Насельніцтва

Насельніцтва (народанасельніцтва) у дэмаграфіі — сукупнасць людзей, якія жывуць на Зямлі (насельніцтва Зямлі) або ў межах канкрэтнай тэрыторыі — кантынента, краіны, вобласці і г . д. Народанасельніцтва бесперапынна аднаўляецца ў ходзе ўзнаўлення.

Арыентыровачна да канца эпохі палеаліта (прыкладна 15 тыс. гадоў да н. э.) колькасць насельніцтва дасягала 3 млн чалавек, да канца неаліта (2 тыс. гадоў да н. э.) — 50 млн, у пачатку нашай эры на Зямлі было ўжо 230 млн, да канца 1-га тыс. н. э. — 275 млн, у 1800 — 1 млрд, у 1900 — 1,6 млрд, у 1960 — 3 млрд, у 1993 — 5,5 млрд, у 2003 — 6,3 млрд, у (2006) — 6,5 млрд, цяпер насельніцтва міру перавышае 6 млрд 670 млн чалавек (на люты 2008), прагноз на 2050 год — 9,2 мільярдаў. Аж да 1970-х гадоў колькасць насельніцтва міру расла па экспанентным законе; у цяперашні час назіраецца прагрэсавальнае запаволенне тэмпаў росту насельніцтва Зямлі.

Насельніцтва як аб'ект вывучэння: навуковыя дысцыпліны

Сукупнасць ведаў аб насельніцтве характарызуецца сістэмай паняццяў, катэгорый, законаў. Насельніцтва, яго развіццё і іншыя характарыстыкі вывучаецца навукамі аб насельніцтве, да якіх у першую чаргу ставяцца:

• дэмаграфічная статыстыка або статыстыка насельніцтва — займаецца зборам эмпірычных (першасных) дадзеных аб насельніцтве.
• дэмаграфія, якую таксама прыватна называюць «навукай аб насельніцтве» або «навукай аб аднаўленні насельніцтва» — займаецца аналізам гэтых дадзеных, інтэрпрэтацыяй (тлумачэннем), пабудовай як матэматычных, так дэскрыптыўных (апісальных) мадэляў і тэорый, як аб дынаміцы насельніцтва ў цэлым, так і аб асобных яго складнікаў і аспектах.
• эканамічная навука — у садружнасці з эканамічнай дэмаграфіяй часцей вывучае «працоўны патэнцыял насельніцтва»
• геаграфія — вывучае размеркаванне насельніцтва на тэрыторыі і асобныя аспекты яго перамяшчэння (міграцыі)
• этнаграфія, а таксама этналогія — сумесна з этнодемографией вывучаюць этнічны склад (структуру) насельніцтва
• сацыялогія — на стыку з сацыяльнай дэмаграфіяй вывучаюць сацыяльную структуру (альбо структуры) насельніцтва
• медыцына, а таксама такія яе раздзелы, як камунальная і сацыяльная гігіена — вывучаюць стан здароўя насельніцтва

Віды і мадэлі насельніцтва

У дэмаграфіі вылучаюцца наступныя катэгорыі насельніцтва:

• Пастаяннае насельніцтва — звычайнае насельніцтва, асноўная катэгорыя, якая аб'ядноўвае сукупнасць людзей, для якіх дадзеная тэрыторыя ўяўляе сабой месца звычайнага пражывання ў дадзены час
• Стабільнае насельніцтва — тэарэтычная мадэль насельніцтва з нязменнымі ў часе інтэнсіўнасцямі нараджальнасці, смяротнасці і узроставай структурай.
• Стацыянарнае насельніцтва — тэарэтычнае насельніцтва, прыватны выпадак стабільнага насельніцтва пры праўдзівым каэфіцыент натуральнага прыросту r = 0 і нязменнай колькасці насельніцтва P(t) = P(0).

У статыстыцы насельніцтва (дэмастатыстыцы), якая займаецца зборам эмпірычных дадзеных і улікам насельніцтва, адрозніваюцца таксама наступныя катэгорыі:

• Наяўнае насельніцтва — частка насельніцтва, якая знаходзіцца на момант ўліку ў дадзеным населеным пункце, незалежна ад месца пастаяннага пражывання.
• Пастаяннае насельніцтва — частка насельніцтва, якая пастаянна пражывае ў дадзеным населеным пункце, незалежна ад фактычнага месцазнаходжання на момант уліку.
• Тыя, хто часова адсутнічаюць — асобы, якія на момант уліку часова адсутнічалі ў месцы пастаяннага пражывання (на тэрмін не больш за 6 месяцаў).
• Часова прысутныя — асобы, якія часова знаходзіліся ў дадзеным населеным пункце на момант ўліку (на тэрмін не больш за 6 месяцаў).

Паказчыкі, якія характарызуюць насельніцтва

• колькасць і яго дынаміка
• інтэнсіўнасць дэмаграфічных працэсаў: нараджальнасць, смяротнасць, натуральны прырост, брачность
• рассяленне, шчыльнасць, урбанізацыя, міграцыя
• полава-ўзроставы склад і сямейнае стан
• узровень адукацыі
• расавы, моўнай, этнічны і рэлігійны склад
• узровень сацыяльна-эканамічнага развіцця, узровень жыцця.

Якасць насельніцтва

Гэта інтэгральная ўласцівасць мноства людзей, аб'яднаных у супольнасці, якая вызначае ўзровень сацыяльнай эфектыўнасці іх жыццядзейнасці.

Катэгорыя «якасць насельніцтва» — гэта рэсурс і гарант стабільнага развіцця, аснова нацыянальнай, эканамічнай бяспекі дзяржавы. Якасць насельніцтва неаддзельна ад жыццядзейнасці людзей, асяроддзя іх пражывання, акрамя таго, носіць канкрэтна-гістарычны характар і вызначаецца адпаведным спосабам вытворчасці. Практычна ўсе характарыстыкі жыццядзейнасці ўзаемазвязаны паміж сабой прамымі і зваротнымі сувязямі і таму іх сукупнасць — гэта складаная мэтанакіраваная сістэма, якая арганічна звязвае якасць насельніцтва і якасць жыцця.

У выніку якасць насельніцтва праз сферу патрэбаў абумоўлівае змястоўную аснову паказчыкаў якасці жыцця.

Якасць насельніцтва — гэта катэгорыя, якая характарызуе пэўнасць насельніцтва як суб'екта сацыяльнай жыццядзейнасці, грамадскай вытворчасці і грамадскіх адносін, то есць здольнасць насельніцтва рэагаваць на прыродныя, тэхнічныя, эканамічныя, сацыякультурныя ўмовы, якія склаліся, і прыстасоўваць іх да сваіх зменлівых патрэбаў. Уласцівасці насельніцтва прымаюць форму назіраных і колькасна вымяраных характарыстык (нараджальнасць і смяротнасць, шлюбнасць і развадзімасць, адукацыйны і кваліфікацыйны ўзровень і інш.). Удасканаленне якасных характарыстык, перш за ўсё здароўя і адукацыі, дазваляе павысіць эканамічнасць узнаўлення насельніцтва, то ёсць захаваць колькасць насельніцтва і нават тэмп яго росту пры скарачэнні абсалютных лікаў смерцяў і нараджэнняў. Якасць насельніцтва вызначыць даволі складана. Даволі ўдала схоплівае катэгорыю «якасць насельніцтва» сацыяльна-псіхалагічны падыход. У гэтым сэнсе выкарыстоўваецца катэгорыя дзейных здольнасцяў і патрэбаў насельніцтва. Якасць насельніцтва — сукупнасць дзейных здольнасцяў, якімі яно валодае, у сілу вопыту гістарычнага развіцця тэрыторыі. Якасць насельніцтва выяўляецца ў сукупнасці сацыяльна-дэмаграфічных паказчыкаў, але не зводзіцца да іх.

Літаратура

• Демографический энциклопедический словарь / Гл. ред. Д. И. Валентей. — М.: Советская энциклопедия, 1985. — 608 с. — 75 000 экз. (в пер.)
• Народонаселение: Энциклопедический словарь / Гл. ред. Г. Г. Меликьян; Ред. коллегия: А. Я. Кваша, А. А. Ткаченко, Н. Н. Шаповалова, Д. К. Шелестов. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — 640 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85270-090-8. (у пер.)
• Покровский В. И. Население // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Спасылкі

• Вялікая Савецкая Энцыклапедыя
• РБК Рэйтынг Самыя населеныя краіны да 2050 годзе 27.07.07