Ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης

Ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης
"Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και η Έκλειψη Ηλίου", σε πίνακα ζωγραφικής, του 1541, του Γάλλου ζωγράφου Antoine Caron (1521–1599).
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση
Χώρα πολιτογράφησης	Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
Θρησκεία	Ορθόδοξη Εκκλησία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Αξιοσημείωτο έργο	De Coelesti Hierarchia
Περίοδος ακμής	5ος αιώνας - 6ος αιώνας
Σχετικά πολυμέσα

Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης είναι το ψευδώνυμο με το οποίο κυκλοφόρησαν τέσσερις πραγματείες και δέκα επιστολές, έργα πιθανότατα ενός άγνωστου Σύριου μοναχού του 5ου αιώνα, ο οποίος ήταν εκκλησιαστικός συγγραφέας με έντονες επιρροές από τη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Ενώ τα έργα του θεωρούνται από τα δημοφιλέστερα έργα της χριστιανικής γραμματείας, ο συγγραφέας, που κρύβεται πίσω από το όνομα του Χριστιανού του 1ου αιώνα Διονύσιου που αναφέρεται τις Πράξεις των Αποστόλων, παραμένει εντελώς άγνωστος.

Το 500 μ.Χ. περίπου εμφανίστηκαν, πιθανόν στη Συρία, κάποια ψευδεπίγραφα συγγράμματα στην ελληνική που εμφάνιζαν τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη ως συγγραφέα τους, τα οποία προέρχονταν από έναν Χριστιανό νεοπλατωνιστή με τάσεις προς τον μονοφυσιτισμό και τον μυστικισμό. Στα έργα του αυτοαποκαλείται «Διονύσιος ο Πρεσβύτερος», υπαινισσόμενος ότι ήταν ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο μαθητής του Απόστολου Παύλου. Τελικά αυτός ο Σύρος νεοπλατωνικός (μάλλον σύγχρονος του Βοήθιου, 480–524 μ.Χ.) κατέληξε να αποκαλείται «Ψευδο-Διονύσιος».

Αρεοπαγιτικά Συγγράμματα

Υπό το ψευδώνυμο αυτό εμφανίζεται μια δογματική, αποτελούμενη από τέσσερα ανεξάρτητα έργα (πραγματείες) που τιτλοφορούνται:

• Περί της ουρανίου ιεραρχίας, από 15 κεφάλαια, στα οποία γίνεται λόγος αναλυτικά περί της φύσεως και των ιδιοτήτων των επουράνιων δυνάμεων.
• Περί της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, από 7 κεφάλαια, όπου αναπτύσσεται ότι αμυδρά εικόνα της ουράνιας ιεραρχίας είναι αυτή η εκκλησιαστική και συνεχίζει περί των μυστηρίων και των θείων ιερουργιών.
• Περί θείων ονομάτων, από 13 κεφάλαια, στα οποία γίνεται λόγος περί ονομάτων και ιδιοτήτων της «υπερούσιας και απόκρυφης θεότητας», και
• Περί μυστικής θεολογίας, εξ 7 κεφαλαίων στα οποία αναπτύσσονται τα περί μυστικής ένωσης της ψυχής μετά του «υπέρ πάσαν ουσίαν και γνώσιν Θεού».

Συμπλήρωμα των παραπάνω 4 πραγματειών είναι και οι 10 διασωθείσες σύντομες επιστολές που ο ίδιος ο συγγραφέας απευθύνει προς τους μαθητές των Αποστόλων Τιμόθεο, Τίτο, Σωσίπατρο, Πολύκαρπο και προς τον Ευαγγελιστή Ιωάννη που βρισκόταν υπό περιορισμό στη Πάτμο.

Σε αυτά τα έργα επιχειρείται ο συγκερασμός της πλατωνικής φιλοσοφίας με τον χριστιανισμό. Η επιτυχία τους ήταν πολύ μεγάλη και επηρέασαν έντονα τη φιλοσοφική και θεολογική σκέψη σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Ο όσιος Μάξιμος ο Ομολογητής έγραψε εκτενή σχόλια και στην ουσία αποκάθαρε τα έργα από την υποψία αιρετικών δοξασιών.

Έκδοση

Η πρώτη έντυπη έκδοση των παραπάνω πραγματειών έγινε στη Φλωρεντία το 1516 που ακολούθησαν και πολλές άλλες. Στην Ελληνική Πατρολογία του Μιν ανατυπώθηκαν στην εκ Βενετίας γενόμενη έκδοση του 1755 και περιελήφθηκαν στον 3ο και 4ο τόμο. Σε αυτά τα εκδοθέντα συγγράμματα ο συγγραφέας φέρεται να κάνει μνεία και για άλλα έργα, που όμως δεν έχουν διασωθεί:

1. «Θεολογικαί υποτυπώσεις»,
2. «Περί αγγελικών ιδιοτήτων και τάξεων»,
3. «Περί ψυχής», και τέλος
4. «Περί δικαίου και θείου δικαιωτηρίου».

Κατόπιν και των παραπάνω οι πραγματείες του Ψευδο-Διονύσιου του Αρεοπαγίτη αριθμούνται σε οκτώ, εκ των οποίων διασώθηκαν οι τέσσερις.

Ιστορικό εμφάνισης

Μέχρι το πρώτο τέταρτο του 6ου αιώνα τα συγγράμματα αυτά ήταν άγνωστα. Φαίνεται να εμφανίστηκαν κατά πρώτον σε κάποια θεολογική συζήτηση μεταξύ των Ορθοδόξων και των Σεβηριανών μετριοπαθών χριστιανών, δηλαδή των μονοφυσιτών που έγινε το 533 στην Κωνσταντινούπολη. Οι οπαδοί του Σεβήρου, μονοφυσίτες, προς υποστήριξη των απόψεών τους μεταχειρίστηκαν χωρία αυτών των συγγραμμάτων θεωρώντας ως πραγματικό συγγραφέα τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. Ο προεδρεύων όμως της συνόδου της Εφέσου Υπάτιος (ύπατος το 500) αμφισβήτησε τη γνησιότητά τους και κατέδειξε πως ήταν αδύνατον αυτά να τα είχε συντάξει ο φερόμενος ως συγγραφέας τους.

Οι αμφιβολίες αυτές με τον καιρό λησμονήθηκαν και, όπως ήταν φυσικό, άρχισαν να διαδίδονται σε Ανατολή και Δύση ταχύτατα αφού μέσω αυτών συνδεόταν η παλαιότερη αρχαία φιλοσοφία με τη νεότερη χριστιανική. Έτσι ο Μάξιμος ο Ομολογητής τα ερμήνευσε και υποστήριξε τη γνησιότητά τους, ενώ ο Ιωάννης ο Σκυθοπολίτης έγραψε επ' αυτών σχόλια και ο Παχυμέρης (13ος αιώνας) τα παράφρασε. Επίσης στη συριακή γλώσσα μεταφράστηκαν από τον Αβά Ιλδουΐνο.

Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μιχαήλ Γ', λόγω της εξαιρετικής τιμής που έτρεφε στον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, που εσφαλμένα θεωρείτο ως απόστολος της Γαλατίας, όταν επισκέφθηκε το Παρίσι, πρόσφερε στον βασιλέα της Γαλλίας έναν κώδικα που περιείχε ίσως μέρος αυτών των συγγραμμάτων και που μεταφράστηκαν κατόπιν εντολής του βασιλιά της Γαλλίας Καρόλου του Φαλακρού από τον Ιωάννη Εριγένα. Και αυτά ακριβώς είναι που διασώθηκαν μέχρι σήμερα.

Σημεία αμφισβήτησης

Οι σημαντικότεροι λόγοι αμφισβήτησης ότι αυτά τα κείμενα τα έγραψε ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης είναι:

1. Τα κείμενα αυτά αγνοούνται από σύμπασα την αρχαία χριστιανική παράδοση.
2. Χωρία των κειμένων αυτών βρίσκονται για πρώτη φορά στα συγγράμματα του μονοφυσίτη Σεβήρου πατριάρχου Αντιοχείας (512-518), καθώς επίσης και στο «Υπόμνημα στην Αποκάλυψη» του Ανδρέου Κρήτης (520).
3. Ο συγγραφέας των κειμένων αυτών γνωρίζει τα έργα του νεοπλατωνικού Πρόκλου (411-485), από τα οποία και έχει λάβει κάποια χωρία.
4. Ο συγγραφέας προϋποθέτει ανάπτυξη μοναχικού βίου στην Εκκλησία.
5. Επίσης ο συγγραφέας γνωρίζει και κάνει λόγο περί του «ενωτικού» του αυτοκράτορα Ζήνωνα (482) και γνωρίζει τον όρο «θεανδρική ενέργεια».

Τα παραπάνω πείθουν πως ο αληθινός συγγραφέας ζούσε στη Συρία και έγραψε στο τέλος περίπου του 5ου με αρχές του 6ου αιώνα.

Αναζήτηση επί αναζητήσεων

Στο ερώτημα ποιος ήταν τελικά ο συγγραφέας αυτών των κειμένων οι διάφοροι ερευνητές τον αναζήτησαν μεταξύ των Ορθοδόξων, άλλοι μεταξύ των «αιρετικών» και άλλοι πάλι μεταξύ των Ελλήνων νεοπλατωνικών (εθνικών) και μάλιστα μεταξύ των τότε «ιερέων» του Διονύσου! Πάντως τελευταία κατά την άποψη του αειμνήστου Κωνσταντίνου Δυοβουνιώτη η γνώμη του Γκρίγκερ ότι ο συγγραφέας των έργων αυτών είναι δυνατόν να είναι ο Διονύσιος ο Γάζης φίλος του Πέτρου του Ίβηρος, μονοφυσίτη επισκόπου Μαϊουμά (που πέθανε το 487) φαίνεται άξια κάθε προσοχής.

Η άποψη της γνησιότητος

Εκτός από την επικρατούσα άποψη ότι τα Αρεοπαγιτικά έργα ανήκουν στον Ψευδο-Διονύσιο του Ε΄ αιώνα, υπάρχει και η άποψη ότι ανήκουν πράγματι στον Αθηναίο Διονύσιο Αρεοπαγίτη του Α΄ αιώνα. Η δημοσιοποίησή τους έγινε κατά τον 6ον αιώνα. Τότε εκφράστηκαν κάποιες αμφιβολίες για τα έργα αυτά, αλλά σύντομα αναγνωρίστηκαν ως απολύτως γνήσια από όλους τους Βυζαντινούς θεολόγους και συγγραφείς. Σε ολόκληρη την ιστορία του Βυζαντίου ουδέποτε αμφισβητήθηκε η γνησιότητά τους. Οι αμφισβητήσεις ξεκίνησαν στη Δύση κατά τον Μεσαίωνα.

Η άποψη της γνησιότητος εκφράστηκε και στο ΣΤ΄ Θεολογικό Συνέδριο, το οποίο διοργάνωσε στη Ναύπακτο τον Οκτώβριο του 2020 ο Μητροπολίτης κ. Ιερόθεος. Σε σχέση με τα επιχειρήματα που προβάλλονται για να αποδείξουν ότι τα συγγράμματα αυτά δεν είναι γνήσια, από τους εισηγητές του Συνεδρίου υποστηρίχθηκαν τα εξής:

1. Ο επίσκοπος Εφέσου Υπάτιος, ο οποίος τα αμφισβήτησε στη σύνοδο του 533 με τους μονοφυσίτες, όταν τα μελέτησε, όχι μόνον δεν συνέχισε να τα αμφισβητεί, αλλά χρησιμοποίησε και ο ίδιος την ορολογία του Διονύσιου στο έργο του «Περί των εικόνων». Άρα και ο ίδιος τελικά αποδέχτηκε την γνησιότητά τους.
2. Οι ομοιότητες μερικών χωρίων με τα έργα του Νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου είχαν ήδη επισημανθεί από τον Μάξιμο Ομολογητή κατά τον 7ον αιώνα. Ο Μάξιμος στον πρόλογο των σχολίων του τονίζει ότι ο Πρόκλος είναι εκείνος που έχει λάβει τα χωρία αυτά από τα έργα του Διονύσιου, και μάλιστα με τις ίδιες ακριβώς λέξεις.
3. Το γεγονός ότι αυτά δεν αναφέρονται από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς των πρώτων αιώνων οφείλεται στο βαθύ θεολογικό περιεχόμενο των έργων, το οποίο δεν μπορούσε να γίνει κατανοητό από τους απλούς πιστούς. Γι’ αυτό ο ίδιος ο Διονύσιος συνιστά επανειλημμένως στον αποδέκτη των έργων του, τον Τιμόθεο, να μην τα γνωστοποιεί στους αμύητους. Την ίδια τακτική ακολούθησαν και όλοι οι επόμενοι.
4. Εν τούτοις εντοπίστηκαν 15 τουλάχιστον άμεσες και έμμεσες αναφορές, σχετικές με το πρόσωπο του Διονύσιου Αρεοπαγίτη και τα έργα του, κατά την διάρκεια των 5 πρώτων αιώνων. Βάσει αυτών αποδεικνύεται ότι στο διάστημα αυτό υπήρχαν αρκετοί που γνώριζαν τα Αρεοπαγιτικά έργα.
5. Ονομαστικές αναφορές έχουν κάνει: α) Ο Διονύσιος Αλεξανδρείας (Γ΄ αιώνας), που αποκαλεί τον Αρεοπαγίτη «Ο μέγας Διονύσιος». β) Ο Ιωάννης Χρυσόστομος, που τον αποκαλεί «πετεινό του ουρανού». γ) Ο ισπανός χρονικογράφος Flavious Lucious Dexter (Δ΄-Ε΄ αιώνας), στο έργο του που εκδόθηκε το έτος 1619.

Στο Συνέδριο της Ναυπάκτου παρουσιάστηκαν και δύο άλλα σχετικά έργα, του π. Δανιήλ Pupaza και του Γιώργου Ι. Αλεξάνδρου. Και σ’ αυτά υποστηρίζεται η άποψη της γνησιότητος των Αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων.

Έργα του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη μεταφρασμένα στα νέα ελληνικά

• Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια Παναγιώτη Χρήστου (Φιλοκαλία των Νηπτικών και ασκητικών τομ. 3). Θεσσαλονίκη: Πατερικές Εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς, 1986.

Πηγές

• Νιάρχος, Κωνσταντίνος, «Η γλώσσα και το απόλυτο: Αναφορά στο έργο του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου Περί θείων ονομάτων», στο Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία: Γλώσσα και πραγματικότητα στην ελληνική φιλοσοφία. Αθήνα: 1985, σ. 256-268.
• Γαρίτσης, Κωνσταντίνος, Όρασις Αοράτου. Η διδασκαλία του Ωραίου στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη, Θήρα: Θεσβίτης, 2002. ISBN 978-960-87217-2-2.
• Εdwards, Mark/Pallis, Dimitrios/Steiris, Georgios, eds., Oxford Handbook of Dionysius the Areopagite, Oxford University Press, Oxford, 2022.
• Griffith, R., "Neo-Platonism and Christianity: Pseudo-Dionysius and Damascius", in: Studia patristica XXIX. Papers presented at the Twelfth International Conference on Patristic Studies held in Oxford 1995, ed. by E. A. Livingstone. Leuven: Peeters, 1997, σ. 238-243.
• Frend, W.H.C.. The Rise of the Monophysite Movement. New York: Cambridge University Press, 1972.
• Hathaway, Ronald F.. Hierarchy and the definition of order in the letters of Pseudo-Dionysius: A study in the form and meaning of the Pseudo-Dionysian writings (The Hague, Nijhoff, 1969).
• Hunt, P. "The Wisdom Iconography of Light: The Genesis, Meaning and Iconographic Realization of a Symbol," Byzantinoslavica, 67/1-2 (2009), 55-118.
• Ivanovic, Filip, Symbol and Icon: Dionysius the Areopagite and the Iconoclastic Crisis. Eugene: Pickwick, 2010. ISBN 978-1-60899-335-2.
• Πάλλης, Δημήτριος, "Ένα Βυζαντινό υπόδειγμα χριστιανικής σκέψης. Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης προς τον ιερέα Σωσίπατρο, με κάποιες συμπληρωματικές σκέψεις", Κληρονομία, τ. 39 (2016-2017), σ. 393-434.
• Πάλλης Δημήτριος, "'Δομημένος εαυτός' και χριστιανικός μυστικισμός στον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη και η θέση του στην Ορθόδοξη παράδοση", Διάλογος, τ. 9 & 10 (2018/2019), σ. 322-348 & 268-289.
• Pallis, Dimitrios, "Re-Thinking Clement the Philosopher of the Corpus Dionysiacum", Academia Letters, 4344, San Francisco, CA, 2021, 1-8.
• Perl, Eric D. Theophany: The Neoplatonic Philosophy of Dionysius the Areopagite. Albany: SUNY Press, 2007. ISBN 978-0-7914-7111-1.
• Rorem, Paul. Pseudo-Dionysius: A commentary on the texts and an introduction to their influence. New York: Oxford University Press, 1993.
• Rorem, Paul, and John C. Lamoreaux, "John of Scythopolis on Apollinarian Christology and the Pseudo-Areopagite's True Identity." Church History 62/4 (1993), 469–482.
• Stock, Wiebke-Marie, Theurgisches Denken. Zur "Kirchlichen Hierarchie" des Dionysius Areopagita. (Transformationen der Antike, 4) Berlin: de Gruyter, 2008.
• Κρανιδιώτης, Γιώργος : «Σύντομη ιστορία των Αρεοπαγιτικών συγγραμμάτων», e-περιοδικό Αντίφωνο, 28 Απριλίου 2018

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• "Platonic Elements in Pseudo-Dionysius Anti-Manichaean Ontology", από τον Προκοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνο Σκουτέρη.