Ήλιδα

Ήλιδα
Είδος	πόλις, αρχαία πόλη και αρχαιολογική θέση
Γεωγραφικές συντεταγμένες	37°53′32″N 21°22′28″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Ήλιδας
Χώρα	Ελλάδα
Έναρξη κατασκευής	1100 π.Χ.
Κατεδάφιση	146 π.Χ.
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Η Ήλιδα ή Ήλις ήταν πόλη-κράτος της αρχαίας Ηλείας στην Πελοπόννησο, κτισμένη, κατά τον Παυσανία (23-26), στην αριστερή όχθη του Πηνειού ποταμού, πριν αφήσει την ορεινή ενδοχώρα, και ρέει δίπλα από το γυμνάσιο. Ο Στράβων (337) αναφέρει ότι διαρρέεται από τον Πηνειό: «ρει δε δια της πόλεως ο Πηνειός ποταμός παρά το γυμνάσιον».

Όμως, και οι δύο συμφωνούν ότι στην αριστερή πλευρά του Πηνειού: «κατελάμβανον εν μεγάλη εκτάσει τα ποικίλα και ανοικτά οικοδομήματα τα προορισμένα δια τας γυμναστικάς και σωματικάς ασκήσεις... η ακρόπολις της Ήλιδος, η δία Ήλις, (Ομηρ. Ιλ. Β' 615)είναι πανάρχαια και προϊστορική... αλλά την μεγίστην αίγλην προσέλαβεν η Ήλις δια της ευφυίας, μεθ' ης ανέπτυξεν εις το τελειότατον σημείον την μεγαλοπρέπειαν της τελέσεως των Ολυμπιακών αγώνων, εξ ων έλαβε φήμην παγκόσμιον». Γράφει στο βιβλίο του "Η Ηλεία δια μέσου των αιώνων" ο Δ. Φ. Γεώργιος Παπανδρέου.

Προϊστορία

Η Ήλιδα κατοικήθηκε από τα προϊστορικά χρόνια, βρισκόταν δίπλα στην αρχαία Ολυμπία και στη μυκηναϊκή εποχή έγινε ανεξάρτητο βασίλειο, από τις σπουδαιότερες πόλεις ολόκληρης της Ηλείας. Οι κάτοικοί της ονομάζονταν Επειοί και συμμετείχε στον Τρωικό Πόλεμο με αρχηγό τον Πολύξενο.

«Δύο οδοί ήγον παρ' αρχαίοις εκ της πόλεως Ήλιδος εις Ολυμπίαν· τούτων δ' η μεν καλουμένη ορεινή οδός 130 σταδίων(24980 μέτρων) ήτο συντομωτέρα και δυσβατωτέρα, ήρχετο από Ήλιδος, εχώρει προς Α. παρά τον Πηνειόν,... Η δε πεδινή, η δ' άλλως ιερά οδός καλουμένη, ήτο μακροτέρα μεν, δηλ. 300 σταδίων (57700), μέτρων, ων τα 180 από Ήλιδος εις Λετρίνους και τα 120 από Λετρίνους εις Ολυμπίαν, αλλ' επίπεδος, ευρυχωροτάτη και τελειοτάτη ένεκα της χρησιμότητος αυτής[...].» Από το βιβλίο του Δ. Φ. Γεώργιου Παπανδρέου "Η Ηλεία δια μέσου των αιώνων" σελ. 103.

Ίδρυση

Σύμφωνα με τη μυθολογία ιδρύθηκε από τον Αέθλιο που ήταν και ο πρώτος βασιλιάς της Ήλιδας, υιό του Διός και της Πρωτογένειας της θυγατρός του Δευκαλίωνος και της αδελφής του Έλληνος.

«Ούτος δ' ενυμφεύθη την Καλύκην, θυγατέρα του Αιόλου, υιού του Έλληνος, και αγαγών αποικίαν εκ Θεσσαλίας ιδρύθη εν τω πεδινώ της Ήλιδος γεννησας τον Ενδυμίωνα[...].» Δ. Φ. Γ. Παπανδρέου.

Όξυλος ήρθε από την Αιτωλία και ένωσε τα πολίσματα που βρήκε στην περιοχή σε μια ενιαία πόλη. Θεωρούνταν και ότι ίδρυσε τους Ολυμπιακούς Αγώνες και προσάρτησε στο κράτος του την Ολυμπία, μάλιστα οι αθλητές που συμμετείχαν στους αγώνες υποχρεούνταν ένα μήνα πριν να προετοιμαστούν στην Ήλιδα.

Άλλοι σπουδαίοι βασιλείς της Ήλιδας ήταν: Ο Αέθλιος, (το όνομά του υποσημαίνει τον άθλο), ο Ενδυμίων, ο Επειός, ο Αιτωλός, ο Ηλείος ή Ήλιος, (οι κάτοικοι, εξ αυτού, αντί επειοί τώρα ονομάζονται ηλείοι), ο Αυγείας, (γιος του Ηλείου-Ήλιου, μετά τον Αυγεία, βασιλιάς των Ηλείων έγινε ο Αγαθοσθένης, γιος του Αυγεία, μαζί με τον Αμφίμαχο και τον Θάλπιο, γιοί του Άκτορα (αδελφού του Αυγεία), Όξυλος, ο Λάιας, ο Ίφιτος κ.α. της Πίσας: ο Οινόμαος, ο Πέλοπας, Κλεοσθένης, Δαμοφών (τύραννος).

Ολυμπιακοί Αγώνες

Η Ήλιδα, ως διοργανώτρια - πόλις-κράτος - των Πανελλήνιων Αγώνων "τα Ολύμπια", είχε την εποπτεία πλέον των 1.200 ετών, από το 776 π.Χ. έως το 393 μ.Χ. Ο πληθυσμός της πόλης, κατά την ιστορική εποχή, ξεπερνούσε τις 60.000 κατοίκους. Είχε τρία γυμνάσια (Ξυστός, Μαλθώ μέσα στο γυμνάσιο αυτό υπήρχε και το Βουλευτήριο - το Λαλίχμιο - από το όνομα του δωρητή). Τρίτο Γυμναστήριο ήταν η Παλαίστρα, για την προπόνηση των παλαιστών και λόγω του σχήματός του ονομαζόταν Τετράγωνον: «Άξιο μάλιστα προσοχής είναι ότι, ενώ στην Ολυμπία υπήρχε ένα Γυμνάσιο και μια Παλαίστρα για την προπόνηση των αθλητών, στην Ήλιδα εκτός της Παλαίστρας ήταν δύο συγκροτήματα Γυμνασίων, το καθένα πολύ μεγαλύτερο, καθώς φαίνεται, εκείνου της Ολυμπίας, αν βασιστούμε στην περιγραφή του Παυσανίου»[...]. Την πρωταρχική θέση που είχε η πρωτεύουσα στην οργάνωση και διεξαγωγή των Ολυμπιακών αγώνων φανερώνει και το γεγονός ότι τα Γυμνάσια και η Παλαίστρα της Ήλιδος ήταν κτισμένα ήδη στον 5ον αιώνα π.Χ., αφού τα αναφέρει ο Ξενοφών, ενώ μόλις τρεις αιώνες αργότερα απέκτησε τα δικά της η Ολυμπία. (την Παλαίστρα στον 3ο αιώνα π.Χ. και το Γυμνάσιο στον 2 αιώνα π.Χ.»[...]. Οι αθλητές ήταν υποχρεωμένοι να προσέρχονται ένα μήνα ενωρίτερα προκειμένου να γυμναστούν, να μάθουν τους κανονισμούς και να γίνει ο διαχωρισμός των αθλητών κατά άθλημα, ηλικία και κατηγορία. Χαρακτηριστικά αξιοθέατα είναι: το αρχαίο θέατρο της Αρχαίας Ήλιδας, δεν είχε κερκίδες αλλά οι θεατές παρακολουθούσαν τις παραστάσεις από τα πρανή καθισμένοι στο έδαφος. Η παλαίστρα, μέσα σε αυτήν υπήρχαν και τα αγάλματα των αθλητών Πολύκτορου και Σωσάνδρου. Έξω από τα γυμνάσια προς την αγορά υπήρχε Ἑλλανοδικαιώνας, η στοά προς μεσημβρία των ελλανοδικών και η στοά των Κερκυραίων. Είχε επίσης αγορά, λουτρά, βαλανεία καθώς και το κτήριο που οι δεκάξι γυναίκες ύφαιναν το πέπλο της θεάς Ήρας για τα «Ηραία». Τα Ηραία, ήταν Αγώνες γυναικών που διεξάγονταν κι αυτοί κάθε τέσσερα χρόνια ενδιάμεσα των Ολυμπιακών Αγώνων, σε ανάμνηση του ειρηνευτικού ρόλου που είχαν οι δεκαέξι αιρετές γυναίκες, προερχόμενες από ισάριθμες πόλεις της Ηλείας που κατοικούνταν τότε: «Μια ζωτικής σημασίας ιστορική Ηλειακή Σελίδα. Την οποία άφησαν στη θέληση της μνήμης. Όπου και έζησε! Κατά τον Γ. Ζώρα, η Κλειταγόρα (μία εκ των δεκαέξι γυναικών από την Αντρηΐδα), υπήρξε και μεγάλη ιέρεια κατά την τέλεση των Ολυμπιάδων. Τριών Ολυμπιάδων. Είναι δε η πρώτη, η οποία παραδίδοντας τη δάδα σε αθλητή πρωτοείπε την προτρεπτική φράση «την ελλά, ω Καλλινίκη!» «Γύρνα τον κόσμο μ' αυτήν, άξιε νικητή»[...], γράφει: στο βιβλίο της Όστρακα εξ Αντρηΐδος, η «Κυμαία» Πόπη Μπούνια - Πασπαλιάρη έκδοση του Δήμου Ανδραβίδας 2010. Ονόματα μερικών εκ των δεκαέξι ηλείων γυναικών: Η Μεγιστώ από τη Λέτρυνα (ιέρεια), η Κλειταγόρα (ιέρεια-ρήτωρ) από την Αντρηΐδα (Αντραβίδα), η Κρατισίκλεια (φιλόσοφος), η Καλλιστράτη από την Πίσα, η Αγαστηΐς από την Ήλιδα, η Θεσπιάς από το Επιτάλιον, η Πολυκρίτη, η Ερυξώ, η Τιμόκλεια, η Αρετοφίλη, η Άδμεια... Ο Αθηναίος μας πληροφορεί ότι στην Ήλιδα οργανώνονταν, Αγώνες κάλλους για άνδρες (ανδρικά καλλιστεία) προς τιμήν της θεάς Αθηνάς..

Ιππικοί Αγώνες

Την εποχή του Ομήρου, στην Ήλιδα, διεξάγονταν ιππικοί αγώνες με έπαθλο έναν τρίποδα "περί τρίποδος γαρ έμελλον θεύσεσθαι". Μερικοί πίστευαν ότι ο Όμηρος εννοούσε τους Ολυμπιακούς αγώνες, όταν βάζει τον Αυγεία να κατακρατεί τα τέσσερα αγωνιστικά άλογα που είχαν έρθει να κερδίσουν βραβεία. Η Πισάτις τότε δεν ήταν υπό τον Αυγεία, αλλά μόνο η Ηλεία(Ήλιδα), και στην Ήλιδα δεν έγιναν ποτέ Ολυμπιακοί αγώνες, παρά μόνο στην Ολυμπία πάντοτε. Ο αγώνας που συζητάμε, φαίνεται ότι έγινε στην Ήλιδα, όπου οφειλόταν και το χρέος: "και γαρ τω χρείος οφείλετ' εν Ήλιδι δίη τέσσαρες αθλοφόροι ίπποι." (ΙΛ. Λ 698) Στραβ. Γεωγρ. Η. C 355. «Σε ορισμένο τμήμα της Αγοράς της Ήλιδας εξ άλλου που λεγόταν Ιππόδρομος, οι Ηλείοι, όπως πληροφορεί ο Παυσανίας, γύμναζαν τα άλογά τους. φαίνεται ότι κα η ονομασία της Αγοράς ως Ιπποδρόμου οφείλεται στο ότι εκεί σε χρόνους παλαιότερους τελούνταν και ιππικοί αγώνες όπως στην Αγορά των Αθηνών διεξάγονταν παλιά αγώνες δρόμου»[...]. γράφει: ο Ν. Γιαλούρης σε άρθρο του στο 3 τεύχος του περιοδικού ΗΛΕΙΑΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 1994.

Ηλειακόν Δίκαιον

Η Ήλιδα χάρις στο "Ηλειακόν Δίκαιον", την πιστή εφαρμογή των νόμων και τα αξιώματα που, ήταν "συνδεδεμένα άμεσα με την καλλιέργεια του πνεύματος, της άσκησης και με την οργάνωση των Αγώνων στην Ολυμπία, κατάφερε να πραγματοποιήσει αυτό που με δύο λέξεις ονομάζουμε Ολυμπιακό Ιδεώδες: Οι μαστροί (ανώτατο δικαστήριο πάνω από τους ελλανοδίκες), ελλανοδίκες (διαιτητές αρχικά), οι μάντεις, ταρομάοι, θεοκόλοι, νομοφύλακες (δίδασκαν τους ελλανοδίκες τους κανονισμούς των αγώνων), αλυτάρχης ή αλύταρχος με τους αλύτας (ραβδοφόρους και μαστιγοφόρους στην υπηρεσία των ελλανοδικών για την τήρηση της τάξης). Άλλοι αξιωματούχοι επιφορτισμένοι με το ίδιο έργο ήταν: οι θεσμοφύλακες (για την τήρηση των νόμων), οι θεαροί ή θεωροί ή σπονδοφόροι, απεσταλμένοι της Ήλιδας στις άλλες πόλεις για την αναγγελία της ημερομηνίας της κάθε νέας Ολυμπιάδας, τελεσταί (υπεύθυνοι θυσιών και άλλων τελετών), θεαροδόκοι (υπεύθυνοι εθιμοτυπίας και υποδοχής των θεωρών, εκπροσώπων των άλλων πόλεων) κ. α. Η εκλογή όλων αυτών των αξιωματούχων ανάμεσα στους Ηλείους πολίτες γινόταν από την Ήλιδα και το ιερατείο, υπό την κηδεμονία και τον έλεγχο των οποίων βρισκόταν, όπως φαίνεται, το σύνολο των δραστηριοτήτων του κράτους, τουλάχιστον έως τον 5 π.Χ. αιώνα. Υπήρχαν και άλλα αξιώματα όπως ο βούλαρχος και ο βουλογραφόρ (γραμματέας της βουλής), οι δαμιουργοί, καθώς και η βουλή των Ηλείων που, όπως αναφέρθηκε στεγαζόταν στο Λαλίχμιο Γυμνάσιο. Επίσης υπήρχε ο πολέμαρχος και ο ίππαρχος επί κεφαλής του, περιορισμένης άλλωστε δύναμης, ηλειακού στρατού, με κύριο σώμα εκείνο των 300 λογάδων, επίλεκτης μονάδας από την ανώτερη τάξη της ηλειακής κοινωνίας... " η πόλη-κράτος της Ήλιδος είχε ως κύριο μέλημά της - τουλάχιστον έως τον 5 αιώνα π.Χ. όχι τόσο τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, όσο την οργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων. Προς το σκοπό μάλιστα αυτόν είχε το Κράτος αφήσει μεγάλη αυτονομία στους δήμους και τις κοινότητες του κράτους, ώστε αυτοί να ασχολούνται υπεύθυνα με τα του οίκου τους. Με την αποκέντρωση αυτή απέβλεπε το κράτος στην καταπολέμηση της αστυφιλίας και τη διατήρηση του οικονομικού προγράμματος προ πάντων στη γεωργία και κτηνοτροφία. Ένα από τα μέτρα του κράτους προς την κατεύθυνση αυτή ήταν και τα περιοδεύοντα δικαστήρια που έλυναν τις διαφορές των κατοίκων επί τόπου"[...]. Αυτά αναφέρει: μεταξύ άλλων, ο καθηγητής αρχαιολόγος Νικ. Γιαλούρης σε άρθρο του στο διμηνιαίο περιοδικό "Ηλειακή Επιθεώρηση" έκδοση της Ομοσπονδίας Σωματείων Πεδινής Ηλείας Μάιος-Ιούνιος 1994 «Ηλείοι γαρ τα μεν παλαιότατα ευνομότατοι Πελοποννησίων ήσαν» Παυσ. IV, 28, 3

Ιερά

Στην πόλη υπήρχαν τα ιερά του Απόλλωνα Ακεσίου με άγαλμα του θεού και λατρευόταν σαν θεός θεραπευτής,του Θέρμιου Απόλλωνα, προστάτη της εκεχειρίας, καθώς και αυτό του oψοφάγου Απόλλωνα: «οίδα γαρ και τον παρ' Ηλείοις τιμώμενον οψοφάγον Απόλλωνα· μνημονεύει δ' αυτού Πολέμων εν τη προς Άτταλον επιστολή» Αθηναίος 8. 340 b. Το ιερό των Χαρίτων που βρισκόταν στην αγορά και μέσα είχε τα ξύλινα αγάλματα των χαρίτων, κάθε Χάρις κρατούσε το διακριτικό της σύμβολο τριαντάφυλλο, αστράγαλο και κλαδί μυρτιάς. Ο ναός του Σειληνού, στην αγορά, στον οποίο λατρευόταν και ο Διόνυσος και η Μέθη. Το ιερό της Τύχης, στην αγορά, όπου μέσα σε στοά βρισκόταν μεγάλο άγαλμα της, το ξόανο ήταν επιχρυσωμένο εκτός τα άκρα. Ο ναός του Σωσίπολη στην αγορά και αυτός, που απεικόνιζε τον Σωσίπολη ως παιδί να φορά χλαμύδα στολισμένη με αστέρια και να κρατά στο ένα χέρι του κέρας της Αμάλθειας, ο Σωσίπολης στην Ηλεία θεωρούνταν προσωποποίηση του Δία. Ο ναός της Αθηνάς στην ακρόπολη της Ήλιδας, ο ναός είχε χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς και απεικόνιζε τη θεά σαν Εργάνη να φορά κράνος με πετεινό. Το ιερό του Διόνυσου που βρισκόταν κοντά στο θέατρο μεταξύ της αγοράς και του Μηνίου ποταμού, είχε άγαλμα του θεού έργο του Πραξιτέλη. Ναός των Ρωμαίων αυτοκρατόρων με κυκλικό περίστυλο που στην εποχή του Παυσανία η στέγη του είχε καταρρεύσει. Το τέμενος του Αχιλλέα, ο ναός του Άδη με περίβολο, επίσης ο ναός της Αρτέμιδος Φιλομείρακος κοντά στο γυμνάσιο. Ναός της Αφροδίτης ουράνιας κοντά στην Κερκυραϊκή στοά, με χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς, έργο του Φειδία, όπου παρίστανε τη θεά με το ένα πόδι να πατά πάνω σε μια χελώνα, και τέμενος της Αφροδίτης Πανδήμου δίπλα στον ναό της Αφροδίτης Ουράνιας με χάλκινο άγαλμα στον περίβολό του. παρίστανε τη θεά καθήμενη επί τράγου. Έργο του Σκοπά

Ακμή και παρακμή

Η Ήλιδα έκοβε και δικά της νομίσματα, "ήδη από το τέλος του 6 αι. π.Χ., καθώς και το ότι υφίσταται κατ' αυτήν ακριβώς την περίοδο Βουλή των Ηλείων και Δήμος των Ηλείων που, παράλληλα με την Ολυμπιακή Βουλή εκδίδουν και αυτοί ψηφίσματα" γράφει: στο βιβλίο του Αρχαία Ήλις ο Νικ. Γιαλούρης, ενώ ήταν σύμμαχος της Σπάρτης μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο που έγινε μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας και αργότερα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία αποτέλεσε τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαΐας. Η πόλη κατοικήθηκε και στα πρώτα βυζαντινά χρόνια και γνώρισε την οριστική παρακμή όταν ο Θεοδόσιος Α' απαγόρευσε τους ολυμπιακούς αγώνες.

Η ανακάλυψη

Ερείπια της αρχαίας πόλης διατηρούνταν ορατά και το 1911 άρχισαν οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες από τον Αυστριακό αρχαιολόγο Ότο Βάλτερ. Το 1968, οι εργασίες για να περάσει ένας αρδευτικός αγωγός, ο οποίος προοριζόταν για την άρδευση του κάμπου της Αμαλιάδας, έφεραν στο φως έναν αρχαιολογικό θησαυρό. Η ανασκαφή, υπό τον τότε έφορο αρχαιοτήτων Ολυμπίας Νίκο Γιαλούρη, ήταν μείζονος κλίμακος και έγινε με εργατικά χέρια. "Αναδύθηκε" μέρος της αρχαίας πόλης που έσφυζε από ζωή, οργάνωση, δρόμους, ευρήματα πάσης φύσεως (μαρμάρινα, χάλκινα, πήλινα με νομίσματα). Η τέχνη της Ήλιδας μπορεί να συγκριθεί σε ποιότητα και αριθμό με τον πλούτο των ευρημάτων της αρχαίας Ολυμπίας. Η ανασκαφή απέδειξε κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για την έρευνα: Η Ήλιδα ήταν αρμόδια για την οργάνωση και προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων. Και αυτό αντανακλάται και στην εικόνα της Αγοράς της αρχαίας πόλης, που ήταν το κέντρο που κατηύθυνε το έργο του Ιερού της Ολυμπίας, στην οποία δέσποζαν τα κτίρια που συνδέονταν με τους Αγώνες: δύο συγκροτήματα Γυμνασίων, μία παλαίστρα, ο Ελλανοδικαιών και η Στοά των Ελλανοδικών. Τα κτίρια αυτά κρίνονταν απαραίτητα γιατί όσοι φιλοδοξούσαν να πάρουν μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες, στον δρόμο τους για την Ολυμπία ήταν υποχρεωμένοι να σταματήσουν πρώτα και να παραμείνουν για αρκετό διάστημα στην Ήλιδα, όχι μόνο για την αναγκαία προπόνησή τους αλλά και γιατί εκεί γινόταν η δοκιμασία των αθλητών και η κατάταξή τους κατά ηλικία και κατηγορία.

Σήμερα η αρχαία πόλη είναι επισκέψιμη. Διαθέτει σύγχρονο αρχαιολογικό Μουσείο, Αρχαίο Θέατρο(αναστηλωμένο) και ξύλινο θέατρο για τις ανάγκες του Διεθνούς Φεστιβάλ της Αρχαίας Ήλιδας, με αξιόλογες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και όχι μόνο.