡарамаҫтан, телескоп уйлап сығарылғандан һуң ғына был томанлы объекттарҙа айырым йондоҙҙарҙы күрергә мөмкин була. Бынан тыш, 1603 йылда Иоганн Байер был формацияларға айырым йондоҙҙар булған кеүек билдәләр бирә.

1609 йылда күк йөҙөн күҙәтеү өсөн телескоп ҡулланған һәм был күҙәтеүҙәрҙең һөҙөмтәләрен яҙған беренсе кеше итальян астрономы Галилео Галилей була. Птолемей һүрәтләгән ҡайһы бер томанлы объекттарҙы өйрәнгәндә Галилей уларҙың айырым йондоҙҙар түгел, ә күп һанлы йондоҙҙар төркөмө булыуын асыҡлай. Мәҫәлән, Яслеләрҙә ул 40-тан ашыу йондоҙҙо айыра. Унан алдағылар Өлкәрҙә 6-7 йондоҙ айырып күрһәтһә, Галилей 50-гә яҡын йондоҙ таба. 1610 йылда «Sidereus Nuncius»… трактатында ул яҙа Галаксия төркөмдәрҙә урынлашҡан күп һанлы йондоҙҙар йыйылмаһы ғына. Галилейҙың эшенән илһамланып, Сицилия астрономы Джованни Годиерна телескоп ярҙамында бығаса билдәһеҙ таралған тупланмаларҙы тапҡан беренсе астроном булғандыр, тип фаразлана. 1654 йыл ул Мессье 41, Мессье 47, NGC 2362 һәм NGC 2451 тип аталған объекттарҙы таба.

1767 йылда инглиз натуралисы Реверенд Джон Мишель иҫәпләп сығара: Өлкәр кеүек бер төркөм өсөн дә уның йондоҙҙары ерҙән күҙәтеүсе өсөн осраҡлы рәүештә сиратҡа теҙелеү ихтималлығы — 496 000-дән 1-гә тигеҙ; йондоҙҙар тупланмалары физик яҡтан бәйләнештә булыуын аңлата. 1774—1781 йылдарҙа француз астрономы Шарль Мессье кометаға оҡшаш томанлы күренешле күк есемдәре каталогын баҫтырып сығара. Был каталогҡа 26 таралған тупланма инә. 1790 йылдарҙа инглиз астрономы Уильям Гершель томанлы күк есемдәрен ентекле өйрәнә башлай. Ул был формалашыу йәки ойошоу күбеһе йондоҙҙарға тарҡалырға мөмкин тип тапҡан. Гершель фаразлауынса, башта йондоҙҙар йыһанға таралған, ә һуңынан гравитация көстәре һөҙөмтәһендә йондоҙ системалары барлыҡҡа килгән. Ул томанлыҡтарҙы 8 категорияға бүлә, VI алып VIII тиклем кластарҙы йондоҙҙар тупланмаларын классификациялау өсөн бирә.

Астрономдар тырышлығы менән билдәле тупланмалар һаны арта башлай. Йөҙҙәрсә тупланма Яңы дөйөм каталогҡа (NGC) индерелгән, тәүге тапҡыр 1888 йылда Дания-ирланд астрономы Дж. Л. Э. Дрейер баҫтырып сығарға, ул шулай уҡ ике өҫтәмә индекс-каталогтарҙа 1896 һәм 1905 йылдарҙа нәшер ителгән. Телескоп күҙәтеүҙәре тупланмаларҙың ике төрөн асыҡларға мөмкинлек бирә. Тәүгеләре дөрөҫ түңәрәк формала һәм меңәрләгән йондоҙҙарҙан тора. Улар бөтә күк йөҙөндә таралған, ләкин иң тығыҙ йүнәлештә — Ҡош Юлы үҙәгендә. Икенсеһенең йондоҙҙар һаны һирәгерәк, формаһы йыш ҡына дөрөҫ түгел, ә йондоҙҙар һаны тиҫтәләрсә, һирәгерәк йөҙҙәрсә иҫәпләнә. Бындай тупланмалар галактика яҫылығына тартыла. Астрономдар беренселәрен шарлы йондоҙҙар тупланмалары (ингл. globular cluster), ә икенселәрен — таралған йондоҙҙар тупланмалары (ингл. open cluster), тип атай. Урынлашыуы арҡаһында таралған тупланмаларҙы ҡайһы берҙә галактик тупланмалар тип тә йөрөтәләр, был термин 1925 йылда Америка астрономы Роберт Джулиус Трюмплер тарафынан тәҡдим ителә. Йондоҙҙарҙың тупланмаларҙағы торошон микрометрик үлсәүҙе тәүҙә 1877 йыл немец астрономы Э. Шенфельд, ә һуңынан Америка астрономы Барнард 1898—1921 йылдарҙа башҡара. Был ынтылыштар йондоҙҙарҙың хәрәкәт билдәләрен асыҡламай. Ләкин 1918 йылда голланд-америка астрономы Адриан ван Маанен фотопластинка сағыштырыу юлы менән, төрлө ваҡытта төшөрөлгән, Өлкәр тупланмаһының бер өлөшө өсөн йондоҙҙарҙың үҙ хәрәкәнен үлсәп ала. Астрометрия анығыраҡ булған һайын, йондоҙҙар тупланмаларының арауыҡта бер үк үҙ хәрәкәтен уртаҡлашыуы асыҡлана. 1918 йылда алынған Өлкәр фотопластинкаларын 1943 йылғы пластинкалар менән сағыштырып, Ван Маанен үҙ хәрәкәте тупланма буйынса уртасаға оҡшаш булған йондоҙҙарҙы айырып күрһәтә һәм шулай итеп тупланманың ихтимал ағзаларын асыҡлай. Спектроскопик күҙәтеүҙәр был тупланмаларҙың физик яҡтан бер-береһе менән бәйле йондоҙҙарҙан тороуын күрһәтеп, дөйөм радиаль тиҙлектәрҙе асыҡлай.

Таралған тупланмалар өсөн беренсе «төҫ — яҡтылыҡ» диаграммаларын Өлкәр һәм Гиадалар схемалары менән бергә.1911 йылда Эйнар Герцшпрунг тарафынан нәшер ителә. Артабанғы 20 йылда ул таралған тупланмаларҙы өйрәнеү буйынса эшен дауам итә. Спектроскопик мәғлүмәттәрҙән ул таралған тупланмалар өсөн эске хәрәкәттең өҫкө сиген билдәләй һәм был объекттарҙың дөйөм массаһы Ҡояш массаһынан бер нисә йөҙҙән артмай тип баһалай. Ул йондоҙҙарҙың төҫтәре һәм уларҙың яҡтылығы араһындағы бәйләнеште күрһәтә, һәм 1929 йылда Гиадалар һәм Яслеләрҙең йондоҙло урындары Өлкәрҙән айырылып тора, тип билдәләй. Һуңынан был өс тупланманың йәш айырмаһы менән аңлатыла. Был таралған тупланмаларҙы тикшереү йондоҙҙарҙың эволюцияһын һәм уларҙың башланғыс массаһына бәйлелеген аңлау йәһәтенән фундаменталь булып тора.

Барлыҡҡа килеүҙәр

Инфраҡыҙыл нурланыш Орион томанлылығы йөрәгендә барлыҡҡа килгән тығыҙ тупланманы күрһәтә

Ҡояштан меңәрләгән тапҡырға ҙурыраҡ газ һәм саң болото — гигант молекуляр болоттоң бер өлөшө тарҡалыуынан башлана.

Бындай болоттарҙың тығыҙлығы 1 см³ 102—106 молекула нейтраль водород тәшкил итә, ә йондоҙҙар барлыҡҡа килеү тығыҙлығы 104 молекул/см³ ҙур булған өлөштәрҙә башлана. Ғәҙәттә, болот күләменең 1—10 % ғына был тығыҙлыҡтан артып китә. Коллапс (тарҡалыу) алдынан бындай болоттар магнит ҡырҙары, , турбулентлыҡ (күренеш), әйләнеү арҡаһында механик тигеҙлекте һаҡлай ала.

Гигант молекуляр болоттоң тигеҙлеген боҙа алған күп факторҙар бар, был коллапсҡа һәм әүҙем йондоҙҙар барлыҡҡа килеү процесына килтерә, һөҙөмтәлә таралған тупланма барлыҡҡа килеүе ихтимал. Ундайҙарға түбәндәгеләр ҡарай::эргәләге супернованан килгән тулҡындар, башҡа болоттар менән бәрелешеү, гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеү.

Болоттоң коллапс кисергән төбәге иерархиялы рәүештә вағыраҡ өлөштәргә тарҡала (инфраҡыҙыл ҡараңғы болоттар булараҡ билдәле), һөҙөмтәлә күп һанлы, бер нисә меңгә тиклем, йондоҙҙарҙың тыуыуына килтерә. Бындай йондоҙҙар барлыҡҡа килеү процесы протойондоҙҙарҙы күҙҙән йәшереп торған, әммә инфраҡыҙыл төҫтәге күҙәтеүҙәр үткәрергә мөмкинлек биргән коллапслаусы болоттарҙан торған тышсала башлана. Ҡош Юлы галактикаһында бер нисә мең йыл һайын яңы таралған тупланма барлыҡҡа килә тип иҫәпләнә.

«Ижад Бағаналары-Столпы Творения» Бөркөт Томанлығында молекуляр болот йәш ҙур йондоҙҙарҙан йондоҙ еле менән тарала.

Һаны һәм бүленеше

NGC 346, таралған тупланма Кесе Магеллан Болото.

Беҙҙең Галактикаға 1000-дән ашыу таралған тупланма асылған, ләкин уларҙың дөйөм һаны 10 тапҡырға күберәк булыуы мөмкин. Спираль галактикаларҙа таралған тупланмалар башлыса спираль еңдәре буйлап урынлашҡан, бында газ тығыҙлығы иң юғары һәм, шуның арҡаһында, йондоҙҙар барлыҡҡа килеү процестары әүҙем бара. Таралған тупланмалар галактик яҫылыҡ янында көслө тенденцияға эйә.

Дөрөҫ булмаған галактикаларҙа (уларҙың спирале лә, эллиптик төҙөлөшө лә юҡ) таралған тупланмалар теләһә ҡайһы урында булырға мөмкин, ләкин уларҙың концентрацияһы газ тығыҙлығы күберәк булған урындарҙа юғарыраҡ. Таралған тупланмалар эллиптик галактикаларҙа күҙәтелмәй, сөнки йондоҙҙар барлыҡҡа килеү процесы һуңғы миллион йылдар элек туҡтаған, ә барлыҡҡа килгән тупланмаларҙың һуңғылары күптән инде таралған.

Беҙҙең Галактикалағы тупланмаларҙың таралыуы йәшкә бәйле: боронғораҡ тупланмалар башлыса галактика үҙәгенән һәм галактика яҫылығынан байтаҡ алыҫлыҡта урынлашҡан. Был шуның менән аңлатыла: галактика үҙәге янында тупланмаларҙың емерелеүенә булышлыҡ итеүсе тирбәлеү көстәре юғарыраҡ; икенсе яҡтан, галактика дискының эске өлкәләрендә гигант молекуляр болоттар тупланған; Шуға ла эске төбәктәрҙән килгән тупланмалар тышҡы төбәктәрҙән килгән аналогтарына ҡарағанда иртәрәк тарҡала.

Йондоҙҙар составы

Бер нисә миллион йыллыҡ йондоҙҙар тупланмаһы (уң аҫҡы мөйөш) Оло Магеллан Болотондағы Тарантулды яҡтырта.

Таралған йондоҙҙар тупланмаһы йондоҙҙарҙың күпселеге үҙ ваҡыты тамамлағансы тарҡала, шуға күрә тупланманан сыҡҡан нурланыштың күп өлөшө йәш эҫе зәңгәр йондоҙҙарҙан килгән яҡтылыҡ булып тора. Бындай йондоҙҙар бер нисә тиҫтә миллион йыл самаһы иң ҙур массаға һәм иң ҡыҫҡа ваҡытҡа эйә. Боронғораҡ йондоҙҙар тупланмаһында һары йондоҙҙар күберәк.

Ҡайһы бер йондоҙҙар тупланмаһында күпкә йәшерәк булып күренгән эҫе зәңгәр йондоҙҙар бар. Был зәңгәр төҫтәге йондоҙҙар шарлы тупланмаларҙа ла күҙәтелә; шарлы тупланмаларҙың иң тығыҙ ядроларында улар йондоҙҙар бәрелешкәндә һәм шул уҡ ваҡытта эҫе һәм массив йондоҙҙар барлыҡҡа килә тип иҫәпләнә. Ләкин таралған тупланмаларҙа йондоҙ тығыҙлығы шарлы тупланмаларға ҡарағанда күпкә түбәнерәк, һәм күҙәтелгән йәш йондоҙҙарҙың һанын бындай бәрелештәр менән аңлатып булмай. Уларҙың күбеһе икеләтә йондоҙ системаһы башҡа ағзалар менән динамик үҙ-ара тәьҫир итешеүҙәр арҡаһында бер йондоҙға ҡушылғанда барлыҡҡа килә, тип иҫәпләнә.

Ядро синтезы процесында ғына бәләкәй һәм уртаса массалы йондоҙҙар үҙҙәренең водород запасын тотона, улар тышҡы ҡатламдарын ташлап, планетар томанлыҡ аҡ кәрлә барлыҡҡа килеү менән хасил була. Таралған тупланмалар ағзаларының күпселеге аҡ кәрлә стадияһына еткәнсе тарҡала, ләкин тупланмаларҙағы аҡ кәрләләр һаны, ғәҙәттә, йондоҙҙарҙың массаһының йәше һәм башланғыс таралыуы буйынса көтөлгәндән күпкә кәмерәк. Аҡ кәрләләрҙең етешмәүенең бер сәбәбе шунда: ҡасан ҡыҙыл гигант үҙенең тышсаһын ташлап, планета томанлығын барлыҡҡа килтерә, ташланған матдәнең массаһының ниндәйҙер бәләкәй асимметрияһы йондоҙға секундына бер нисә километр тиҙлек бирә ала — был уның тупланманан сығыуына сәбәп була.

Йондоҙҙар тығыҙлығы ҙур булғанлыҡтан, йондоҙҙарҙың таралған тупланмаларҙа яҡын үтеүе һирәк күренеш түгел. Типик 1000 йондоҙло һәм ярым масса радиусы булған тупланма өсөн 0,5 пк, уртаса алғанда, һәр йондоҙ 10 миллион йыл һайын ниндәйҙер башҡа йондоҙ менән яҡынаясаҡ. Был ваҡыт тығыҙыраҡ тупланмаларҙа тағы ла ҡыҫҡараҡ.

Яҙмышы

NGC 604 Өсмөйөш Галактикаһында бик ҙур таралған тупланма, ионлаштырылған водород өлкәһе менән уратып алынған

Күп кенә таралған тупланмалар, асылда, тотороҡһоҙ: массаһы аҙ булғанлыҡтан икенсе йыһан тиҙлеге системанан уны тәшкил иткән йондоҙҙарҙың уртаса тиҙлеге кәмерәк. Бындай тупланмалар бер нисә миллион йыл эсендә бик тиҙ тарҡала. Күп осраҡта йәш йондоҙҙарҙан нурланыш менән бөтә система барлыҡҡа килгән газды этәреү тупланманың массаһын шул тиклем кәметә, ул бик тиҙ тарҡала.

Тирә-яҡ томанлыҡтар таралғандан һуң гравитация бәйләнеше өсөн етерлек массаға эйә булған тупланмалар тиҫтәләрсә миллион йыл буйына формаһын һаҡлап ҡала ала, әммә ваҡыт үтеү менән эске һәм тышҡы процестар ҙа уларҙың тарҡалыуына килтерә. Бер йондоҙҙоң икенсеһе эргәһенән яҡын үтеүе йондоҙҙарҙың береһенең тиҙлеген шул тиклем арттыра, ул тупланманан ҡасыу тиҙлегенән ашып китә. Бындай процестар тупланма ағзаларының яйлап «парланыуына» килтерә.

Һәр ярты миллиард йыл һайын йондоҙҙар тупланмаһына тышҡы факторҙар йоғонто яһай. Бындай яҡын күршелектәге гравитацион прилив көстәре, ҡағиҙә булараҡ, йондоҙҙар тупланмаһын емерә. Һөҙөмтәлә ул йондоҙҙар ағымы йондоҙҙар араһындағы алыҫлыҡ арҡаһында бындай төркөмдө тупланма тип атау мөмкин түгел, әммә уның йондоҙҙары бер-береһе менән бәйләнгән һәм бер үк йүнәлештә бер үк тиҙлектә хәрәкәт итә. Тупламаның тарҡалыу ваҡыты уның башланғыс йондоҙ тығыҙлығына бәйле: тығыҙраҡ йондоҙҙар оҙағыраҡ йәшәй. Йондоҙ тупламаһының ярым тарҡалыу ваҡыты башланғыс тығыҙлығына бәйле 150-нән 800 млн йылға тиклем үҙгәрә.

Тупланма гравитация менән бәйләүҙән туҡталғандан һуң, уның күп кенә йондоҙҙары барыбер тиҙлеген һәм хәрәкәт йүнәлешен арауыҡта һаҡлай; йондоҙҙар ассоциацияһы (йәки йондоҙҙарҙың хәрәкәт итеүсе төркөмө). Мәҫәлән, Оло Етегәндең (Большая Медведица) бер нисә сағыу йондоҙо — элекке таралған тупланманың ағзалары, ул «Оло Етегәндең хәрәкәт итеүсе йондоҙҙар төркөмө» тип аталған ассоциацияға әүерелгән. Ҙурыраҡ тупламалар уларҙың тиҙлеге һәм йәше бер төрлө тип табылһа, ағымға әйләнә; юғиһә йондоҙҙар бер-береһе менән бәйле түгел тип һаналасаҡ.

Йондоҙ эволюцияһын тикшереү

Герцшпрунг Рассел Диаграммалары ике таралған тупланма өсөн. NGC 188 боронғораҡ һәм төп эҙмә-эҙлелектән М6-ға ҡарағанда аҙыраҡ тайпылыуын күрһәтә

Таралған тупланмалар өсөн Герцспрунг-Расселл схемаһында йондоҙҙарҙың күпселеге төп эҙмә-эҙлелеккә (Главная последовательность) ҡарай. Иң ҙур йондоҙҙар йондоҙҙарҙың эволюция стадияһынан сығып, ҡыҙыл гигант булып китә; Бындай йондоҙҙарҙың ГП-нан (төп эҙмә-эҙлелектән) «алыҫлығы» тупламаның йәшен билдәләргә мөмкинлек бирә. Йондоҙҙар тупланмаһында йондоҙҙар Ерҙән бер тигеҙ алыҫлыҡта булғанлыҡтан һәм бер үк ваҡытта яҡынса бер үк болоттан барлыҡҡа килгәнлектән, тупланманың йондоҙҙарының күҙгә күренгән сағыулығындағы бөтә айырмалар уларҙың төрлө массалары менән бәйле. Был йондоҙҙар эволюцияһын өйрәнеү өсөн таралған йондоҙҙар тупланмаһын бик файҙалы объект итә, сөнки йондоҙҙарҙы сағыштырғанда күп кенә үҙгәреүсән характеристикаларҙы тупланма өсөн билдәләнгән тип ҡабул итергә мөмкин. Мәҫәлән, таралған тупланмаларҙа литий һәм бериллийҙың күплеген өйрәнеү йондоҙ эволюцияһы серҙәрен һәм уларҙың эске төҙөлөшөн асырға ярҙам итә ала. Водород атомдары гелий атомдарын 10 миллион К-тан (Кельвин — халыҡ-ара берәмектәр системаһында термодинамик температура берәмеге (СИ)) түбән температурала барлыҡҡа килтерә алмай, ләкин литий һәм бериллий йәҙрәһе 2,5 млн һәм 3,5 млн К (Кельвин) температурала тарҡала. Был уларҙың миҡдары йондоҙ төпкөлөндә матдәнең ни тиклем ҡатнаш булыуына туранан-тура бәйле Йондоҙҙарҙа уларҙың миҡдарын өйрәнгәндә, йәш һәм химик состав кеүек үҙгәреүсәндәр теркәлгән.

Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, был еңел элементтарҙың миҡдары йондоҙҙар эволюцияһы моделдәрендә күҙалланғандан күпкә түбәнерәк. Бының сәбәбе бик үк асыҡ түгел; аңлатмаларҙың береһе — йондоҙҙар төпкөлөндә матдәләрҙең бүленеп сығыуы конвектив зонанан тотороҡло нурлы күсеү зонаһына сығыу барлыҡҡа килә.

Астрономик арауыҡ шкалаһы

«Ҡырағай Ҡаҙ»(M 11) бик бай тупланма, Ҡош Юлындағы үҙәк йүнәлештә урынлашҡан

Астрономик объекттарға тиклем араны билдәләү уларҙы аңлау өсөн бик мөһим, ләкин бындай объекттарҙың ҙур өлөшө туранан-тура үлсәү өсөн бик алыҫ. Астрономик арауыҡ шкалаһының градуировкаһы туранан-тура үлсәргә мөмкин булған иң яҡын объекттарҙың ситләтелгән һәм ҡайһы берҙә билдәләнмәгән үлсәмдәр эҙмә-эҙлелегенә бәйле. Йондоҙҙар тупланмаһы — был баҫҡыста иң мөһим урын булып тора. Беҙгә иң яҡын тупланмаларға тиклемге алыҫлыҡты ике ысулдың береһе менән туранан-тура үлсәп була. Беренсенән, яҡын тупланмаларҙың йондоҙҙары өсөн параллакс (Ерҙең Ҡояш орбитаһы буйлап хәрәкәте арҡаһында объекттың күренгән торошоноң йыл дауамында бер аҙ тайпылыуы), был айырым йондоҙҙар өсөн ғәҙәттәгесә эшләнә. Өлкәр Гиадалар һәм башҡа ҡайһы бер тупланмалар тирә-яҡта 500 св. йылдар уларға был ысул ышаныслы һөҙөмтәләр бирһен өсөн етерлек яҡын,. Гиппарх спутнигы (Европа космос агентлығының (ESA) астрометрик заданиелар өсөн тәғәйенләнгән космос телескобы:) бер нисә тупланма өсөн аныҡ араларҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.

Икенсе тура ысул — хәрәкәт итеүсе тупланма ысулы тип атала. Ул тупланмалағы йондоҙҙарҙың дөйөм хәрәкәт параметрҙарын уртаҡлашыуына нигеҙләнә. Тупламаларҙағы ағзаларҙың үҙ хәрәкәттәрен һәм уларҙың күк йөҙөндә күҙгә күренгән хәрәкәтен картаға төшөрөп, уларҙың бер нөктәлә тап килеүен билдәләргә мөмкинлек бирә. Йондоҙҙар тупланмаһының радиаль тиҙлектәре уларҙың спектрҙарындағы Доплеров сиселешен үлсәү буйынса билдәләнә ала; бөтә өс параметр: радиаль тиҙлек, үҙ хәрәкәте һәм тупланманан уның сығыу нөктәһенә тиклем мөйөшлө алыҫлыҡ билдәле булғанда, ябай тригонометрик иҫәпләүҙәр тупланмаға тиклемге алыҫлыҡты иҫәпләргә мөмкинлек бирәсәк.'Был ысул ҡулланыуҙың иң билдәле осрағы Гиадҡа ҡағыла һәм уларға тиклем 46,3 парсек араны билдәләргә мөмкинлек бирә.

Әҙәбиәт

• Локтин А. В., Марсаков В. А. Лекции по звёздной астрономии. — Южный федеральный университет, 2009. — 280 с.
• Kaufmann W. J. Universe. — W. H. Freeman, 1993. — 626 с. — ISBN 0-7167-2379-4.
• Gregory S. A., Zeilik M. Introductory Astronomy and Astrophysics. — 4th ed. — Brooks Cole, 1997. — 672 с. — ISBN 0-03-006228-4.

Һылтанмалар

• Звёздные скопления, Астрономические новости (10 сентябрь 2022). 25 апрель 2024 тикшерелгән.
• Звёздные скопления, Санкт-Петербургский университет математико-механический факультет кафедры астрофизики. 25 апрель 2024 тикшерелгән.
• Плеяды (М45) - рассеянное звёздное скопление, Про космос. 25 апрель 2024 тикшерелгән.
• Расстояний шкала  (билдәһеҙ). Физическая энциклопедия. Дата обращения: 25 апрель 2024.

• Open Star Clusters // SEDS Messier pages (инг.)
• A general overview of open clusters (инг.)
• Open Clusters — Information and amateur observations (инг.)