Массан терахь

Атоман хӀоьънан ма́ссан терахь — хӀоъ чохь цхьаьна тоьхна протонийн а, нейтронийн а (цхьаьна «нуклонаш» олу) массан барам. Билгалдоккху дукха хьолахь A элпаца. Атоман декъан массаца дусту массан терахь, герга ду изотопан атоман массин, цуьнца цхьатерра ю углеродан-12 масса, хӀунда аьлча атоман декъан масса (а. д. м.) хӀинца билгалйоккху Кеп:Frac атоман масса санна ¹²С. Кхечу меттигашкахь атоман масса дийна терахь дац, массан терахь санна. Иштта, хлоран изотопан массан терахь ³⁵Cl хуьлу 35, ткъа цуьнан атоман масса хуьлу 34,96885 а.д.м.

Цхьаьна нуклидан (атоман хӀоьънийн кеп) массан терахь билгалдоккхуш иза яздо лакхарчу аьрру индексца, масала ²³²Th. Цхьатерра массан терахь долу нуклидех олу изобараш (масала, изобараш ю нуклидаш ¹⁴C а, ¹⁴N а).

Массан терахь хааро таро ло хӀоънан а, атоман а массин маххадо. Нагахь массан терахь хууш делахь, тӀаккха атоман а, цуьнан хоьънан а массин М маххадабо тӀехьарчу дазарх М ≈ А•m_N, цигахь m_N ≈ 1,67•10⁻²⁷ кг — нуклона масса, аьлчи а протонан я нейтронан. Масала, наштаран-27 а, цуьнан хӀоънан а юкъайогӀу 27 нуклон (13 протон а, 14 нейтрон а). Цуьнан масса 27•1,67•10⁻²⁷ кг ≈ 4,5•10⁻²⁶ кг гергга хуьлу. Нагахь хӀоьънан масса чӀогӀа нийса яккха иэшахь, ларадеза, хӀоьънера нуклонаш уьйр йолуш хилар хӀоьънан тӀеозоран ницкъашца, цундела хӀокху дазарца E = mc² хӀоьънан масса охьайолу. Атоман массан тӀетоха оьшу хӀоьънан гонахьарчу орбити тӀиера вовшахтоьхна масса. Амма и массо а нисдарш 1 % сов ца хуьлу.

Массан терахь цхьатерра ду хӀоьънан барионан терахьца. Барионан терахь соцу массо а евзачу процессашкахь, цундела муьлхха а радиожигара дохарш а, хӀоьънан реакцеш а ца хуьйцу хӀоьънийн массан терахь реакцин аьрру а, аьтту а декъашкахь. Масала, уран-238 альфа-дохарехь

${\mathsf {_{92}^{238}U\rightarrow _{90}^{234}Th+_{2}^{4}He}}$

аьрру декъехь дуьхьинцара хӀоьънан массан терахь 238 ду, реакцин аьтту декъехь — ши хӀоъ массан терахь 234 а, 4 а, вовшахтоьхчи 238 хуьлу. Альфа-дакъолган (гелийн хӀоьънан-4) массан терахь 4 делахь, альфа-дохаро охьадоккху духуш долчу хӀоьънан массан терахь 4 терхьан. Муьлхха а кепара бета-дохаро (бета-минус-дохар, позитронан дохар, электронан йийсар, массо а кепара шалха бета-дохар) ца хуьйцу массан терахь, хӀунда аьлчи оцу процессехь хӀоьънан нуклонаш цхьаьна кепера кхечу кепе биен ца йовлу (протонаш нейтронашка я нейтронаш протонашка). Изомеран дехьадовларо иштта ца хуьйцу хоьънан массан терахь.