Αποκαθήλωση

Αποκαθήλωση, πίνακας του Ρόσο Φιορεντίνο (1521)

Η Αποκαθήλωση στη χριστιανική λειτουργική λέγεται η σκηνή της καταβίβασης του σώματος του Ιησού, από τον Σταυρό που ακολούθησε μετά την Σταύρωσή του, προκειμένου στη συνέχεια να ενταφιαστεί.

Η Αποκαθήλωση απεικονίζεται συχνά στην τέχνη. Έγινε δημοφιλές θέμα στη Βυζαντινή τέχνη από το 9ο αιώνα, ενώ στη Δύση από το 10ο. Αποτελεί το δέκατο τρίτο στάδιο των Σταθμών του Σταυρού.

Βιβλική διήγηση

Η Αποκαθήλωση έγινε με πρωτοβουλία του Ιωσήφ από την Αριμαθαία και του Νικόδημου, που ήταν σύμφωνα με τις διηγήσεις τον ευαγγελιστών Ιουδαίοι άρχοντες και κρυφοί μαθητές του Χριστού. Ο Ιωσήφ ζήτησε από τον Πιλάτο το σώμα του Ιησού για να το κηδέψει. Ο Πιλάτος του έδωσε την άδεια και στη συνέχεια μαζί με τον Ιωσήφ κατέβασαν το σώμα του Ιησού από το Σταυρό, το τύλιξαν με «σινδόνη καθαρά» και το απόθεσαν στο κενό μνημείο που διατηρούσε υπό την κατοχή του ο Ιωσήφ.

Άλλα πρόσωπα που δεν αναφέρονται στα ευαγγέλια, αλλά περιλαμβάνονται συχνά σε απεικονίσεις της Αποκαθήλωσης είναι ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, ο οποίος ορισμένες φορές εικονίζεται να στηρίζει μία μισολιπόθυμη Παναγία, όπως για παράδειγμα στην πίνακα «Αποκαθήλωση» του Ροζιέ βαν ντερ Βάιντεν, αλλά και η Μαρία η Μαγδαληνή. Στα Ευαγγέλια αναφέρεται ένας αδιευκρίνιστος αριθμός γυναικών που παρακολούθησαν τη Σταύρωση, στον οποίο περιλαμβάνονται οι Τρεις Μαρίες και η Σαλώμη, ενώ αναφέρουν επίσης ότι η Παναγία αλλά και η Μαρία η Μαγδαληνή ήταν παρούσες στην Ταφή του Ιησού. Αυτές, αλλά και κάποιες άλλες γυναίκες καθώς και κάποιοι ανώνυμοι άντρες που βοηθούν στην Αποκαθήλωση, εμφανίζονται συχνά στα διάφορα έργα τέχνης.

Τελετουργική αναπαράσταση

Ορθόδοξη Εκκλησία

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η σκηνή αυτή αποτελεί και το κεντρικό σημείο της εκκλησιαστικής «τελετής της Αποκαθήλωσης», που λαμβάνει χώρα στον εσπερινό του Μεγάλου Σαββάτου, ο οποίος τελείται το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής (Εσπερινός της Αποκαθηλώσεως), και εμπίπτει μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της τελεστικής ανάμνησης των Παθών του Ιησού Χριστού.

Η Αποκαθήλωση στη τέχνη

«Αποκαθήλωση» του Ροζιέ βαν ντερ Βάιντεν (περ.1435), 220 x 262 εκ.

Ακόμη και σε πρώιμες αναπαραστάσεις της Αποκαθήλωσης, ποικίλουν οι διάφορες λεπτομέρειες της σύνθεσης, και κυρίως η θέση του σώματος του Χριστού. Η σκηνή αυτή περιλαμβανόταν σε πολλούς μεσαιωνικούς κύκλους που αφορούσαν τη ζωή ή τα Πάθη του Χριστού και τοποθετούνταν ανάμεσα στη Σταύρωση και την Ταφή του. Ο «Επιτάφιος Θρήνος», ή η «Πιετά», που απεικονίζει την Παναγία να κρατά το σώμα του Ιησού, μπορεί να παρεμβάλλεται ανάμεσα στις άλλες δύο και αποτελεί συνήθως ξεχωριστή εικόνα, κυρίως στη γλυπτική. Απεικονίσεις με το σώμα του Χριστού να μεταφέρεται στον Τάφο του ή να βρίσκεται ξαπλωμένο σε οριζόντια στάση επάνω στον Τάφο ή σε μία αναλόγου σχήματος πέτρα, αποτελούν δύο ακόμη σημαντικές εναλλακτικές σκηνές. Η τελευταία είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Ορθόδοξη τέχνη καθώς απεικονίζεται στον Επιτάφιο.

Κατά την Αναγέννηση το θέμα έγινε δημοφιλές για εικόνες ή γλυπτά πίσω από Αγίες Τράπεζες, κυρίως λόγω των προκλήσεων της σύνθεσης αλλά και της καταλληλότητας του κατακόρυφου σχήματος του. Η μανιεριστική εκδοχή της Αποκαθήλωσης από το Ρόσο Φιορεντίνο θεωρείται συνήθως το κορυφαίο του επίτευγμα, ενώ ο πίνακας του Τζάκοπο Ποντόρμο με το ίδιο θέμα, αποτελεί πιθανότατα το πλέον φιλόδοξο έργο του. Τόσο ο Ρούμπενς όσο και ο Ρέμπραντ ασχολήθηκαν αρκετές φορές με το θέμα, με τον δεύτερο να έχει επαναλάβει μία από τις συνθέσεις του σε μεγαλύτερη κλίμακα, η οποία αποτελεί το κατεξοχήν χαρακτικό του έργο και η οποία τώρα βρίσκεται στο Μόναχο. Με αφορμή το ίδιο θέμα έφτιαξε ακόμη δύο ακόμη έργα με την ίδια μέθοδο.

Ορθόδοξη εικόνας της «Αποκαθήλωσης» (1358)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ορθόδοξες απεικονίσεις τη; Αποκαθήλωσης από το «The Grove Dictionary of Art»