Μετάβαση στο περιεχόμενο

Μυθικισμός του Ιησού

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Ο μυθικισμός του Ιησού ή πιο απλά, μυθικισμός (mythicism)[1] είναι η θεωρία ότι ο Ιησούς Χριστός δεν υπήρξε ποτέ. Ημι-μυθικισμός είναι η υπόθεση ότι ο χαρακτήρας του Ιησού των ευαγγελίων δεν υπήρξε ποτέ, πλην όμως κάποιο άγνωστο στις μέρες μας ιστορικό πρόσωπο (Ιουδαίος προφήτης) αποτελεί τον ιδρυτή της χριστιανοσύνης.[2] Η θεωρία απορρίπτεται από την πλειονότητα των σύγχρονων ιστορικών[3][4][5], ωστόσο υπάρχουν αρκετοί που είναι θετικά διακείμενοι προς αυτήν[6] αφήνοντας παράθυρο για ένταξή της στις mainstream ακαδημαικές προσεγγίσεις στο μέλλον, όπως ακριβώς συνέβη με την περίπτωση του Βιβλικού Μινιμαλισμού από τα τέλη του 20ου αιώνα και εξής.

Απαρχές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι απαρχές της υπόθεσης αυτής ανιχνεύονται στη Γαλλία στα τέλη του 18ου αιώνα, και συγκεκριμένα στα έργα των Constantin François Chassebœuf de Volney (1757 – 1820) και Charles-François Dupuis (1742 – 1809).[7][8] [7][9]. Αυτοί υποστήριξαν πως ο Χριστιανισμός ήταν ένα αμάλγαμα προγενέστερων θρησκειών και ότι ο Ιησούς Χριστός ήταν ένα πρόσωπο ολότελα μυθικό. Στη συνέχεια έχουμε τον Ντάβιντ Φρίντριχ Στράους (David Friedrich Strauss), Γερμανό θεολόγο (1808-1874) που δεν αρνήθηκε την ιστορική ύπαρξη του Ιησού Χριστού αλλά θεώρησε ότι τα θαύματα της Καινής Διαθήκης ήταν φυσικά συμβάντα που μετά παρουσιάστηκαν ως υπερφυσικά [10]. Την ίδια περίπου εποχή ο Μπρούνο Μπάουερ (Bruno Bauer), Γερμανός φιλόσοφος και ιστορικός (1809-1882), υποστήριξε πως ο Ιησούς Χριστός δεν υπήρξε. Επίσης στο έργο του «Ο Χριστός και οι Καίσαρες» υποστήριξε ότι ο Χριστιανισμός ήταν σύνθεση Στωικισμού και φιλοσοφίας του Φίλωνα του Αλεξανδρέα, όπως την ανέπτυξαν μεταγενέστεροι Εβραίοι σαν τον Ιώσηπο. Έκτοτε έχουν καταγραφεί αρκετές απόψεις των αμφισβητιών της ιστορικής παρουσίας του Ιησού από ακαδημαϊκούς ιστορικούς, θεολόγους και ανεξάρτητους ερευνητές[11], ενώ τις τελευταίες δεκαετίες η δραστηριότητα και το ενδιαφέρον γύρω από το θέμα αυτό έχει αναθερμανθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, με την έκδοση δεκάδων βιβλίων σε ετήσια βάση.[12]

Βασικές θέσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι βασικές θέσεις του Μυθικισμού του Ιησού συνοψίζονται στο "τρίπτυχο επιχείρημα" του Μπάουερ:

Οι Μυθικιστές υποστηρίζουν, επίσης, ότι εκτός από τον Ιησού Χριστό πολλοί θεοί, θεές και άλλοι ήρωες και θρυλικές φιγούρες, οι οποίοι συνδέονταν με εκπληκτικές και υπερφυσικές ικανότητες, δεν υπήρξαν πραγματικά πρόσωπα, αλλά μυθολογικοί χαρακτήρες, και ότι αρκετές από αυτές τις φιγούρες αντιπροσώπευαν ή συμβόλιζαν φυσικά φαινόμενα, όπως τον Ήλιο, τη Σελήνη, τα αστέρια, τους πλανήτες, τους αστερισμούς κτλ., οπτική που αντανακλάται στους όρους «αστρομυθολογία» ή «αστροθεολογία». Αναφέρουν πως διάφοροι βιβλικοί χαρακτήρες όπως ο Αδάμ και η Εύα, ο Σατανάς, ο Νώε, ο Αβραάμ, ο Μωυσής, ο βασιλιάς Δαυίδ, ο Σολομώντας, μαζί με άλλες οντότητες, αντιπροσωπεύουν στην πραγματικότητα μυθολογικές φιγούρες ανάλογης σημασίας με αυτές των Αιγυπτίων, των Σουμερίων, των Φοινίκων, των Ινδών, των Ελλήνων, των Ρωμαίων και άλλων λαών, που αντιμετωπίζονται όμως μέχρι και τις μέρες μας περισσότερο ως μύθοι, παρά ως ιστορικά πρόσωπα.

Μεταγενέστεροι εκπρόσωποι του Μυθικισμού του Ιησού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γνωστοί μυθικιστές του 20ού και 21ου αιώνα ήταν/είναι οι: J. M. Robertson (1856 – 1933), Arthur Drews (1865 – 1935), John M. Allegro (1923 – 1988), D.M. Murdock (aka Acharya S) (1960 – 2015). Σημαντικότεροι εν ζωή μυθικιστές είναι οι: George Albert Wells, Rober Price, Richard Carrier, Kenneth Humprheys, Earl Doherty, Joseph Atwill, Rene Salm, Robert Eissenman, Timothy Freke, Raphael Lataster.

Πέρα από την έντονη δυναμική που έχουν αποκτήσει σε επίπεδο βιβλιοπαραγωγής ανά τον κόσμο, τα τελευταία χρόνια οι Μυθικιστικές θέσεις για την ιστορικότητα του Ιησού αρχίζουν και κάνουν την εμφάνισή τους, τόσο στον ακαδημαϊκό κόσμο, όσο και στα mainstream Μέσα, ένα γεγονός που σαφέστατα αντιστρατεύεται τη ρητορική των χριστιανών απολογητών που θεωρούν ότι το σύνολο σχεδόν της ακαδημαϊκής κοινότητας απορρίπτει την άποψη ενός μη ιστορικού Ιησού. Εντελώς ενδεικτικά αναφέρονται η μελέτη του Dr. Richard Carrier που εξέδωσαν οι Sheffield Phoenix Press[14], αλλά και το paper του Dr. Raphael Lataster στο journal "Think", που εκδίδεται από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις του Cambridge[15] (βλ. και το σχετικό άρθρο του τελευταίου που δημοσίευσε η Washington Post).[16]

Στο επίπεδο των διώξεων για τις μυθικιστικές τους θέσεις και πέρα από την παλαιότερη ιστορία με την απομάκρυνση του Bruno Bauer από την έδρα του στο Tubingen, το 1999 ο καθηγητής της Καινής Διαθήκης στο πανεπιστήμιο του Gottingen, Gerd Ludemann, έχασε την έδρα του όταν υποστήριξε ότι το 95% των όσων φέρεται να λέει ο Ιησούς στα ευαγγέλια, δεν θα μπορούσαν να ανήκουν σε ένα πρόσωπο του 1ου μεταχριστιανικού αιώνα. Αντίστοιχη αντιμετώπιση είχε και ο Ιρλανδός Καθολικός Ιερέας, Dr. Thomas L. Brodie, που το 2013 απομακρύνθηκε από το Ινστιτούτο Βιβλικών Μελετών του Limerick, ύστερα από την έκδοση βιβλίου του που στεκόταν απέναντι στην ιστορικότητα του Ιησού[17].

Εξίσου ενδιαφέρουσες είναι και οι σχετικές δουλειές του καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Κοπενχάγης Thomas L. Tompson για τον Βιβλικό μινιμαλισμό και την ιστορικότητα του Ιησού, καθώς επίσης και του καθηγητή της Καινής Διαθήκης στο Claremont School of Theology, Dennis R. MacDonald, ο οποίος έχει αφιερώσει το έργο του στην ομοιότητα μεταξύ των ευαγγελικών εξιστορήσεων και των Ομηρικών Επών.

Ο Μυθικισμός στην Ελλάδα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Ελλάδα η παλαιότερη αναφορά που σχετίζεται με τον Μυθικισμό του Ιησού εντοπίζεται σε δημοσίευμα της Εφημερίδας "Εστία" το 1897[18], γραμμένο από λόγιο της εποχής που χρησιμοποιεί το όνομα Εκάεργος. Αν εξαιρέσει κανείς την αντιμυθικιστική μελέτη του καθηγητή Γρ. Παπαμιχαήλ, «Ο Ιησούς Χριστός ως ιστορικόν πρόσωπον» (1923) και τις μυθικιστικές θέσεις που διατυπώνουν στα έργα του «Αρχαίες θρησκείες και χριστιανισμός» (1927) ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος, όσο και ο πατέρας της ελληνικής Εθνολογίας, Παναγής Λεκατσάς ("Η καταγωγή των θεσμών, των εθίμων και των δοξασιών, 1951), οι μελέτες για την προβληματική ιστορικότητα Ιησού δεν φαίνεται να έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα τους σύγχρονους Έλληνες ακαδημαϊκούς, με εξαίρεση τον καθηγητή Σάββα Αγουρίδη (1921-2009). Αξιοσημείωτο είναι το άρθρο-παρέμβαση του π. μητροπολίτη Αττικής Νικοδήμου, που στο τεύχος Μαρτίου της "Ραδιοτηλεόρασης" του 1969, σημείωσε χαρακτηριστικά πώς «Ο Ιησούς Χριστός απουσιάζει από την ιστορία».[19]

Παρ' όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει ορισμένες αξιοπρόσεκτες δηλώσεις από Έλληνες ακαδημαϊκούς, που αξίζουν της προσοχής μας. Στην πρώτη περίπτωση, σε συνέντευξή που παραχώρησε σε τηλεοπτική εκπομπή της ΕΡΤ τον Μάρτιο του 2010, ο κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής του πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Μ. Μπέγζος, υποστήριξε πώς η ιστορικότητα του Ιησού “χλωμιάζει”, συμπληρώνοντας: “Κάτι το οποίο αποδεικνύεται, επιβάλλεται κιόλας. Αν η ύπαρξη του Χριστού αποδεικνυόταν μαθηματικώς — ιστορικώς, θα ήταν υποχρεωτική για τους ανθρώπους, ενώ τώρα είναι στη διάθεση των ανθρώπων. Δεν είναι υποχρεωτική, δεν είναι δεσμευτική”.[20] Στη δεύτερη περίπτωση, σε συνέντευξη που παραχώρησε στο ραδιόφωνο της Εκκλησίας τον Ιανουάριο του 2014 και σε ερώτηση αναφορικά με τις ιστορικές μαρτυρίες για τον Ιησού, ο καθηγητής Θεολογίας του ΑΠΘ, κ. Μ. Κωνσταντίνου, δήλωσε πώς “η σημαντικότερη μαρτυρία προέρχεται εκ του αποτελέσματος, διότι το κήρυγμα του Ιησού διαδόθηκε και άλλαξε τη ροή της Ιστορίας”.[21]

Παράλληλα η άτυπη συλλογικότητα των Ελλήνων Μυθικιστών τροφοδοτεί από το 2013 το διαδίκτυο αλλά και τον Τύπο με υλικό.

Στις 22 Μαΐου 2016 πραγματοποιήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, το 1ο Πανελλαδικό Συνέδριο για τον Μυθικισμό με τη συμμετοχή Ελλήνων και ξένων ακαδημαϊκών και ανεξάρτητων ερευνητών.[22]

Κριτική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι υποθέσεις του Μυθικισμού δεν υποστηρίζονται από λογίους. Σύμφωνα με τον καθηγητή και πρόεδρο του Τμήματος Θρησκευτικών Μελετών του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας Μπάρτ Έρμαν (Bart Ehrman), "οι περισσότεροι που μελετούν την ιστορική περίοδο του Ιησού πιστεύουν ότι υπήρξε, και δεν γράφουν προς υποστήριξη της θεωρίας του Μυθικισμού του Ιησού"[23] και "αυτές οι απόψεις φαίνονται ακραίες και μη-πειστικές στο 99,99% των πραγματικών ειδικών."[24] Επιπρόσθετα, ο Έρμαν ασκεί εντονότερη κριτική στον ισχυρισμό του Price ότι δεν αναφέρεται Ιησούς που κάνει θαύματα σε μη-χριστιανικές πηγές, σημειώνοντας ότι δεν έχουμε στοιχεία αρχαιολογικά ή από κείμενα για την ύπαρξη των περισσότερων ανθρώπων στον αρχαίο κόσμο, ούτε και διάσημων όπως ο Πόντιος Πιλάτος, για τον οποίο οι μυθικιστές συμφωνούν ότι υπήρξε: 

«Και τι καταγραφές από εκείνη τη δεκαετία έχουμε από την ηγεμονία του, τι ρωμαϊκά αρχεία για τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του, το καθημερινό του δρομολόγιο, τα διατάγματα που πέρασε, τους νόμους που εξέδωσε, τους κρατούμενους που δίκασε, τις θανατικές καταδίκες που υπέγραψε, τα σκάνδαλά του, τις συνεντεύξεις του, τις δικαστικές του ενέργειες; Δεν έχουμε καμία. Απολύτως καμία.» [25]

Το ίδιο δεν αναφέρεται ο Εβραίος ιστορικός Ιώσηπος Φλάβιος, παρότι ήταν προσωπικός ευνοούμενος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Βεσπιανού, παρατηρεί ο Ρόμπερτ Χάτσινσον, [26], ενώ ο ομότιμος καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Σάββας Αγουρίδης χαρακτηρίζει το έργο του John Allegro "Οι άνθρωποι του Κουμράν και ο χριστιανικός μύθος" ως «απαράδεκτη σαλάτα tutti frutti» [27] και σχολιάζει: 

«Πρέπει να εκπλήσσεται κανείς, όταν παρουσιάζονται άνθρωποι με μεγάλο πλούτο γνώσεων, χωρίς να έχουν την απαιτούμενη κρίση για την αξιολόγηση των γνώσεων αυτών… Ζούμε όμως σήμερα σε μια εποχή καταπάτησης του λογικού, του ορθολογικού, του αυστηρά επιστημονικού, ενώ εξαίρονται οι εύκολοι συνειρμοί, οι ανεξέλεγκτες συσχετίσεις, οι χωρίς βάσανο άνετες αποφάνσεις περί παντός πράγματος, ή, με την κακή έννοια, δημοσιογραφική επί παντός του επιστητού έκφραση γνώμης. Αυτή η διαπίστωση των κινδύνων της εποχής μας από τον ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟ και τη δημοσιογραφίζουσα διαπραγμάτευση ακόμα και των πιο περίπλοκων θεμάτων με έπεισε πώς έπρεπε να γράφουν τα παραπάνω περί του βιβλίου του Allegro.» [28]

Ντοκιμαντέρ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από το 2005, αρκετά ντοκιμαντέρ στην Αγγλική γλώσσα έχουν εστιάσει, τουλάχιστον εν μέρει, στη θεωρία του Μυθικισμού του Ιησού:

Ιστοσελίδες φιλικές προς τον Μυθικισμό του Ιησού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Έλληνες Μυθικιστές

Ελληνικό κανάλι στο youtube με υποτιτλισμένα βίντεο για το Μυθικιστικό ζήτημα

Το πρόβλημα της ιστορικότητας του Ιησού: Το ρεύμα των Μυθικιστών (εκδ. Δαιδάλεος)

Μυθικιστικό ιστολόγιο Vridar

Ακαδημαϊκό πρόγραμμα Jesus Project

Η σελίδα του Robert Price

Η σελίδα του Richard Carrier

Η σελίδα του Earl Doherty

Η σελίδα του Rene Salm

Η σελίδα της D.M Murdock

Η σελίδα του Kenneth Humphreys

Κύκλος Ερνέστου Ρενάν (Γαλλική Μυθικιστική Σχολή)

Ολλανδοί Ριζοσπάστες Θεολόγοι (Ολλανδική Μυθικιστική Σχολή)

Σχετικό άρθρο στα ελληνικά

Αφιέρωμα του Newsbeast.gr στο εγχώριο Μυθικιστικό ρεύμα

Τα 48 επιχειρήματα των χριστιανών απολογητών για την ιστορικότητα του Ιησού

Γιατί τα ευαγγέλια δεν είναι ιστορικά κείμενα - μέρος Α'

Ιστοσελίδες αντιτιθέμενες στον Μυθικισμό του Ιησού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η σελίδα του Τιμ Ο' Νιλ "Ιστορία για Άθεους"

Αναίρεση του Zeitgeist: The Movie

"Ο Χριστιανισμός δημιούργημα των Ρωμαίων!" του Θεολόγου – Καθηγητού Λάμπρου Κ. Σκόντζου[νεκρός σύνδεσμος]

"Χριστιανισμός, μυθολογία και μυστηριακές θρησκείες", του θεολόγου Μιχαήλ Χούλη[νεκρός σύνδεσμος]

Παραμύθια και φαντασιόπληκτοι συγγραφείς ως δεκανίκια της αντιχριστιανικής-νεοπαγανιστικής επιχειρηματολογίας

Υποσημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Maurice Casey, Jesus: Evidence and Argument or Mythicist Myths?, Bloomsbury T&T Clark, 2014.
  2. ↑ admin (15 Νοεμβρίου 2012). «What is mythicism?». Mythicist Papers. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2016. 
  3. ↑ Michael Grant (2004), Jesus: An Historian's Review of the Gospels, σελ. 200: "In recent years, 'no serious scholar has ventured to postulate the non-historicity of Jesus' or at any rate very few, and they have not succeeded in disposing of the much stronger, indeed very abundant, evidence to the contrary."
  4. ↑ Bart Ehrman (2012), Did Jesus Exist?, σελ. 20: "It is fair to say that mythicists as a group, and as individuals, are not taken seriously by the vast majority of scholars in the fields of New Testament, early Christianity, ancient history, and theology. This is widely recognized, to their chagrin, by mythicists themselves."
  5. ↑ Raphael Lataster (2019), Questioning the Historicity of Jesus: Why a Philosophical Analysis Elucidates the Historical Discourse, BRILL, σελ. 1: "One common criticism is that we are on the fringes of scholarship."
  6. ↑ «Σύγχρονοι ακαδημαϊκοί μιλούν για την ιστορικότητα του Ιησού και την αξιοπιστία της Καινής Διαθήκης | Έλληνες Μυθικιστές» (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 8 Νοεμβρίου 2024. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Weaver 1999, σελ. 45-50.
  8. ↑ Schweitzer 2001, σελ. 355ff.
  9. ↑ Voorst 2000, σελ. 8.
  10. ↑ The Life of Jesus, Critically Examined του David Friedrich Strauss 2010 ISBN 1-61640-309-8 σελίδες 39–43 και 87–91
  11. ↑ «Μη ύπαρξη του Ιησού; Το Τέλος είναι Κοντά (για τον θεάνθρωπο!)». www.jesusneverexisted.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Απριλίου 2016. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2016. 
  12. ↑ «WHO's WHO: Mythicists and Mythicist Agnostics (Updated 28 June 2015)». Vridar (στα Αγγλικά). 27 Σεπτεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2016. 
  13. ↑ "Jesus Outside the New Testament" Robert E. Van Voorst, 2000, p=8-9
  14. ↑ «Sheffield Phoenix Press - Display Book». www.sheffieldphoenix.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Ιουλίου 2016. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2016. 
  15. ↑ Lataster, Raphael (2016-06-01). «IT'S OFFICIAL: WE CAN NOW DOUBT JESUS' HISTORICAL EXISTENCE». Think 15 (43): 65–79. doi:10.1017/S1477175616000117. ISSN 1755-1196. http://journals.cambridge.org/article_S1477175616000117. 
  16. ↑ «Did historical Jesus really exist? The evidence just doesn't add up». Washington Post. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2016. 
  17. ↑ «Irish priest disciplined after claims Jesus never existed in controversial book» (στα αγγλικά). IrishCentral.com. 2013-01-21. https://www.irishcentral.com/news/irish-priest-disciplined-after-claims-jesus-never-existed-in-controversial-book-187717531-237560221. Ανακτήθηκε στις 2018-01-23. 
  18. ↑ «Μυθικισμός, εξερευνώντας τους μύθους πίσω από τις θρησκείες». 19 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2016. 
  19. ↑ «π. Μητροπολίτης Αττικής Νικόδημος: "Ο Ιησούς Χριστός απουσιάζει από την ιστορία"! | Έλληνες Μυθικιστές». mythikismos.gr. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2016. 
  20. ↑ Έλληνες Μυθικιστές (2015-12-25), Μάριος Μπέγζος: Χλομιάζει η ιστορικότητα του Ιησού, https://www.youtube.com/watch?v=CSt_EVr7jbA, ανακτήθηκε στις 2016-08-07 
  21. ↑ «Έλληνας καθηγητής Θεολογίας: Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τον Ιησού από τους ιστορικούς της εποχής του | Έλληνες Μυθικιστές». mythikismos.gr. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2016. 
  22. ↑ «Ολοκληρώθηκαν οι εργασίες του 1ου Πανελλαδικού Συνεδρίου για τον Μυθικισμό [VIDEO] | Έλληνες Μυθικιστές». mythikismos.gr. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2016. 
  23. ↑ Ehrman 2012, p. 2.
  24. ↑ «Did Jesus Exist?». Huffington Post. 
  25. ↑ "And what records from that decade do we have from his reign, what Roman records of his major accomplishments, his daily itinerary, the decrees he passed, the laws he issued, the prisoners he put on trial, the death warrants he signed, his scandals, interviews, his judicial proceedings? We have none. Nothing at all." Ehrman, Bart D. (2012). Did Jesus Exist?. New York: HarperOne. σελίδες 44. 
  26. ↑ Hutchinson, Robert (2015). Searching for Jesus. Nashville: Nelson Books. σελίδες 9. ISBN 978-0-7180-1830-6. 
  27. ↑ «Θα κλείσουμε τη σύντομη αυτή παρουσίαση της επιστημονικής απαράδεκτης αυτής σαλάτας tutti frutti με δυο-τρεις παρατηρήσεις» (Δελτίο Βιβλικών Μελετών, έτος 24, τόμ. 14 (νέα σειρά) (ΙΑΝ-ΙΟΥΝ 1995), Αθήνα, Άρτος Ζωής, σελ. 99
  28. ↑ Δελτίο Βιβλικών Μελετών, έτος 24, τόμ. 14 (νέα σειρά) (ΙΑΝ-ΙΟΥΝ 1995), Αθήνα, Άρτος Ζωής, σελ. 99
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Μυθικισμός_του_Ιησού&oldid=10824082"