Сонгоол

Цонгоолчууд (сонголнууд) - монгол угсаатан. Мүнөө Монголдо Буряад Уласта (Сэлэнгын, Хяагтын, Зэдын аймагта) hуудаг байна. Монгол хэлэнэй цонгоол аялгуу дээрэ хэлэлсэдэг байна.

Буддын шажанай дэлгэржэ, бөөнэр болон бөө мүргэлтэдые хашажа байха үедэ тэдэнэр Эрхүү можын Худай голой hалаа болохо Мүрэн голой эрье шадарай нютагуудаар ажаhуухаяа ерээ hэн. Лама санаартан түбхын түрүүлэн шажан мүргэлөө буряад арадай баяд, ноёдто зорюулдаг байhан юм. Халхын баяд, ноёд ажабайдалай үльгэр жэшээ харуулдаг бэлэй. Тиимэhээ тэдэ бүхы шадалаараа эдээндэ дүтэлхые оролдохо. Харин тэдэнь али болохоор эдэниие урмашуулдаг байгаа. Халхын зарим баяшуул басагадаа тайшаанарай, зайhангуудай хүбүүдтэ хадамда үгэхэ. Жэшээнь, Шэлдэй занги нэгэ баянай хүрьгэн байhан юм. Тиихэдэ хүнүүд өөhэдынгөө дураар буряадуудай ажаhуудаг газарhаа монголнуудай hуудаг газар дайда руу ороhон аад, hөөргөө бусадаг hэн. Илангаяа монголнуудтай хилэлдэг нютагуудта байдаг буряадууд иишэ тиишээ ходо ябажа байдаг бэлэй.

Халхын Сайн хаан Байгалай зүүгээрхи, урдуурхи буряадуудай газар дайдада үни удаан саг соо үнгэлзэн hанаашархажа, тагнуулай сэрэгүүдые Сэлэнгын, Братскын, Дээдэ Зүлхын бэхилэлгэтэй острогуудта эльгээдэг байгаа. Гэбэшье буряадуудые бута сохижо, эзэмдэн абаха гэhэн эдэ hэдэлгэнүүдынь буруу hүргэгдэдэг hэн.

Сонгоолой угсаатан хүнүүд Сэлэнгэhээ ерэхэ. Эдэнэй уг бөө байhан, тэрэ Бохлой Бодиев гэжэ нэрэтэй бэлэй. Түрүүшээр тэрэ мүнөөнэй Олзоной, Хурамшын угтай буряадуудай дунда ажаhуудаг, бөө мүргэлөө хэдэг hэн. Тэдэнэр hайн ажаhуугаа. Сонгоол угтанай монголшууд боомо ба бусад үбшэн тахал эльбэ шэжээрээ сарадаг, hалгаадаг байгаа. Тэдэнэр бултадаа – эрэшүүл болон эхэнэрнүүд – тарим уншадаг бэлэй. Боомо үбшэнгые hалгаадаг таримайнгаа үгэнүүдые угайнгаа түрэлхидhөө гадна, хэндэшье хэлэдэггүй hэн. Угайнгаа нюусые буса хүнүүдтэ хэлэжэ болохогүй гэжэ тэдэнэр үри бэенэртээ захидаг байhан юм гэжэ тэдэ хэлэдэг байгаа.

Шулуун гэжэ нэрэтэй хүн Эмнэй ахатаяа хамта Мүрэн голой нуга газарта түрүүлэн ерээ hэн. Анханда тэдэ Монголой Үнеэнэй шара нуурай эрьедэхи Хүхэ болдог гэжэ нютагта ажаhуудаг байhан юм. Тэдэ Шүхэр ноёной отрядтай хамта иишэ ерээ hэн. Аха дүүнэр отрядhаа үлэжэ, Олзон угтанай Гахан нютагта түбхинэбэ. Олзонтон удабашьегүй тэдэниие үлдэжэрхибэ. Тиихэдэнь тэдэ Мүрэн голой нугада hуурижаба. Эндэ тэдэ наhа бараhан буряадуудай бэлбэhэн эхэнэрнүүдые hамга абаhан байгаа.

Эдэнэй үри бэенүүд сонгоол угсаатанай үндэhэ hуури табяа hэн. Энэ угтан захиргаанай талаhаа харануудай угсаатанда ороод, Худайн Степной дүүмэдэ мэдэлтэй байба.

Сэлэнгын сонгоолнууд бүлэг бүлэгөөрөө удаа дараалан ерэhэн юм. Тэдэнэй ноёниие Үхин гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Тэрэниие Үхин зайhан, тайшаа гэжэ нэрлэдэг байгаа. Үхинэй дүтын түрэл гаралай хүнүүд олоороо наашаа тэрэниие дахажа ерээд, тэрээндэ иигэжэ хэлэбэд: “ Маанадhаа урда ерэhэн хүнүүд ородуудтай танилсаад, Орос гүрэнэй албатад болоhон байна. Тэдээндэл адляар бидэниие Оросой албата болохоор зууршалыт”. Үхин тэдэниие найдуулба. hая ерэгшэдые тэрэ шадарай ой соо байрлуулба. Үхин өөрөө Сэлэнгын, Итанцын ноёдто ошожо, намда сэрэг үгэжэ туhалыт гэжэ хандаба ха. Юундэб гэхэдэ, hая ерэгшэд намайе хюдаха, юумыемни буляажа абаха, алажашье болохо. Ород ноёд сэрэг эльгээбэ. Сэрэгшэд hая ерэгшэдтэй тэмсэжэ оробо. Үймөөнэй үедэ нэгэ залуу эхэнэр Үхинэй мориной хударгаhаа шүүрээд, намайе абарыт гэбэ. Үхин тэрэниие мориндоо hуулгаад, үймөөнhөө гаргажа абарба. Хожом Үхин тэрэ эхэнэрые hамга абаа hэн. Тэрэнь найман үхибүүдые түрэбэ. Эндэhээ эхилжэ, Үхинэй найман уг үндэhэн дэлгэрhэн түүхэтэй. Үхинэй тэрэ hамганhаа гараhан хүбүүдэй үринэр үдэжэ олошорhон гэдэг. Сонгоолнуудай үри hадаhад:

1. Шулуун
2. Ярбаахай
3. Үмдэн
4. Үбээдэй
5. Үхэржэн
6. Соосой
7. Бардааха
8. Бардам

Буряад арад нэгэн адли ёhо заншалнуудтай, гурим дүримүүдтэй. Буряад угсаатад – эхирэд, булгадууд, хори, хонгоодорнууд хадаа эртэ урдын монголнууд болоно, харин монголнууд хадаа Түб Азиин эртэ урдын арад гээшэ. Мүнөөнэй байдалаар дээрэ дурсагдаhан угсаатадhаа гадна, нэн түрүүн сонгоол, сартуулнуудые оруулалсан, буряад арад хадаа ниитэ нэгэн үндэhэ яhатан болоно бшуу гэжэ “Буряад үнэнэй” ахамад редактор, Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев тэмдэглэнэ.