Μετάβαση στο περιεχόμενο

Παπαφλέσσας

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Γρηγόριος Δικαίος
Παπαφλέσσας του Διονυσίου Τσόκου (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)
ΨευδώνυμοΠαπαφλέσσας
ΓέννησηΓεώργιος Φλέσσας
1788
Πολιανή Μεσσηνίας, Οθωμανική Αυτοκρατορία
Θάνατος20 Μαΐου 1825 (37 ετών)
Μανιάκι Μεσσηνίας, Πελοπόννησος, Ελλάδα
ΕνταφιασμόςΜανιάκι Μεσσηνίας, Πελοπόννησος, Ελλάδα
ΧώραΕλλάδα
Εν ενεργεία1821-1825
ΒαθμόςΑρχιμανδρίτης
Μάχες/πόλεμοιΕπανάσταση του 1821:
Απελευθέρωση της Καλαμάτας
Μάχη του Αγίου Αθανασίου Καρύταινας
Μάχη των Δερβενακίων Μάχη στον Άγιο Σώστη
Μάχη του Αγιονορίου
Μάχη στο Μανιάκι
ΣυγγενείςΔημήτριος Φλέσσας (πατέρας)
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Ο Γρηγόριος Δικαίος (γεννημένος ως Γεώργιος Δικαίος ή Παπαφλέσσας)[1] (Πολιανή Μεσσηνίας, 1788 – Μανιάκι Μεσσηνίας, 20 Μαΐου 1825), περισσότερο γνωστός ως Παπαφλέσσας,[2] ήταν Έλληνας κληρικός, πολιτικός και ένας από τους κορυφαίους αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Βιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γεννήθηκε στην Πολιανή Μεσσηνίας το 1786 ή το 1788[3] και ήταν υστερότοκος γιος, από δεύτερο γάμο, του Δημητρίου Δικαίου, ο οποίος είχε συνολικά 28 παιδιά.[4] Το επίθετο Φλέσσας είναι το πραγματικό της εν λόγω οικογένειας και απαντάται ακόμη και σήμερα στο χωριό του, την Πολιανή Μεσσηνίας. "Δικαίος" ήταν μοναστηριακός τίτλος που σήμαινε τον επιστάτη ή διαχειριστή μοναστηριού ή ασκητηρίου.[5] «Το δε Φλέσσας ή Φλεσσαίος, εικοτολογείται ως παραφθορά του Εφέσιος ή Εφεσαίος. Τούτου δε ένεκα νομίζουσι τινές ότι οι Φλεσαίοι κατάγονται εκ της Εφέσου».[6] Το κοσμικό όνομά του ήταν Γεώργιος Φλέσσας του Δημητρίου. Φοίτησε στη Σχολή Δημητσάνας, την οποία δεν την τελείωσε και μόνασε το 1816 στο μοναστήρι της Παναγιάς της Βελανιδιάς στην Καλαμάτα, όπου πήρε το όνομα Γρηγόριος (παπάς Φλέσσας εξ ου και το Παπαφλέσσας).[7] Εξαιτίας του επαναστατικού χαρακτήρα του, ήλθε σε σύγκρουση με τον επίσκοπο Μονεμβασιάς, έφυγε από τη μονή του και πήγε στο μοναστήρι της Ρεκίτσας. Η νέα σύγκρουσή του με Τούρκο αξιωματούχο για τα περιουσιακά της μονής τον παρώθησε να αφήσει την Πελοπόννησο και να περάσει στη Ζάκυνθο, όπου γνώρισε τον Κολοκοτρώνη[8], και αργότερα πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί χειροτονήθηκε αρχιμανδρίτης από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε', με το εκκλησιαστικό "Οφφίκιο" του Δικαίου.

Η μύησή του στη Φιλική Εταιρεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Κωνσταντινούπολη γνωρίστηκε με τον Χρήστον «Αναγνώστη» Παπαγεωργίου ή Αναγνωσταρά (Πολιανή Μεσσηνίας, 1760 - Σφακτηρία Μεσσηνίας, 8 Μαΐου 1825) , ο οποίος τον μύησε στη Φιλική Εταιρεία στις 21 Ιουνίου 1818[9]. Στα έγγραφα της Εταιρείας υπέγραφε με το όνομα Αρμόδιος και ως διακριτικά έβαζε τα αρχικά Α.Μ..[10][11] Η μύησή του έγινε στην οικία των Αινιάνων στη συνοικία Θεραπειά και η παρουσία του στους κόλπους της θα προσέδιδε «ένα νέο δυναμικό τόνο» σε αυτήν[12]. Στο Βουκουρέστι όμως, επειδή ο Αναγνωστόπουλος δεν του αποκάλυψε τη δομή της Φιλικής Εταιρείας, ο Αρχιμανδρίτης «μ΄ένα μαχαίρι στο χέρι επετήθηκε του Παν. Αναγνωστόπουλου φοβερίζοντάς τον, ότι θα τον σφάξει και θα προδώσει στη Σουλτανική εξουσία όλα τα Εταιρικά»[13]. Τον Μάιο του 1820 συντάσσει μαζί με τον Γεώργιο Λεβέντη στο Βουκουρέστι το Σχέδιον Γενικόν.[14] Στο Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας συγκαλείται σύσκεψη των στελεχών της Φιλικής Εταιρείας από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Συμμετείχε και ο Δικαίος, ο οποίος, τόσο πριν τη σύγκληση της σύσκεψης, με επιστολές που έστειλε προς τον Υψηλάντη από την Κωνσταντινούπολη,[15] όσο και στις εργασίες της σύσκεψης, υποστήριξε την άποψη για επίσπευση της έναρξης της Επανάστασης, παρουσιάζοντας πλαστά έγγραφα που εμφάνιζαν την Πελοπόννησο πανέτοιμη για επανάσταση.[16] Τελικά η σύσκεψη του Ισμαηλίου αποφάσισε -αναφορικά με τον Παπαφλέσσα- την αποστολή του στην Πελοπόννησο ως εκπρόσωπο του Αρχηγού.[17]

Στην Πελοπόννησο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Παπαφλέσσας τέλη Νοεμβρίου του 1820 αγοράζει καράβι από την Κωνσταντινούπολη στο όνομα του Φιλικού Παλαιολόγου Λεμονή και αφού λαμβάνει το ποσό των 90.000 γροσίων από την τοπική Εφορία της Εταιρείας, αναχωρεί για Πελοπόννησο.[18] Το δρομολόγιό του είναι διαδοχικά οι Κυδωνιές, όπου φορτώνει ένα πλοίο πυρομαχικά με προορισμό τη Μάνη, η Ύδρα όπου συναντά μια αμφιθυμική κατάσταση (οι Φιλικοί Οικονόμου, Γκίκας, Κυριαζής ενθουσιάζονται μαζί του, ενώ ο Λάζαρος Κουντουριώτης και οι άλλοι προύχοντες είναι επιφυλακτικοί), οι Σπέτσες, όπου κι εκεί συνάντησε την ίδια αμφιθυμική κατάσταση μεταξύ των προκρίτων. Προεστοί της Πελοποννήσου έστειλαν τον Παναγιώτη Αρβάλη[19] με σκοπό να τον βολιδοσκοπήσει και τελικά ασπάσθηκε τις απόψεις του. Αυτό τον έκανε στα μάτια των προκρίτων «πιο επικίνδυνο και αποφάσισαν να τον απομονώσουν». Γι' αυτό κυκλοφορούσε με ένοπλους σωματοφύλακες όταν πέρασε στην Πελοπόννησο.[20]

Η Συνέλευση της Βοστίτσας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στις εργασίες της Συνέλευσης της Βοστίτσας συμμετείχε και ο Παπαφλέσσας, ο οποίος παρουσίασε τις εντολές του Αλέξανδρου Υψηλάντη σχετικά με την έναρξη της Επανάστασης στο Μοριά. Αντιμετωπίστηκε με επιφύλαξη, δισταγμό και ανοιχτή εχθρότητα: κυρίως συγκρούστηκαν μαζί του οι Παλαιών Πατρών Γερμανός και ο Ανδρέας Ζαΐμης. Προτάθηκε η απόσυρσή του στο μοναστήρι της Σιδηρόπορτας (κοντά στο χωριό Καρβέλι Μεσσηνίας) προκειμένου να μην θέσει σε κίνδυνο την Επανάσταση. Ο Δικαίος απείλησε όμως τους προκρίτους πως θα ξεκινούσε μόνος του την επανάσταση μισθώνοντας 1.000 Πελοποννήσιους χωρικούς και άλλους τόσους Μανιάτες, λέγοντας «κι όποιον πιάσουν χωρίς όπλα οι Τούρκοι ας τον θανατώσουν».[21]

Η δράση του Παπαφλέσσα μετά τη σύσκεψη της Βοστίτσας και μέχρι το τέλος του 1821

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Προσωπογραφία του 1830, Άνταμ Φρίντελ.

Στη συνέχεια κινήθηκε στη Γορτυνία και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου, προκειμένου να έλθει σε επαφή με σημαίνοντα πρόσωπα (προύχοντες και οπλαρχηγούς). Παρουσιαζόταν ως προσωρινός εκπρόσωπος του Αλ. Υψηλάντη και ανακοίνωνε ότι είχε οριστεί η 25η Μαρτίου ως ημέρα έναρξης της Επανάστασης.[22] Στα Λαγκάδια στις 2/14 Φεβρουαρίου συναντήθηκε με τους Δεληγιανναίους, οι οποίοι ήταν δύσπιστοι για όσα έλεγε και τον φυγάδευσαν κατόπιν στη μικρή Μονή Γαρδικίου της Μεσσηνίας[23]. Ο Κανέλλος Δεληγιάννης τον αποκαλεί αγύρτη παλιοκαλόγερο στα απομνημονεύματά του[24]. Η αντίδραση των προκρίτων απέναντί του δεν ερμηνεύεται μόνο ως αποτέλεσμα της αρνητικής στάσης τους απέναντι στην επανάσταση. Ο καθηγητής της Νεώτερης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Στέφανος Παπαγεωργίου, λέει χαρακτηριστικά, «Οι έμπειροι προύχοντες έβλεπαν στο πρόσωπο του Δικαίου τον εκπρόσωπο μιας κατώτερης κοινωνικής τάξης, ο οποίος επιδίωκε εκτός από την εκδίωξη των Τούρκων και την απελευθέρωση των Ελλήνων,την ανατροπή της προεπαναστατικής κοινωνικής και πολιτικής πυραμίδας...»[25]. Κατά τον Φραντζή, και ο Αναγνωσταράς έβλεπε εχθρικώς τον Παπαφλέσσα επειδή "εφέρετο αυθαδώς και ατίμως", μεταξύ άλλων παραβιάζοντας τον κανονισμό της Φιλικής Εταιρείας και καταχρώμενος τα χρήματά της.[26]

Από τη μονή Γαρδικίου όπου βρίσκεται, στέλνει επιστολή στον Υψηλάντη και του ζητά να επισπεύσει τον ερχομό του. Έπειτα, συναντά τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στις Κιτριές και προκειμένου να κάμψει τους δισταγμούς του τού υπόσχεται μεταπελευθερωτικά την ηγεμονία της Πελοποννήσου.[24] Η παρακίνησή του σε κάποια πρόσωπα βρίσκει ανταπόκριση: στις 14 Μαρτίου ο Νικόλαος Χριστοδούλου ή Σουλιώτης, ταχυδρόμος, σκοτώνει μαζί με άλλους, τρεις Τούρκους εισπράκτορες.[27] Ο Παπαφλέσσας έρχεται σε επαφή με τους Κολοκοτρώνη και Νικηταρά, και μοιράζει μικρούς και μεγάλους στρατιωτικούς βαθμούς σε σημαντικούς οπλοφόρους, με εντολή να μαζέψουν και να εξοπλίσουν χωρικούς.[28] Επίσης, μετά την άφιξη των πολεμοφοδίων που οι Φιλικοί της Σμύρνης είχαν στείλει, αναθέτει τη μεταφορά τους στους Νικηταρά και Αναγνωσταρά, ενώ με «τέχνασμα» εξασφαλίζει άδεια εκτελωνισμού αυτού του φορτίου από τον Πετρόμπεη.[29] Η δε εμφάνισή του με κράνος προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση αφού «...η επί το ευρωπαϊκότερον εμφάνισις εξασκούσεν αλλόκοτον επίδρασιν»[30]. Στις 23 Μαρτίου εισέρχεται με το σώμα του και με άλλους οπλαρχηγούς υπό τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στην Καλαμάτα [31]. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Σπηλιάδη[32], δυο μέρες νωρίτερα (21 Μαρτίου 1821), ο ίδιος ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης έστειλε 20 άνδρες του υπό την αρχηγία του ανηψιού του Κωνσταντή Πιερράκου στη Μονή της Σιδερόπορτας, όπου βρισκόταν ο Παπαφλέσσας, με εντολή να τον σκοτώσουν, και ο τελευταίος σώθηκε μόνο χάρις σε προειδοποίηση που έλαβε από τον Ηλία Μαυρομιχάλη. Μετά κινήθηκε στην Ανδρίτσαινα, στην Καρύταινα, στα Βέβαιά, στο Άργος όπου πήγε προς ενίσχυση των πολιορκημένων Ελλήνων του κάστρου με 15 άνδρες[33], και τέλος στην Κόρινθο για να ανακόψει τις τουρκικές δυνάμεις που κινούνταν προς τα εκεί, και επειδή ο Μουσταφά μπέης έκαιγε τα χωριά απ' όπου περνούσε, ο Δικαίος διέταξε «για αντίποινα να πυρπολύσουν –αρχές Μαΐου– τα ονομαστά σεράγια του Κιαμήλ μπέη [...] καθώς και τα τουρκικά σπίτια της Κορίνθου».[34][35] Τον Ιούλιο του 1821 βρέθηκε στα Μεγάλα Δερβένια της Μεγαρίδος προκειμένου να ανακόψει την πορεία του Ομέρ Βρυώνη [36] και το Δεκέμβριο στην Κορινθία, όταν παραδόθηκε το κάστρο του Ακροκορίνθου στους Έλληνες[37]. Όταν εκδηλώθηκε η ρήξη ανάμεσα στον Υψηλάντη και τους προκρίτους –το καλοκαίρι του 1821– ως αποτέλεσμα της πρότασης που έκανε ο πρώτος στους δεύτερους σχετικά με την κατάργηση κάθε πολιτικής αρχής που δεν είχε διοριστεί από τον ίδιο, και μετά την άρνηση των δεύτερων να αποδεχθούν τις προτάσεις αυτές και αφού αποχώρησε από τα Βέρβενα ο Υψηλάντης μαζί με τον Δικαίο, ο οποίος ήταν ένας από αυτούς που διαφώνησαν με τους προκρίτους, –φαίνεται– να υποκίνησε και τη στάση των στρατιωτών απέναντι των συγκεντρωμένων προκρίτων στα Βέρβενα.[38] Στη Συνέλευση της Επιδαύρου (Δεκέμβριος του 1821) συμμετέχει ως πληρεξούσιος και ονομάζεται γερουσιαστής.

Ο Παπαφλέσσας στην Άλωση της Τριπολιτσάς το 1821

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Τρίπολη, σύμφωνα µε την παράδοση, στο τέλος της μάχης υπήρξε η ανάγκη μιας σημαίας που θα υψωνόταν για την απελευθέρωση της πόλης. Τότε ο Παπαφλέσσας έσχισε το βαθύ γαλάζιο εσώρασό του (το επονομαζόμενο αντερί), σχημάτισε ένα τετράγωνο και διέταξε το πρωτοπαλίκαρό του και γνωστό αγωνιστή, Παναγιώτη Κεφάλας, να σχίσει δύο λουρίδες από την άσπρη φουστανέλα του, έτσι ώστε να σχηματίζουν σταυρό. Η σηµαία αυτή, η οποία και από πολλούς θεωρείται ότι αποτέλεσε τη βάση της πρώτης επίσημης σημαίας του ελληνικού κράτους, υψώθηκε με ξέφρενο πανηγυρισμό στο τουρκικό διοικητήριο της ελεύθερης πλέον πόλης.[39]

Το 1833, ο Γερμανός ζωγράφος Πέτερ φον Ες (Peter Von Hess), ταξιδεύει στην ελληνική επικράτεια με τον Όθωνα για να εικονογραφήσει με τρόπο ειδησεογραφικό, διάφορες ιστορικές σκηνές από την πρόσφατη ελληνική ιστορία.[40] Ανάμεσά τους και η εικόνα κάτω δεξιά: Ο Κεφάλας σηκώνει τη σημαία της ελευθερίας στα τείχη της Τριπολιτσάς. Το όνομα του Παπαφλέσσα δεν αναφέρεται αλλά μπορούμε να τον διακρίνουμε κάτω αριστερά. Η εικόνα επιβεβαιώνει την παράδοση περί της παρουσίας του Δικαίου στην ιστορική Άλωση της Τριπολιτσάς. Επίσης, εντύπωση προκαλεί ότι ο Κεφάλας κρατά τη σημαία των Κολοκοτρωναίων (λευκό φόντο με μπλε σταυρό) και όχι τη σημαία του Παπαφλέσσα. Αν δεχθούμε τη συνεργασία του Παπαφλέσσα με τον Κεφάλα για την κατασκευή της σημαίας ως γεγονός, τότε ο Γερμανός καλλιτέχνης δεν απέδωσε στη σωστή θέση τα χρώματα.[41]

Η δράση του το 1822

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Συμμετέχει επίσης τον Ιούνιο του 1822 σε επιτροπή για την εφαρμογή της συνθήκης παράδοσης του Ναυπλίου.[42] Τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς, μαζί με τον Κολοκοτρώνη και άλλους οπλαρχηγούς προσπαθούν να αποκλείσουν τον Δράμαλη στην Κορινθία, με την κατάληψη επίκαιρων θέσεων και τη συμμετοχή του στη μάχη του Αγιονορίου.[43]

Η δράση του το 1823

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Β΄ Εθνοσυνέλευση στο Άστρος της Κυνουρίας τον εκλέγει Υπουργό των Εσωτερικών, θέση στην οποία θα παραμείνει μέχρι το θάνατό του. Στη διάρκεια της υπουργίας του εντέλλεται από την κυβέρνηση να συντάξει εγκύκλιο επιστολή ‘’προς τους Έλληνας της Δυτικής Εκκλησίας’’ με σκοπό την ευαισθητοποίησή τους στον κοινό αγώνα.[44]

Ως Υπουργός των Εσωτερικών καθορίζει τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα των πολιτών προς το Έθνος[45].

Η δράση του το 1824

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρχικά τάχθηκε με την παράταξη του Κολοκοτρώνη, αλλά αποδείχθηκε «αμφίρροπος εις τας κομματικάς του πεποιθήσεις κατά τον εμφύλιον πόλεμον».[46] Την ίδια χρονιά, οπότε η κυβέρνηση Κουντουριώτη διέταξε την εκλογή παραστατών για τη γ΄ περίοδο της διοικήσεως, προκλήθηκαν αντιθέσεις σχετικά με την εκλογή παραστάτη της επαρχίας Λεονταρίου: οι ντόπιοι ήθελαν τον Πέτρο Σαλαμονό, ενώ οι κυβερνητικοί, μεταξύ αυτών και ο Παπαφλέσσας, Υπουργός των Εσωτερικών και της Αστυνομίας, ο οποίος παρενέβη, τον Νικόλαο Μιλιάνη.[47]

Η μάχη στο Μανιάκι και ο θάνατός του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρχικά ο Παπαφλέσσας είχε σχεδιάσει να αντιμετωπίσει τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Στο χωριό Δραΐνα της Μεσσηνίας, ήθελε να παρατηρεί από ψηλά και μακριά τους εχθρούς. Όμως τελικά αποφάσισε να τα αντιμετωπίσει στο Μανιάκι.

Όταν το 1825 ο Ιμπραήμ πασάς εισέβαλε στην Πελοπόννησο, πρώτος ο Παπαφλέσσας ζήτησε να ελευθερωθούν οι φυλακισμένοι πολεμιστές, αλλά δεν εισακούστηκε. Έτσι αναγκάστηκε να εκστρατεύσει ο ίδιος: αφού διορίστηκε από το Εκτελεστικό Σώμα στις 27 Απριλίου 1825,[48] περιέρχεται από την επόμενη μέρα την κεντρική και νοτιοδυτική Πελοπόννησο με σκοπό τη στρατολόγηση ανδρών. Το δρομολόγιό του ήταν αναχώρηση από Ναύπλιο, και μετάβαση διαδοχικά σε Τρίπολη, Λεοντάρι. Ο Παπαφλέσσας με συνεχείς του εκκλήσεις ζητά την απελευθέρωση του Κολοκοτρώνη και των άλλων αγωνιστών που κρατούνταν στην Ύδρα.[49] Είχε καταφέρει να συγκεντρώσει περίπου 2.000 πολεμιστές[50]. Στις 19 Μαΐου, όταν φάνηκαν τα αιγυπτιακά στρατεύματα, περισσότεροι από 1.000 άνδρες του Παπαφλέσσα διασκορπίστηκαν[50] και έμεινε με μόνο 600 (ή κατά άλλους 500) πολεμιστές.

Στη Μάχη στο Μανιάκι στις 20 Μαΐου, βρήκε το θάνατο προβάλλοντας ηρωική αντίσταση μαζί με τους λίγους άνδρες που του είχαν μείνει. Σύμφωνα με την ιστορία, που αναφέρουν και ορισμένοι ιστορικοί της επανάστασης, μετά το τέλος της μάχης ο Ιμπραήμ ζήτησε από τους στρατιώτες του να αναζητήσουν και να βρουν το νεκρό σώμα του Παπαφλέσσα. Όταν εκείνοι το βρήκαν, τους διέταξε να τοποθετήσουν πάνω στο ακέφαλο πτώμα το κεφάλι και να τον στήσουν σε μια βελανιδιά που βρισκόταν εκεί. Τότε ο Ιμπραήμ πλησίασε τον νεκρό Παπαφλέσσα λέγοντας:«Αμαρτία να χαθεί τούτος ο πολέμαρχος!»[51], σε ένδειξη αναγνώρισης της γενναιότητας, της ανιδιοτέλειας και του θάρρους του.[52]

Κριτική του Παπαφλέσσα από τους συγχρόνους του και τους μεταγενεστέρους του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Παναγιώτης Σέκερης σε επιστολή του στον Ξάνθο τον χαρακτηρίζει ‘’ορμητικό’’, «…τούτος είναι ορμητικός, τον εγνώρισα πολλά καλά».[53] Σε επιστολή του ο Παναγιώτης Σέκερης προς τον Εμμανουήλ Ξάνθο υπαινίσσεται για την προσωπικότητα του Δικαίου, «Περί δε του ‘’Αρμοδίου’’ (Γρηγ. Δικαίου) δεν έπρεπε να πιστεύσετε όσα ακούσατε. Εγώ ως τόσον δεν έχω διδόμενα να τον κατακρύνω αλλά μάλλον τον επαινώ έως τώρα επειδή εδιόρθωσε πολλάς καταχρήσεις…» [54]. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός στα Απομνημονεύματά του αναφέρει, «…έφθασεν εις την νήσον Πετζών Γρηγόριος τις, Δικαίος λεγόμενος, και εκείθεν μετέβη εις Πελοπόννησον…», «…ο δε Δικαίος, άνθρωπος απαταιών και εξωλέστατος» [55], «Είχον φθάσει εις τον Πόρον προ καιρού τινός ογδοήκοντα βαρέλια μπαρούτη…η πρώτη και η μόνη συνδρομή όπου απεστάλη εις την Ελλάδα…αλλά και αυτή εις μάτην, επειδή με το να ήτον διωρισμένη εις παραλαβήν του Δικαίου Παπά Φλέσια, ούτος την παρέλαβεν και την επώλησεν, όθεν ήθελεν και εχρηματολόγει ενώ η Πατρίς εκινδύνευε …»[56]. Ο ιστορικός Τάσος Γριτσόπουλος χαρακτηρίζει τους προσδιορισμούς αυτούς ως ‘’αυστηρούς’’ και ‘’υπερβολικούς’’ και εξηγεί για τους χαρακτηρισμούς αυτούς του Γερμανού, «…δεν ανταποκρίνονται εις την πραγματικότητα εις όλην την έκτασιν…αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι περί του χαρακτήρος του Γρηγορίου…πολλά εγνώριζαν οι Πελοποννήσιοι και πλην αυτού…διάφοροι φήμαι τον παρουσίαζαν υπεράγαν ορμητικόν, ψευδολόγον, αδίστακτον, επικίνδυνον, και εις τους λογαριασμούς όχι εύτακτον.[57] Ο Κανέλλος Δεληγιάννης σε επιστολή του προς τον Αμβρόσιο Φραντζή γράφει, «Το όνομα του Παπαφλέσσα τον οποίον αναφέρετε ως αναφανέντα επωφελώς κατά την εποχήν εκείνην μετά του Κολοκοτρώνη, κατέστη επομένως ένδοξον και σημαντικόν εις την Ελλάδα, αλλά τις εδύνατο να δώση πίστιν εις τους λόγους αγνώστου και ασημάντου καλογήρου κατά πρώτον εις την σκηνήν παρουσιαζόμενον». Πρόκειται για επιστολή που έστειλε ο Κανέλλος Δεληγιάννης στον Φραντζή αμέσως μετά την έκδοση των δύο πρώτων τόμων της ιστορίας του και ύστερα από πρόσκληση του Φραντζή να συμπληρώσει και να κάνει επισημάνσεις πάνω στο έργο του.[58]

Τις αρνητικές πλευρές του χαρακτήρα του Παπαφλέσσα αναφέρει και ο Ι. Φιλήμων σε σχέση με αυθαίρετες ενέργειες του τελευταίου στη Μολδοβλαχία υπό την ιδιότητά του ως Εταιριστού. Σε συνωμοσία του Παπαφλέσσα αποδίδει ο Φιλήμων λανθασμένα σχέδια για επαναστατικές κινήσεις των Βλαδιμηρέσκου, Φαρμάκη και Ολύμπιου, χωρίς την ενημέρωση της ηγεσίας της Φιλικής Εταιρείας. Τον χαρακτηρίζει χαρακτήρα δύσκολο να περιγραφεί. Ήταν ανυπόμονος και δρούσε χωρίς να έχει επαρκή δεδομένα, εκινείτο με υπερβολή και αυθάδεια, ήταν φιλόδοξος και ματαιόδοξος, άπιστος και αγνώμων. Μετά τη συνωμοσία που οργάνωσε στη Βλαχία, για την οποία κάποιοι πρότειναν να θανατωθεί, ο Παπαφλέσσας μεταμελήθηκε και τουλάχιστον για κάποιο διάστημα ακολουθούσε πιστά τις οδηγίες των ανωτέρων του.[59]

Ο Γερμανός φιλέλληνας αγωνιστής C.M. Schrebian[60] γράφει για τον Παπαφλέσσα, «Αυτός ο εξαιρετικός άνδρας ήταν ανάμεσα στους πρώτους που ξεσήκωσαν το Μοριά. Ήταν τότε περίπου σαράντα χρονών. Είχε χαρακτηριστικά αρχοντικά, μάτια φλογερά, σώμα γεμάτο δύναμη και ζωή, χαρακτήρα ακέραιο. Κάθε του πράξη υποκινούσε ένας αγνός πατριωτισμός. Το πνεύμα του ήταν περισσότερο καλλιεργημένο από το πνεύμα των άλλων συναδέλφων του. Μια μακριά μαύρη γενειάδα τον ξεχώριζε απ΄όλους τους άλλους καπεταναίους. Στεκόταν πολύ ψηλά από τους άλλους καπεταναίους. Στεκόταν πολύ ψηλά στη συνείδηση όλων. Οι συμπατριώτες του έτρεφαν τόση εκτίμηση στο πρόσωπό του, ώστε τυφλά τον υπάκουαν. Η παρουσία του μόνο ήταν αρκετή για να δώσει τέλος στις φιλονικίες που ξεσπούσαν πολύ συχνά ανάμεσα στους χωρικούς και στους στρατιώτες.[61] Ο Πουκεβίλ, δυσαρεστημένος από τις κομματικές διενέξεις του 1823 θεωρεί τον Παπαφλέσσα ως έναν από τους ‘’ένοχους κομματικούς αρχηγούς’’[62]. Ο Τάσος Γριτσόπουλος γράφει ότι «ο Δικαίος ήτο πρόσωπον ανωμάλου φύσεως. Η επιπολαιότης του έφερνε συχνά εις δύσκολον θέσιν τους αρχηγούς της Εταιρείας. Δια τούτο η περί αυτού γνώμη των Φιλικών δεν ήτο κολακευτική. […] ο αρχιμανδρίτης ήρχετο ορμητικός και υπέράγαν ενθουσιώδης να κηρύξη τον κατά της Τουρκίας πόλεμον. Το άλογον πάθος, η επικίνδυνος ορμητικότης, το ψεύδος, το παράτολμον μένος, η ανάμνησις των δεινών τεσσάρων αιώνων υπό δουλείαν […] εκπροσωπεί (ο Παπαφλέσσας) το απαραίτητον, αλλά εις πάσαν ενέργειαν επικίνδυνον, παράλογον πάθος» [63].

Κινηματογραφικές παραγωγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κύριο λήμμα: Παπαφλέσσας (ταινία)

Η ζωή του Παπαφλέσσα και η επαναστατική του δράση κατά την περίοδο του 1821 μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη με αρκετά μεγάλη επιτυχία, σε παραγωγή της Φίνος Φιλμ και του Τζέιμς Πάρις το 1971. Πρωταγωνιστούν οι Δημήτρης Παπαμιχαήλ και Κάτια Δανδουλάκη.

Υποσημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Φώτιος Χρυσανθόπουλος, Βίος του παπά Φλέσα. Συγγραφείς μεν υπό Φωτάκου εκδοθεί δε υπό Σ. Καλκάνδη., Εν Αθήναις: Τύποις Νομιμότητας, 1868, σελ. 1 και 2
  2. ↑ Δημήτρης Καμπουράκης, "Μια σταγόνα ιστορία", Εκδόσεις Πατάκη 2002 ISBN 960-16-0621-1
  3. ↑ Φωτάκου (Φωτίου Χρυσανθοπούλου), υπασπιστού Θεόδ. Κολοκοτρώνη, Κεφ. Α' Βίος του Παπαφλέσσα, στο έργο Άπαντα για τον Παπαφλέσσα, Εκδ. Μέρμηγκας, σελ. 27
  4. ↑ Βασίλειος Σφυρόερας, «Παπαφλέσ(σ)ας», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τομ. 8ος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1988, σελ. 162
  5. ↑ Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού, "Υπόμνημα Ιστορικόν περί της κατά την Χάλκην Μονής Θεοτόκου", εν Κωνσταντινουπόλει, 1846, σ. 45.
  6. ↑ Αναστασίου Γούδα,«Γρηγόριος Δικαίος ή Παπαφλέσας» Βίοι παράλληλοι, τομ. Ε', Αθήναι, 1872, σελ. 445: "[...] Δικαίοι ωνομάζοντο όλοι οι απόγονοι της οικογενείας ταύτης και μετωνομάσθησαν Φλεσσαίοι από της λέξεως Εφεσίους, αναφερομένης εις τας πράξεις των Αποστόλων και μη ορθώς προφερομένης εν τη εκκλησία της πατρίδος του ως Εφλεσίους, είτα Φλεσίους και μετά ταύτα Φλεσσαίους"
  7. ↑ Βίος του παπά Φλέσα. Συγγραφείς μεν υπό Φωτάκου, εκδοθείς δε υπό Σ. Καλκάνδη
  8. ↑ Έφη Αλλαμανή, «Άφιξη στην Πελοπόννησο του αρχιμανδρίτη Γρηγόριου Δικαίου (Παπαφλέσσα)», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. ΙΒ', (1975), σελ. 75-76, Βασίλειος Σφυρόερας, «Παπαφλέσ(σ)ας», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τομ. 8ος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1988, σελ. 162
  9. ↑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΡΧΕΙΟ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΞΑΝΘΟΥ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ Σελ. κα' "Την ίδια περίπου εποχή έφθασε στην Κωνσταντινούπολη ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος ή Φλέσσας, αττό την Πελοπόννησο, σε αναζή­ τηση τύχης. Ερχόταν με την ελπίδα να επιτύχει διορισμό σε κάποια επισκοπή, οι προσδοκίες του όμως σύντομα διαψεύστηκαν, γιατί έπρεπε ή να έχει χρήματα αρκετά, ώστε να αποκτήσει προστάτες ισχυρούς, Οθωμανούς και Φαναριώτες ή να μπει ατην υπηρεσία κάποιου Αρχιερέα Συνοδικού. Αλλά ο Γρηγόριος Δίκαιος δεν είχε ούτε το ένα ούτε το άλλο και επί πλέον ο χαρακτήρας του και η υπερηφάνειά του δεν του επέτρε­ παν συμβιβασμούς. Ο Γρηγόριος λοιπόν, αφού απέτυχε στον σκοπό του σκέφθηκε να γίνει διδάσκαλος και μέσω γνωστών κατέφυγε και διέμενε στο σπίτι των Αινιάνων στα Θεραπεία".
  10. ↑ Αναστασίου Γούδα,«Γρηγόριος Δικαίος ή Παπαφλέσας» Βίοι παράλληλοι, τομ.Ε, Αθήναι, 1872, σελ.449
  11. ↑ Στον όρκο που έδωσε για τη μύησή του στη Φιλική Εταιρεία, υπέγραψε ως Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος. Αναστάσιος Γούδας "Γρηγόριος Δικαίος", στο έργο Άπαντα για τον Παπαφλέσσα, εκδ. Μέρμηγκας, σελ. 139-140
  12. ↑ Βασίλης Παναγιωτόπουλος, «Η Φιλική Εταιρεία», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000,τομ. 3ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ. 24, 29.
  13. ↑ Νικόλαος Βέης, «Ο Γρηγόριος Παπαφλέσας και η Φιλική Εταιρεία», Επιθεώρηση Τέχνης, τ/χ.3 (1955), σελ.183
  14. ↑ Σύμφωνα με αυτό επιδιωκόταν η εξασφάλιση των Σέρβων και των Μαυροβουνίων ως συμμάχων, η πρόκληση αντιπερισπασμού στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, η κατάτμηση των δυνάμεων του εχθρού. Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος, «Η αρχηγία του Υψηλάντη ως τον Οκτώβριο 1820», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.16
  15. ↑ Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος, «Η αρχηγία του Υψηλάντη ως τον Οκτώβριο 1820», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.17
  16. ↑ Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος.Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους 1821-1862, εκδ.Παπαζήσης, Αθήνα, 2005, σελ.88-89. Οι αντιδράσεις δεν έλλειψαν: ο Περραιβός τον κατηγόρησε για αναξιόπιστία και ο Φιλικός Σπυρίδων Παπαδόπουλος Κορφινός του είπε, «Παπά, συ να διαβάζεις το Ψαλτήρι σου, και αυτά τα πράγματα δεν είναι δική σου δουλειά. Σ΄ερώτησα πόσους χρόνους λείπεις από την Πελοπόννησο και μου αποκρίθηκες τρισήμισυ, αλλά εγώ λείπω απ'εκεί μόλις πριν από 7 μήνες, και τίποτα δεν είδα απ΄ όσα λέγεις και από όσα περιέχει η αναφορά σου.»Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε', εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 2007, σελ.126-127 Ο Γιάνης Κορδάτος σχoλιάζει σχετικά μετην πλαστότητα των στοιχείων που προσκόμιζε ο Παπαφλέσσας «Μα σε τέτοιες περιστάσεις μερικές φορές τα ψέματα χρειάζονται», Γιάννη Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδος, τομ.10 , εκδ. 20ος αιώνας, χ.χ. σελ.111
  17. ↑ Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος,«Η απόφαση του Ισμαηλίου της 7ης Οκτωβρίου 1820 και οι ενέργειες του Υψηλάντη ως τον Φεβρουάριο του 1821», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.17
  18. ↑ Επειδή κίνησε τις υποψίες των Τούρκων έφυγε κρυφά. Douglas Dakin, Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία 1821-1833, μτφρ.Ρένας Σταυρίδου-Πατρικίου,εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.,Αθήνα, 1983, σελ.77
  19. ↑ Πάνος Παπαδόπουλος-Παπαργυριάδης, «Αι κατά το 1821 εις τα Χασιά των Καλαβρύτων επαναστατικαί εκδηλώσεις και ο Τριπολιτσιώτης Π.Αρβάλης»,Παράρτημα Πρακτικά του Α Συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών (Τρίπολις 14-15 Δεκεμβρίου 1974), Πελοποννησιακά, τομ. ΙΒ (1977), σελ..82-83
  20. ↑ Έφη Αλλαμανή,«Άφιξη στην Πελοπόννησο του αρχιμανδρίτη Γρηγόριου Δικαίου (Παπαφλέσσα)», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.77
  21. ↑ Έφη Αλλαμανή,«Η σύσκεψη της Βοστίτσας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.77, Στέφανος Παπαγεωργίου, «Πρώτο έτος της Ελευθερίας», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000,τομ. 3ος, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.59 Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε' , εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 2007 σελ.317
  22. ↑ Φραντζής, Αμβρόσιος, Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, 1841, τ. Α', σ. 324
  23. ↑ Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε' , εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 2007, σελ.319-320
  24. ↑ 24,0 24,1 Έφη Αλαμανή, «Η δράση του Παπαφλέσσα μετά τη σύσκεψη της Βοστίτσας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.80
  25. ↑ Στέφανος Παπαγεωργίου, «Πρώτο έτος της Ελευθερίας», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000,τομ. 3ος, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.59
  26. ↑ Φραντζής, Α', σ. 327
  27. ↑ Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε' , εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 2007 σελ.328
  28. ↑ Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε' , εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 2007, σελ.349
  29. ↑ Έφη Αλαμανή, «Έναρξη της Επανάστασης στη Μάνη και απελευθέρωση της Καλαμάτας»,Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.89
  30. ↑ Διονύσιος Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 1, εκδ. Μέλισσα, Αθήναι,1956, σελ.446
  31. ↑ ’’Η Προκύρηξις προς τας Ευρωπαϊκάς Αυλάς, εκ μέρους του Αρχιστρατήγου των Σπαρτιατικών στρατευμάτων Πέτρου Μαυρομιχάλου και της Μεσσηνιακής Γερουσίας της εν Καλαμάτα’’, δεν φάινεται να συντάχθηκε από τον Παπαφλέσσα αλλά αυτός πρέπει να την έφερε ‘’κρυμένην εις το ράσον του’’ από άνθρωπο του περιβάλλοντος του Υψηλάντη., Παναγιώτης Ζέπος, «Η προκήρυξις της Καλαμάτας», Πελοποννησιακά, τομ.Η, (1971), σελ.462
  32. ↑ Τόμος Α΄, σελ. 23
  33. ↑ Διονύσιος Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 2, εκδ. Μέλισσα, Αθήναι,χ.χ, σελ.164
  34. ↑ Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε' , εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 2007 σελ.378 Ο Βακαλόπουλος σχολιάζει:«Η πράξη του Παπαφλέσα πρέπει να ξεχωριστή γιατί είναι πράξη συμβολική ενός φανατικού ιδεολόγου και ορμητικού επαναστάτη,όπως άλλωστε φαίνεται από τα χαρακτηριστικά λόγια που του αποδίδουν: Ενόσω αυτοί οι χωριάτες βλέπουν τα παλάτια αυτά νομίζουν πως ο αφέντης τους Κιαμίλ κάθεται ακόμα εκεί. Πρέπει να καούν, για να ξέρουν πως δε θα πάρουν συγχώρεση από τον αφέντη», Απ. Βακαλόπουλος, Τα ελληνικά στρατεύματα του 1821, εκδ. Καραγιάννη, Θεσσ/ίκη, 1970, σελ.171 Ο Κόκκινος, «...δια να δημιουργήσει αγεφύρωτον χάσμα μεταξύ των Τούρκων και των Ελλήνων της επαρχίας», Διονύσιος Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 2, εκδ. Μέλισσα, Αθήναι, χ.χ, σελ.153. Ο Κορδάτος ερμηνεύει το γεγονός αυτό σαν προσπάθειά του να ενοχοποιήσει τους ντόπιους κοτζαμπάσηδες προκειμένου να τους εμπλέξει στην επανάσταση. Γιάννη Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδος, τομ.10 , εκδ. 20ος αιώνας, χ.χ.σελ.196
  35. ↑ Απήχηση του γεγονότος αυτού είναι το δημοτικό τραγούδι: «Πού είσαι και δε φαίνεσαι, καμαρωμένε αφέντη/Στην Κόρθο πια δε φαίνεσαι,ουδέ εις τα σαράγια/Ένας παπάς σου τα ΄καψε τα έρημα παλάτια». Κωνσταντίνου Ρωμαίου, «Τραγούδια ιστορικά της Πελοποννήσου», Πρακτικά του Β’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών(Πάτραι 25-31 Μαΐου 1980), τομ.1 εν Αθήναις 1981-1982, σελ.136
  36. ↑ Χωρίς συντάκτη, «Η πολιορκία της Τριπολιτσάς», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.148
  37. ↑ Βασίλειος Σφυρόερας, «Τελική φάση της πολιορκίας του Ακροκορίνθου. Έναρξη διαπραγματεύσεων για την παράδοσή του», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.182
  38. ↑ Τάσος Γριτσόπουλος, «Η συνέλευσις των προεστών εις Ζράκοβαν», Αθηνά, τομ.ΟΓ-ΟΔ, (1972-1973), σελ.173, «Οι διαφωνήσαντες είναι και οι υποκινηταί της στάσεως εναντίον των προκρίτων , είναι οι τρεις δυναμικοί άνδρες,που διέθετεν αυτήν την στιγμήν η Εταιρεία εις τον τόπον… Παν. Αναγνωστόπουλος, Αναγνώστης Παπαγεωργίου-Αναγνωσταράς, Γρηγόριος Δικαίος-Παπαφλέσας»
  39. ↑ Γενικό Επιτελείο Στρατούhttp://www.army.gr/sites/default/files/shmaia.pdf
  40. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδοςhttp://epet.nlg.gr/db/icon/1980/80_11.pdf
  41. ↑ http://www.orthodoxianewsagency.gr
  42. ↑ Βασίλειος Σφυρόερας, «Συμφωνία παράδοσης του Ναυπλίου και ματαίωση της εφαρμογής της», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.222
  43. ↑ Βαασίλειος Σφυρόερας, «Αποκλεισμός του Δράμαλη στην Κορινθία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ, (1975), σελ.257 Λάφυρο της μάχης εκέινης εναντίον του Δράμαλη ήταν και η περίφημη γούνα που έφερε ο Δικαίος και που του την χάρισε ο αδελφός του Νικήτας Φλέσσας. Διονύσιος Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 4, εκδ. Μέλισσα, Αθήναι, 1960, σελ.367
  44. ↑ Κωνσταντίνος Μανίκας, Σχέσεις Ορθοδοξίας και Ρωμαιοκαθολικισμού στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως (1821-1827), Αθήνα 2002, σελ.147 κ.εξ
  45. ↑ Φερέτος, Μίμης (1972). Μεσσηνιακή Γραμματεία. Αθήνα. σελ. 1. ISBN Περιοδικόν Δημοσίευμα Check |isbn= value: invalid character (βοήθεια). 
  46. ↑ Γώργιος Μεταλληνός, «Παπαφλες(σ)ας-Δικαίος Γρηγόριος », Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπάιδεια, τομ.10 (1960),στ.5
  47. ↑ Σπύρος Κωστόπουλος, « Αντιθέσεις πρί την εκλογήν παραστάτου της επαρχίας Λεονταρίου το 1824», Παράρτημα Πρακτικά του Α Συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών (Τρίπολις 14-15 Δεκεμβρίου 1974), Πελοποννησιακά, τομ. ΙΒ (1977), σελ.268-272
  48. ↑ Τα κίνητρά του να πάρει την πρωτοβουλία διχάζουν τους ιστορικούς: α) από φιλοτιμία διότι από πουθενά δεν υπήρχε αντίσταση μέσα στο Μοριά, β) ήθελε να πετύχει κι αυτός μια νίκη πριν αποφυλακιστεί ο Κολοκοτρώνης, Όπου πήγαινε για μα στρατολογήσει άκουγε ‘’Πού είν' ο Γέρος;’’ «Αυτήν την προτίμηση την είχε για προσβολή δική του στην καρδιά» Έτσι την ημέρα που ξεκινούσε από την Τριπολιτσά για την Μεσηνία, γύρισε και είπε στον λαό: «Πηγαίνω να πολεμήσω, πατριώτες και ή θα νικήσω τον Μπραΐμη ή θα σκοτωθώ. Και θα μάθετε, σκατόβλαχοι πως ξέρει κι άλλος να πολεμάει τους Τούρκους, όχι ο Γέρος μόνο». Γιάννης Βλαχογιάννης, Ιστορική Ανθολογία, επιμ. Άλκης Αγγέλου, εκδ. Εστία, Αθήνα, 2000, σελ.459-460 Χρίστος Στασινόπουλος, «Παπαφλέσσας», Λεξικό της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, τομ.3, εκδ. Λεβεντιά, Αθήνα, 1972, σελ.347
  49. ↑ Σπύρος Λουκάτος, «Η αλληλογραφία του Γρηγορίου Δικαίου, του Παπαφλέσσα, μετά του εκτελεστικού σώματος προ της μάχης εις το Μανιάκι 1-18 Μαΐου 1825», Μνημοσύνη, τομ.1 (1967), σελ.139-173
  50. ↑ 50,0 50,1 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τεύχος 79, Μάρτιος 2003, σελ. 14
  51. ↑ Τρικούπης Σπυρίδων, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ', κεφ.ΝΔ.
  52. ↑ Γιάννης Νικολόπουλος, «Στο χωράφι μου “έπεσε” ο Παπαφλέσσας», εφημερίδα Το Βήμα, Πέμπτη 25 Μαρτίου 2010
  53. ↑ Ιωάννης Μελετόπουλος, «Η Φιλική Εταιρεία. Αρχείον Παναγιώτου Δημ. Σέκερη», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.18 (1967), σελ..261
  54. ↑ Ιωάννης Μελετόπουλος, «Η Φιλική Εταιρεία. Αρχείον Παναγιώτου Δημ. Σέκερη», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.18 (1967), σελ.244
  55. ↑ Μητροπολίτου Παλαιών Πατρών Γερμανού, Απομνημονεύματα,επιμ.εισαγ, Ιωάννα Γιανναροπούλου, Τάσος Γριτσόπουλος, εκδ.Εκδόσεις της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Σχολής Δημητσάνης, Αθήναι 1975, σελ.9
  56. ↑ Μητροπολίτου Παλαιών Πατρών Γερμανού, Απομνημονεύματα,επιμ.εισαγ, Ιωάννα Γιανναροπούλου, Τάσος Γριτσόπουλος, εκδ.Εκδόσεις της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Σχολής Δημητσάνης, Αθήναι 1975, σελ.22
  57. ↑ Τάσος Γριτσόπουλος, «Ο Γερμανός εις την υπηρεσίαν του Αγώνος», στο: Μητροπολίτου Παλαιών Πατρών Γερμανού, Απομνημονεύματα,επιμ.εισαγ, Ιωάννα Γιανναροπούλου, Τάσος Γριτσόπουλος, εκδ.Εκδόσεις της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Σχολής Δημητσάνης, Αθήναι 1975, σελ.LXXXIX
  58. ↑ Ευτυχία Λιάτα, «Οι αναβαθμοί της απομνημόνευσης και οι πολιτικές στρατηγικές μιας οικογένειας», Ο Ερανιστής, τομ.20 (1995), σελ.182, 207
  59. ↑ Φιλήμων Ιωάννης, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, Ναύπλιο, 1834, σελ. 248-252.
  60. ↑ Όπως επισημαίνει η ιστορικός Κυριακή Μαμώνη, «…οι ιστορήσεις των Φιλελλήνων…αποτελούν χρήσιμες πηγές». Όμως πρέπει να λαμβάνονται υπ΄όψιν κάποιες προυποθέσεις. Α)Οι ξένοι αναζητούσαν προγονικές αρετές από λαό σκληρά καταπιεσμένο. Β)οι καλά πρετοιμασμένοι στα στρατιωτικά δυτικοί απογοητεύονταν από τους αυτοσχέδιους πολεμιστές αγώνα. Γ) Υποκειμενική προσωπολατρική εκτίμηση υπό την πίεση περιστάσεων και το αντίστροφο. Δ) ο τυχοδιωκτισμός των ξένων δεν ικανοποιήθηκε και οι προσδοκίες τους διαψεύσσθηκαν και επιστρέφοντας στις πατρίδες τους δυσφημούσαν τους Έλληνες. Κυριακή Μαμώνη, «Χαρακτηρισμοί Πέλοποννήσιων και αρχηγών του αγώνα στην Πελοπόννησο από τα κείμενα των Φιλελλήνων (1821-1829), Πελοποννησικά-Παράρτημα Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Σπάρτη 7-14 Σεπτεμβρίου 1975), τομ Γ΄Νεώτερος Πολιτισμός, εν Αθήναις 1976-1978, σελ.50-66
  61. ↑ Κυριακή Μαμώνη, «Χαρακτηρισμοί Πέλοποννήσιων και αρχηγών του αγώνα στην Πελοπόννησο από τα κείμεν των Φιλελλήνων (1821-1829), Πελοποννησικά-Παράρτημα Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Σπάρτη 7-14 Σεπτεμβρίου 1975), τομ Γ΄Νεώτερος Πολιτισμός, εν Αθήναις 1976-1978, σελ.56
  62. ↑ Κυριακή Μαμώνη, «Χαρακτηρισμοί Πέλοποννήσιων και αρχηγών του αγώνα στην Πελοπόννησο από τα κείμεν των Φιλελλήνων (1821-1829), Πελοποννησικά-Παράρτημα Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Σπάρτη 7-14 Σεπτεμβρίου 1975), τομ Γ΄Νεώτερος Πολιτισμός, εν Αθήναις 1976-1978, σελ.63
  63. ↑ Τάσος Γριτσόπουλος, «Η μυστική συνέλευσις της Βοστίτζας (26-29 Ιαν.1821) και η ιστορική σημασία αυτής», Πρακτικά του Α’ εν Πάτραις τοπικού συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών,εν Αθήναις 1974, σελ.43-45

Βιβλιογραφικές Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Ε' , εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2007.
  • Νικόλαος Βέης, «Ὁ Γρηγόριος Παπαφλέσας και η Φιλική Εταιρεία», Επιθεώρηση Τέχνης, τ/χ. 3 (1955), σελ. 181-185.
  • Κωνσταντίνος Βοβολίνης, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας, εκδ. Κέρκυρα, Αθήνα 2002, σελ. 107-109.
  • Μητροπολίτου Παλαιών Πατρών Γερμανού, Απομνημονεύματα, επιμ. εισαγ. Ιωάννα Γιανναροπούλου, Τάσος Γριτσόπουλος, Εκδόσεις της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Σχολής Δημητσάνης, Αθήναι 1975.
  • Αναστασίου Γούδα, «Γρηγόριος Δικαίος ή Παπαφλέσας», Βίοι παράλληλοι, τομ. Ε, Αθήναι 1872, σελ. 445-480.
  • «Γρηγόριος Δικαίος ή Παπαφλέσσας: Ο μάρτυρας μπουρλοτιέρης των ψυχών», περιοδικό Στρατιωτική Επιθεώρηση, Μάρτιος-Απρίλιος 2004, σελ. 46-61. [από την ιστοσελίδα: www.geetha.mil.gr του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας (ΓΕΕΘΑ).]
  • Τάσος Γριτσόπουλος, «Η μυστική συνέλευσις της Βοστίτζας (26-29 Ιαν.1821) και η ιστορική σημασία αυτής», Πρακτικά του Α’ εν Πάτραις τοπικού συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών, Εν Αθήναις 1974, σελ. 38-48.
  • Τάσος Γριτσόπουλος, «Η συνέλευσις των προεστών εις Ζαράκοβαν», Αθηνά, τομ. ΟΓ΄-ΟΔ΄, (1972-1973), σελ. 168-206.
  • Παναγιώτης Ζέπος, «Η προκήρυξις της Καλαμάτας», Πελοποννησιακά, τομ. Η, (1971), σελ. 461-464.
  • Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975.
  • Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τομ. 3ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
  • Βασίλειος Καραγιώργος, Το ζήτημα της σχέσεως Εκκλησίας και Πολιτείας κατά την περίοδο της Επαναστάσεως (1821), εκδ. Διήγηση, Αθήνα 1998.
  • Διονύσιος Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. 1-12, εκδ. Μέλισσα, Αθήναι 1956-1960.
  • Γιάννη Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδος, τομ. 10 , εκδ. 20ος αιώνας, χ.χ.
  • Σπύρος Κωστόπουλος, «Αντιθέσεις περί την εκλογήν παραστάτου της επαρχίας Λεονταρίου το 1824», Παράρτημα Πρακτικά του Α Συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών (Τρίπολις 14-15 Δεκεμβρίου 1974), Πελοποννησιακά, τομ. ΙΒ (1977), σελ. 268-272.
  • Σπύρος Λουκάτος, «Η αλληλογραφία του Γρηγορίου Δικαίου, του Παπαφλέσσα, μετά του εκτελεστικού σώματος προ της μάχης εις το Μανιάκι 1-18 Μαΐου 1825», Μνημοσύνη, τομ. 1 (1967), σελ. 139-173.
  • Κυριακή Μαμώνη, «Χαρακτηρισμοί Πέλοποννήσιων και αρχηγών του αγώνα στην Πελοπόννησο από τα κείμενα των Φιλελλήνων (1821-1829)», Παράρτημα Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Σπάρτη 7-14 Σεπτεμβρίου 1975), Πελοποννησικά, τομ. Γ΄: Νεώτερος Πολιτισμός, εν Αθήναις 1976-1978, σελ. 50-66.
  • Κωνσταντίνος Μανίκας, Σχέσεις Ορθοδοξίας και Ρωμαιοκαθολικισμού στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως (1821-1827), Αθήνα 2002.
  • Γεώργιος Μεταλληνός, «Παπαφλεσ(σ)ας-Δικαίος Γρηγόριος », Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ. 10 (1960), στ. 4-5.
  • Ιωάννης Μελετόπουλος, «Η Φιλική Εταιρεία. Αρχείον Παναγιώτου Δημ. Σέκερη», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. 18 (1967), σελ. 177-352
  • Douglas Dakin, Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία 1821-1833, μτφρ. Ρένας Σταυρίδου-Πατρικίου, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1983.
  • Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος. Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους 1821-1862, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 2005
  • Κωνσταντίνος Ρωμαίος, «Τραγούδια ιστορικά της Πελοποννήσου», Πρακτικά του Β’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών(Πάτραι 25-31 Μαΐου 1980), τομ. 1, εν Αθήναις 1981-1982, σελ. 133-150.
  • Χρίστος Στασινόπουλος, «Παπαφλέσσας», Λεξικό της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, τομ. 3, εκδ. Λεβεντιά, Αθήνα 1972, σελ. 432-350.
  • Βασίλειος Σφυρόερας, «Παπαφλέσ(σ)ας», Παγκοσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τομ.8, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1988, σελ. 162-163.

Δείτε επίσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Παπαφλέσσας&oldid=10824979"