Gaan na inhoud

Maan

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Hierdie bladsy verwys na die Aarde se Maan. Vir ander mane in die Sonnestelsel, sien natuurlike satelliet.
Maan   ☾
Die Maan.
Die Maan, soos gesien vanaf die Aarde op 7 Oktober 2006.
Wentelbaaneienskappe
Halwe lengteas 384 399 km
0,00257 AE[1]
Wentelperiode 27 dae, 7 uur, 43,7 min[1]
Gem. omwentelingspoed 1,022 km/s
Baanhelling 5,145° (tot die ekliptika)
tussen 18.29° en 28.58° (tot die Aarde se ewenaar)[1]
Satelliet van Die Aarde
Fisiese eienskappe
Gem. radius 1 737,103 km
(0,273 Aardes)[1][2]
Radius by ewenaar 1 738,14 km
(0,273 Aardes)[2]
Radius na pole 1 735,97 km
(0,273 Aardes)[2]
Oppervlakte 3,793×107 km²
(ongeveer 38 miljoen km²)
(0,074 Aardes)
Volume 2,1958×1010 km³
(0,020 Aardes)
Massa 7,3477×1022 kg
(0,0123 Aardes)[1]
Gem. digtheid 3 346,4 kg/m³[1]
Oppervlak-
aantrekkingskrag		 1,622 m/s²
(0,1654 g)
Ontsnapping-
snelheid		 2,38 km/s
Sideriese
rotasieperiode		 27,321 582 dae
Rotasiespoed
by ewenaar		 4,627 m/s
(by die ewenaar)
Ashelling 1,5424° (tot die elliptika)
Oppervlak-temp.
   Ewenaar
   85°N[3]
mingem.maks
100 K220 K390 K
70 K130 K230 K
Skynmagnitude -2,5 tot -12,9
-12,74 (gemiddelde volmaan)[2]
Hoekgrootte 29,3 tot 34,1 boogminute[2]

Die Maan is die enigste natuurlike satelliet van die Aarde. Sy deursnee is ’n kwart van die Aarde s’n (vergelykbaar met die deursnee van Australië)[4] en dit is dus die grootste natuurlike satelliet in die Sonnestelsel in vergelyking met die grootte van sy planeet. Die Maan is die vyfde grootste natuurlike satelliet in die Sonnestelsel, ná Ganumedes, Kallisto en Io (Jupiter) en Titaan (Saturnus). Dit het geen ander amptelike naam as "die Maan" nie, alhoewel dit soms Luna (Latyn vir "maan") genoem word om dit te onderskei van die algemene term "maan". Luna (soms ook Diana) is die Romeinse godin van die maan, diere en jag. Haar tradisionele simbool is die groeiende of halfmaan.

’n Vergelyking van die Maan en die Aarde se grootte.

Die Maan het nie ’n beduidende atmosfeer, hidrosfeer of magneetveld nie en die swaartekrag op sy oppervlak is omtrent ’n sesde van dié op Aarde (0,1654 g). Die gebrek aan ’n atmosfeer verseker ook dat die Maan se oppervlak in sy oorspronklike toestand bewaar bly. Waterys is in die permanente skadu's van kraters naby die suidpool aanwesig.[5]

Die Maan se gemiddelde afstand van die Aarde af is 384 400 km, wat sowat 30 keer die Aarde se deursnee is. Die verste afstand wat dit bereik, is sowat 407 000 km en een van die kortste afstande – soos bereik in 2005 en 2007 – is 357 290 km. Die kortste afstand wat ooit gemeet is, is 356 000 km.

Weens die kleiner afstand lyk die skyf van die volmaan net so groot soos dié van die groter, maar verder geleë Son (sy afstand van die Aarde is 150 miljoen km). Hierdie toevallige ooreenkoms het tot die gesamentlike verering van die Maan en Son in baie kulture gelei; dit beteken egter ook dat die Maan vir ’n aardse waarnemer die sonskyf tydens ’n algehele sonsverduistering heeltemal kan bedek.

Die Maan se wentelbaan om die Aarde het ’n sideriese tydperk van 27,3 dae en ’n sinodiese tydperk van 29,5 dae. Die Aarde en Maan is deur hulle wedersydse swaartekrag in ’n sinchroniese rotasie; dit beteken die Maan se rotasie om sy eie as duur net so lank as die sinodiese tydperk en daarom is net die een kant van die Maan altyd na die Aarde gedraai. Tog is 59% van die totale oppervlak van die Maan van die Aarde af sigbaar vanweë wisselings in perspektief (sy librasie).[6]

Aangesien die Aarde se massa sowat 81 keer so groot as dié van die Maan is, lê die twee liggame se massamiddelpunt sowat 1 700 km onder die Aarde se oppervlak. Die swaartekraginvloed van die Maan veroorsaak die Aarde se getye en beïnvloed die lengte van ’n dag op Aarde.

Die kant van die Maan wat na die Aarde gedraai is, word gekenmerk deur donker vulkaniese marias (seë), wat die ruimtes vul tussen die helder antieke hooglande en prominente impakkraters. Die Maan se oppervlak weerkaats redelik min lig; omtrent dieselfde as uitgetrapte teer. Omdat dit direkte sonlig weerkaats, kontrasteer dit egter teen die relatief donker naglug en het dit ’n groot skynbare grootte wanneer dit van die Aarde af gesien word. Dit is dus die helderste voorwerp in die lug naas die Son.

Die eerste mensgemaakte voorwerp wat die Maan bereik het, was die Sowjetunie se onbemande Loena 2 in 1959; dit is gevolg deur die eerste suksesvolle sagte landing deur Loena 9 in 1966. Die eerste suksesvolle bemande ruimtetuig wat op die Maan geland het, was die VSA se Apollo 11; in die Apollo-program het ses bemande landings tussen 1969 en 1972 plaasgevind. Dié en ander, onbemande tuie het maanrotse na die Aarde teruggebring wat in besonderhede bestudeer is om ’n begrip te ontwikkel van die Maan se oorsprong, interne struktuur en daaropvolgende geskiedenis; die algemeens aanvaarde hipotese is dat die Maan sowat 4,51 miljard jaar gelede, kort ná die Aarde, gevorm het uit die puin van ’n reusebotsing tussen ons planeet en ’n hipotetiese voorwerp omtrent so groot soos Mars met die naam Theia.

Ontstaan

[wysig | wysig bron]

Wetenskaplikes het tans geen eenparige verklaring vir die oorsprong van die Maan nie. Sommige deskundiges beweer die Maan is uit die vroeë Aarde geskeur, toe dit nog uit gedeeltelik gesmelte gesteentes bestaan het. Die bekken van die Stille Oseaan (Pasifiese bekken) word volgens hierdie teorie as die oorspronggebied van die Maan beskou – hierdie verklaring word gesteun deur die feit dat die samestelling van die Maan min of meer met dié van die aardkors - en mantelgesteentes ooreenstem. Die Pasifiese bekken het egter eerder deur die verskuiwing van die Aarde se landmassas ontstaan.

Die animasie wys die ontstaan van die Maan volgens die "botsingshipotese".

Volgens 'n tweede teorie word die Maan beskou as 'n klein planeet wat lank gelede deur die Aarde aangetrek en in ’n wentelbaan vasgevang is. Tog sou die Maan se wentelbaan dan eerder ellipties moes wees en nie kringvormig nie. Dit is ook twyfelagtig of 'n groot satelliet soos die Maan werklik deur 'n planeet vasgevang sou kon word.

'n Derde hipotese stel voor die Maan is baie vroeg van die vinnig roterende Aarde geskei deur 'n soort "pirouette-effek".

'n Vierde verklaring is dat die Aarde en die Maan gelyktydig uit 'n oerwolk ontwikkel het en gevolglik as 'n dubbelplaneetstelsel beskou moet word.

'n Vyfde en deesdae die algemeens aanvaarde teorie is die botsingshipotese: dat die Maan uit ’n botsing tussen die jong Aarde en ’n planeet omtrent so groot soos Mars ontstaan het. Daarvolgens het die planeet, wat Theia genoem word, die Aarde skrams getref[7] en stukke lawa van albei vormende planete die lug ingeskiet. Dié stukke het afgekoel en óf een Maan gevorm óf twee liggame wat eindelik versmelt het om die Maan te vorm.[8]

Dit word deesdae as onwaarskynlik beskou dat die Aarde en Maan gelyktydig uit dieselfde gas- en stofwolke gevorm is. Hoewel 'n aantal elemente soos aluminium, kalsium, silikoon, yster, suurstof, titaan en magnesium op albei voorkom, wyk die verhoudings sterk van mekaar af en is daar opvallend min koolstof en yster op die maan. Die lae digtheid van die Maan – slegs 60% van dié van die Aarde – word aan hierdie afwykende samestelling toegeskryf. Die ouderdom van gesteentes wat deur ruimtevaarders Aarde toe gebring is, is volgens radioaktiewe datering bepaal. Die jongste gesteente is basaltiese rots uit die maria, wat sowat 3,1 miljard jare gelede ontstaan het, terwyl die oudste monsters uit die hooglandgebiede sowat 4,6 miljard jare oud is – omtrent so oud soos die Aarde.

Ontleding van gesteentemonsters

[wysig | wysig bron]

Gedurende die landing van Apollo 11 is net sowat 21 kg maangesteentes vir wetenskaplike ontleding ingesamel, maar die vyf volgende landings het altesaam 382 kg opgelewer. Tydens die laaste landing, van Apollo 17 in Desember 1972, het die eerste wetenskaplike op die maan, die geoloog Harrison Schmitt, 110 kg maangesteentes versamel.[9]

Hierdie oranjekleurige glasfragmente van vermoedelik vulkaniese oorsprong is tydens die Apollo 17-missie naby 'n maankrater ontdek.

Meer as die helfte van die gesteentemonsters word tans in lugdigte houers op 'n Nasa-terrein in Houston bewaar om deur toekomstige generasies navorsers met nuwe ontledingsmetodes bestudeer te word. Nogtans het die monsters, wat reeds ondersoek is, verrassende resultate opgelewer. Die gesteente se ouderdom – soos hier bo beskryf – maak van die materiaal "bewysstukke" uit die ontstaantydperk van ons Sonnestelsel. Op die Aarde is daar geen soortgelyke ou gesteentemateriaal meer te vinde nie – as gevolg van verwering en die bestendige vorming van nuwe gesteentes het dit lankal verdwyn. Die Maan word dus deur wetenskaplikes as 'n "geologiese museum" beskou.

Die jonger gesteentemonsters is in die Maan se donker gebiede ingesamel – die maria wat selfs van die Aarde af met die blote oog sigbaar is en gedurende die Apollo-sendings as reusagtige impakkraters van asteroïdes en komete geïdentifiseer is. Hierdie kraters is later weer deur vulkaniese basaltlawa uit die Maan se binneste opgevul om die huidige donker maria met hul opvallend gladde oppervlakke te vorm. Die Maan se basaltlawa verskil hoegenaamd nie van soortgelyke aardse gesteentes nie.

Die ouer gesteentemonsters uit die helder gebiede van die Maan dui daarop dat die Maan tydens sy vroeë geskiedenis sowat 4,5 miljard jare gelede deur baie hoë temperature gekenmerk is en vervolgens vinnig afgekoel het. Kort ná sy ontstaan het hy dus reeds oor 'n soliede kors van helder minerale beskik. Hierdie kors is op die lange duur deur 'n groot aantal asteroïde- en komeetbotsings tot die huidige lewelose oppervlak omskep wat met rotse en klippe besaai lê.

Volgens die chemies-mineralogiese ontleding van die gesteentemonsters was daar nooit groot hoeveelhede water en gasse op die Maan nie – sodoende het die Aarde se satelliet ook nooit oor 'n atmosfeer beskik nie. 'n Nuwe, onbekende mineraal – 'n oksied van yster, magnesium en titaan wat ter ere van die eerste mense op die maan, Armstrong, Aldrin en Collins, "armacoliet" gedoop is – is later ook op die Aarde gevind. Die ontleding het aanleiding tot die botsingshipotese gegee.

Interne struktuur

[wysig | wysig bron]

Die Maan is ’n gedifferensieerde liggaam. Dit beteken nes by die Aarde kan ’n geochemies afsonderlike kors, mantel en kern onderskei word. Dit is die tweede digste natuurlike satelliet in die Sonnestelsel, naas Io.[10] Dit het egter ’n klein binnekern met ’n radius van tot net 240 km wat solied en ysterryk is, en ’n vloeibare buitekern wat hoofsaaklik uit vloeibare yster bestaan met ’n radius van rofweg 300 km. Om die kern is ’n gedeeltelik gesmelte grenslaag met ’n radius van omtrent 500 km.[11][12]

Hierdie struktuur het vermoedelik ontwikkel deur die kristalopbreking van ’n globale oseaan van magma kort ná die Maan se vorming 4,5 miljard jaar gelede.[13] Nadat sowat driekwart van die magma-oseaan gekristalliseer het, het minerale met ’n laer digtheid gevorm en na bo gedryf om ’n kors te vorm.[14] Dié kors bevat meer yster as die Aarde s’n[1] en is sowat 50 km dik.[1]

Samestelling van kors

[wysig | wysig bron]

Ten opsigte van sy samestelling lyk die Maan se kors baie soos dié van aardse basalt. Dit bestaan uit aluminiumsilikate en kalsium-, yster-, magnesium- en ander metaaloksiede asook niemetale en gasse.

Samestelling van die Maan se kors
Suurstof 43 %   Titaan 2 %   Swawel 0,1 %
Silikon 21 %   Nikkel 0,6 %   Fosfor 0,05 %
Aluminium 10 %   Natrium 0,3 %   Koolstof 0,01 %
Kalsium 9 %   Chroom 0,2 %   Stikstof 0,01 %
Yster 9 %   Kalium 0,1 %   Waterstof 0,005 %
Magnesium 5 %   Mangaan 0,1 %   Helium 0,002 %

Fisiese eienskappe

[wysig | wysig bron]

Oppervlak

[wysig | wysig bron]

Anders as die Aarde het die Maan feitlik geen magneetveld of atmosfeer wat as ’n soort beskerming teen kosmiese deeltjies en sonstraling kan dien nie; sy geskroeide oppervlak is gevolglik met kraters besaai. Die oppervlak is hoofsaaklik bedek met fyn korreltjies glasagtige, verharde basalt, obsidiaan en ander gesteentes.

Die Maan

Die voorkant.
Die agterkant.
Die noordpool.
Die suidpool.

Topografie

[wysig | wysig bron]

Die Maan se sigbaarste topografiese eienskap is die reusagtige Suidpool-Aitkenbekken aan die agterkant wat sowat 2 240 km breed is; dit is die grootste krater op die Maan en die tweede grootste bevestigde impakkrater in die Sonnestelsel.[15][16] Teen 13 km diep is sy bodem die laagste punt op die oppervlak.[15][17]

Die hoogste punte op die oppervlak is reg noordoos daarvan, en daar is al voorgestel dit is verdik deur die skuins vormingsimpak wat die Suidpool-Aitkenbekken veroorsaak het.[18] Ander groot impakkraters soos die maria Imbrium, Serenitatis, Crisium, Smythii en Orientale is ook baie diep en het hoë rande.[15] Die oppervlak aan die Maan se agterkant is gemiddeld sowat 1,9 km hoër as dié aan die voorkant.[1]

Geologiese verskynsels op die Maan (voorkant met die noordpool links; agterkant met die suidpool regs.
Topografie van die Maan.
STL-3D-model van die Maan met ’n oordrywing van 10× van die hoogtes.

Die ontdekking van breukkranse deur die Lunar Reconnaissance Orbiter dui daarop dat die Maan in die afgelope miljard jaar gekrimp het, met sowat 90 m.[19] Soortgelyke krimpingsverskynsels kom op Mercurius voor. In die onlangse bestudering van meer as 12 000 foto's wat die Orbiter geneem het, is waargeneem Mare Frigoris naby die noordpool, ’n groot bekken wat as geologies onaktief beskou is, is besig om te kraak en skuif. Omdat die Maan nie tektoniese plate het nie, geskied sy tektoniese aktiwiteit langsaam en ontwikkel krake namate dit oor die jare hitte verloor.[20]

Vulkaniese verskynsels

[wysig | wysig bron]

Die donker en relatief plat maanvlaktes, wat duidelik met die blote oog gesien kan word, word "maria" (Latyn vir "seë"; enkelvoud: "mare") genoem omdat eens geglo is hulle is vol water;[21] dit is nou bekend dat hulle groot poele verharde, antieke basaltlawa is. Hoewel soortgelyk aan basalte op Aarde, bevat maanbasalte meer yster en geen minerale wat deur water verander is nie.[22] Die meeste van dié lawa het in die laagtes ingevloei wat met impakkraters verbind word. Verskeie geologiese provinsies wat skildvulkane bevat, word binne-in die maria aan die Maan se voorkant aangetref.[23]

Getuienis van vulkanisme toe die Maan nog jonk was.
Die voorkant van die maan met groot maria en kraters aangedui.

Feitlik al die maria is aan die voorkant van die Maan; dit bedek sowat 31% van die oppervlak daar,[24] in vergelyking met 2% aan die agterkant.[25] Dit is vermoedelik vanweë die konsentrasie van hitteproduserende elemente onder die kors aan die voorkant, soos gesien met gammastraalspektroskopie, wat kon veroorsaak het dat die onderliggende mantel warm geword, gedeeltelik gesmelt, na die oppervlak gestyg en uitgebars het.[14][26][27] Die meeste van die Maan se mare-basalte het in die Imbriese Periode, 3-3,5 miljard jaar gelede, uitgebars, hoewel met radiometings vasgestel is sommige is tot 4,2 miljard jaar oud.[28] In 2006 het ’n studie van die Ina-krater getoon geriffelde, redelik stofvrye verskynsels vanweë die gebrek aan erosie deur invallende puin, is blykbaar net 2 miljoen jaar oud.[29] Maanskuddings en gasvrystellings dui ook op ’n mate van voortgesette maanaktiwiteit.[29]

In 2014 het Nasa aangekondig daar is "wydverspreide getuienis van vulkanisme toe die Maan jonk was" op 70 onreëlmatige mare-kolle wat deur die Lunar Reconnaissance Orbiter geïdentifiseer is; daarvan was sommige jonger as 50 miljoen jaar. Dit hou die moontlikheid in van ’n veel warmer maanmantel as wat voorheen aanvaar is, ten minste aan die voorkant waar die diep kors aansienlik warmer is vanweë die groter konsentrasie van radioaktiewe elemente.[30][31][32] Kort tevore is bewyse gelewer van basaltiese vulkanisme van 2-10 miljoen jaar jonger in die krater Lowell[33][34] in die mare Orientale, wat in die oorgangsone tussen die voor- en agterkant van die Maan lê. ’n Aanvanklik warmer mantel en/of plaaslike verryking van hitteproduserende elemente in die mantel kon verantwoordelik gewees het vir verlengde aktiwiteit ook aan die agterkant in die mare Orientale.[35]

Die ligter streke van die Maan word terrae, of hooglande, genoem omdat hulle hoër as die meeste maria is. Hulle dateer van 4,4 miljard jaar gelede.[28][36] In teenstelling met berge op die Aarde, is geen van dié op die Maan sover bekend deur tektoniese aktiwiteit gevorm nie.[37]

Die konsentrasie van maria aan die voorkant van die Maan weerspieël waarskynlik die aansienlik dikker kors van die hooglande aan die agterkant, wat gevorm kon gewees het in ’n botsing teen ’n stadige spoed teen ’n tweede maan van die Aarde ’n paar tienmiljoene jare ná hulle vorming.[38][39]

Impakkraters

[wysig | wysig bron]
Die krater Daidalos.

Die ander groot geologiese proses wat die Maan se oppervlak beïnvloed het, is die vorming van impakkraters[40] toe asteroïdes en komete teen die oppervlak gebots het. Daar is na raming sowat 300 000 kraters wat breër as 1 km is net aan die voorkant van die Maan.[41] Die Maan se geologiese tydskaal is gebaseer op die prominentste impakvoorvalle, insluitende die Nectaris, Laer Imbrium en Orientale – strukture wat gekenmerk word deur veelvoudige ringe opgeligte materiaal tussen honderde en duisende kilometers breed.[42] Die gebrek aan ’n beduidende atmosfeer en weer- en onlangse geologiese prosesse beteken baie van dié kraters bly goed behoue. Hoewel net ’n paar bekkens met veelvoudige ringe definitief gedateer is, is hulle nuttig om relatiewe tydperke daar te stel. Omdat impakkraters teen ’n feitlik konstante tempo vermeerder, kan die getal kraters per eenheidsoppervlak getel word om die ouderdom van die oppervlak te bepaal.[42] Die radiometriese ouderdomme van rotse wat deur ’n impak gesmelt is en wat gedurende die Apollo-sendings versamel is, is tussen 3,8 en 4,1 miljard jaar: Dit is gebruik om ’n groot bombardement van impakte voor te stel.[43]

Op die Maan se oppervlak lê ’n laag deeltjies wat deur impakte veroorsaak is en oor die jare verder opgebreek het, bekend as regoliet. Die fyner regoliet, die maangrond van silikondioksiedglas, het ’n tekstuur soortgelyk aan dié van sneeu en die reuk van gebruikte buskruit.[44]

Die regoliet van ouer oppervlakke is gewoonlik dikker as dié van jonger oppervlakke; dit wissel in dikte van 10-20 km op die hooglande tot 3-5 km in die maria.[45] Onder die fyn regoliet is die "megaregoliet", ’n laag fyn opgebreekte bodemrots van baie kilometers dik.[46]

Teenwoordigheid van water

[wysig | wysig bron]

Vloeibare water kan nie op die maanoppervlak voortbestaan nie. Wanneer water aan sonstraling blootgestel word, ontbind dit vinnig deur ’n proses bekend as fotolise en raak dit in die ruimte verlore. Sedert die 1960's het wetenskaplikes egter geteoretiseer dat waterys óf agtergelaat kan word deur komete wat teen die Maan bots óf vervaardig kan word deur die reaksie van suurstofryke maanrotse en waterstof van die sonwind wat spore van water by een van die pole kan agterlaat in koue kraters wat permanent in skaduwees lê.[47][48] Volgens rekenaarsimulasies kan tot 14 000 km2 van die oppervlak in permanente skadu's lê.[49] Die teenwoordigheid van bruikbare hoeveelhede water is ’n belangrike faktor in die moontlike kostedoeltreffende omskepping van die Maan in ’n bewoonbare gebied; die vervoer van water van die Aarde af sal te duur wees.[50]

In die jare sedertdien is tekens van water wel op die maanoppervlak ontdek.[51] In 1994 het ’n radareksperiment deur die Clementine-ruimtetuig die bestaan aangedui van klein, bevrore kolle water naby die oppervlak. Latere radarwaarnemings het egter daarop gedui dit kan rotse wees wat uit jong impakkraters geskiet is.[52] In 1998 het die neutronspektrometer aan boord van die Lunar Prospector-ruimtetuig gewys hoë konsentrasies waterstof is teenwoordig in die boonste meter regoliet naby die poolstreke.[53] Stukkies vulkaniese lawa wat aan boord van Apollo 15 teruggebring is Aarde toe, het klein hoeveelhede water in hulle binnekant bevat.[54]

Die Chandrayaan-1-ruimtetuig van 2008 het sedertdien die bestaan van oppervlakwaterys bevestig. Die spektrometer wat gebruik is, het absorpsielyne wat algemeen van waterstof is, in weerkaatste sonlig ontdek en dit het bewyse gelewer van groot hoeveelhede waterys op die oppervlak. Die konsentrasies is moontlik tot 1 000 dele per miljoen.[55] Die indirekte beligting van streke in die skadu het in 2018 bevestig daar is waterys binne ’n breedteligging van 20° van albei pole.[56] In 2009 het LCROSS ’n voorwerp van 2 300 kg teen ’n poolkrater laat bots wat permanent in die skadu lê en minstens 100 kg water ontdek in ’n pluim materiaal wat opgeskiet het.[57][58]

Ontledings van die bevindings van die Moon Mineralogy Mapper (M3) het in Augustus 2018 vir die eerste keer "definitiewe bewyse" van waterys op die maanoppervlak onthul.[59][60] Die ysneerslae is by die noord- én suidpool ontdek, hoewel dit volopper is in die suide, waar water vasgevang is in kraters en skeure wat permanent in die skadu is en dus teen die Son beskut is.[59][61]

In Oktober 2020 het sterrekundiges die waarneming aangekondig van molekulêre water op die sonverligte maanoppervlak deur verskeie onafhanklike ruimtetuie, insluitende die Stratospheric Observatory for Infrared Astronomy (SOFIA).[62][63]

Swaarteveld

[wysig | wysig bron]
’n Swaartekragkaart van die Maan.

Die swaarteveld van die Maan is gemeet deur die Doppler-verskuiwings van radioseine te bestudeer wat deur ruimtetuie om die Maan uitgestuur is. Die belangrikste swaartekrageienskappe van die Maan is maskons, groot positiewe swaartekragafwykings wat verbind word met sommige van die reusagtige impakkraters. Die afwykings word deels veroorsaak deur digte mare-basaltlawavloei wat dié bekkens vul.[64][65] Dit het ’n groot invloed op die wentelbaan van ruimtetuie om die Maan. Daar is ’n paar raaisels: Lawavloei alleen kan nie al die swaartekragverskynsels verduidelik nie, en daar is van die maskons wat nie met mare-vulkanisme verband hou nie.[66]

Magneetveld

[wysig | wysig bron]

Die Maan het ’n eksterne magneetveld van gewoonlik minder as 0,2 nanoteslas,[67] of minder as ’n honderdduisendste van die Aarde se magneetveld. Die Maan het nie op die oomblik ’n dipolêre magneetveld nie en het net korsmagnetisering wat waarskynlik baie lank gelede ontstaan het.[68][69] Vroeg in sy geskiedenis, sowat 4 miljard jaar gelede, het sy magneetveld waarskynlik met dié van die Aarde vandag ooreengestem.[67] Hierdie vroeë veld het moontlik verdwyn nadat die Maan se kern heeltemal gekristalliseer het.[67]

Atmosfeer

[wysig | wysig bron]
’n Skets deur die bemanning van Apollo 17.

Die Maan se atmosfeer is so dun, dit is feitlik ’n vakuum; dit het ’n totale massa van minder as 10 ton.[70] Die oppervlakdruk van hierdie klein massa is sowat 0,3 nPa; dit wissel na gelang van die tyd van die dag. Die bronne daarvan sluit in ontgassing en verstuiwing, ’n gevolg van die bombardement van die oppervlak deur sonwind-ione.[71][72] Elemente wat waargeneem word, sluit in natrium en kalium, wat deur verstuiwing voortgebring word (dit word ook in die atmosfeer van Mercurius en Io) aangetref); helium-4 en neon[73] van die sonwind; en argon-40, radon-222 en polonium-210 vanweë ontgassing nadat dit deur radioaktiewe verval in die kors en mantel geskep is.[74][75] Die afwesigheid van neutrale atome en molekules soos dié van suurstof, stikstof, koolstof, waterstof en magnesium, wat in die regoliet teenwoordig is, word nie verstaan nie.[74] Waterdamp is deur Chandrayaan-1 waargeneem en wissel volgens breedtegraad, met ’n maksimum by ~60-70 grade; dit word waarskynlik geskep deur die sublimasie van waterys in die regoliet.[76] Dié gasse keer óf terug na die regoliet vanweë die Maan se swaartekrag óf raak in die ruimte verlore vanweë sonstralingsdruk of, as hulle geïoniseer is, vanweë die sonwind se magneetveld wat hulle wegvoer.[74]

Stof

[wysig | wysig bron]

’n Permanente, asimmetriese stofwolk kom om die Maan voor; dit word geskep deur klein deeltjies afkomstig van komete. Sowat 5 ton komeetdeeltjies tref die Maan se oppervlak na raming elke 24 uur en skiet maanstof die lug in. Die stof bly sowat 10 minute bo die Maan – dit duur 5 minute om op te styg en 5 minute om weer terug te val. Gemiddeld 120 kg stof is bo die Maan teenwoordig en styg tot 100 km bo die oppervlak. Die hoeveelheid stofdeeltjies bereik ’n hoogtepunt tydens die meteoorreëns Geminides, Quadrantides, Noordelike Taurides en Omicron Centaurides, wanneer die Aarde (en die Maan) deur komeetpuin beweeg. Die wolk is asimmetries; dit is digter naby die grens tussen die Maan se dag- en nagkant.[77][78]

’n Vroeëre, digter atmosfeer wat gevorm het uit gas wat tydens vulkaanuitbarstings uitgewerp is, is deur die sonwind weggevoer en het in die ruimte verdwyn.[79]

Rotasie

[wysig | wysig bron]

Die Maan draai om sy eie as. Omdat een so ’n omwenteling net so lank duur as wat dit die Maan neem om sy wentelbaan om die Aarde te voltooi, is die Maan in ’n sinchroniese rotasie om die Aarde en wys dieselfde kant van die Maan altyd na die Aarde.

Die rotasietydperk wissel na gelang van die verwysingsraamwerk. Daar is sideriese rotasietydperke (of die sideriese dag, met betrekking tot die sterre) en sinodiese rotasietydperke (of die sinodiese dag, met betrekking tot die Son). ’n Maan-dag is ’n sinodiese dag.

Vanweë die sinchroniese rotasie stem die sideriese en sinodiese rotasietydperke ooreen met sideriese en sinodiese omwentelingstydperke (onderskeidelik 27,3 en 29,5 aarddae).[80]

Verskillende maande

[wysig | wysig bron]
Naam Waarde (dae) Definisie
Sideriese maand 27,321662 Met verwysing na vergeleë sterre (13,368 746 34 maande per omwenteling om die Son)
Sinodiese maand 29,530589 Met verwysing na die Son (fases van die Maan, 12,368 746 34 maande per omwenteling om die Son)
Tropiese maand 27,321582 Met verwysing na die dag-en-nag-ewening
Anomalistiese maand 27,554550 Met verwysing na die perigeum
Nodiese (drakoniese) maand 27,212221 Met verwysing na die maanknoop

Seisoene

[wysig | wysig bron]

Die Maan se ashelling met betekking tot die sonnebaan is net 1,5424°,[81] baie minder as die Aarde se 23,44°. Daarom wissel die Maan se sonskyn baie minder per seisoen en speel topografiese detail ’n belangrike rol.[82] Uit foto's wat in 1994 deur die tuig Clementine geneem is, blyk dit vier bergstreke aan die rand van die krater Peary by die noordpool kan die hele dag verlig bly, wat beteken die Son skyn permanent daar. Geen sulke eienskappe kom by die suidpool voor nie. Net so is daar dele onder in baie kraters by die pole wat permanent in die skaduwee is,[49] en hierdie kraters van voortdurende donkerte is uiters koud. Die Lunar Reconnaissance Orbiter het die laagte somertemperature in kraters by die suidpool gemeet teen 35 K (-238 °C)[83] en net 26 K (-247 °C) naby die wintersonstilstand in die noordpoolkrater Hermite. Dit is die koudste temperatuur wat nog deur ’n ruimtetuig in die Sonnestelsel gemeet is, selfs kouer as op Pluto se oppervlak.[82] Temperature op die Maan sal dus grootliks wissel tussen verligte en skaduryke dele.[84]

Aarde-Maanstelsel

[wysig | wysig bron]
  • ’n Skaalmodel van die Aarde-Maanstelsel; groottes en afstande is volgens skaal.
    ’n Skaalmodel van die Aarde-Maanstelsel; groottes en afstande is volgens skaal.
Die minimum, gemiddelde en maksimum afstande van die Maan vanaf die Aarde, met sy hoekdeursnee soos van die Aarde se oppervlak af gesien; volgens skaal.
Die minimum, gemiddelde en maksimum afstande van die Maan vanaf die Aarde, met sy hoekdeursnee soos van die Aarde se oppervlak af gesien; volgens skaal.

Wentelbaan

[wysig | wysig bron]
’n Animasie van die Maan se wentelbaan om die Aarde van 2018 tot 2027.
     Maan ·      Aarde
Die Aarde-Maanstelsel (skematies).
Die DSCOVR-satelliet se uitsig op die Maan wat voor die Aarde verbybeweeg.

Die Maan voltooi elke sowat 27,3 dae ’n volle wentelbaan om die Aarde met betrekking tot die vaste sterre (sy sideriese tydperk). Omdat die Aarde terselfdertyd in ’n wentelbaan om die Son beweeg, duur dit effens langer voordat dieselfde maanfase na die Aarde wys – sowat 29,5 dae (sy sinodiese tydperk).[24] Anders as die meeste ander satelliete, is die vlak van die Maan se wentelbaan nader aan die sonnebaanvlak as aan die Aarde se ewenaarvlak. Die Maan se wentelbaan word op baie klein, komplekse en interaktiewe maniere effens deur die Son en die Aarde versteur. So roteer die Maan se wentelbaanvlak geleidelik elke 18,61 jaar,[85] en dit beïnvloed ander aspekte van die Maan se beweging.

Relatiewe grootte

[wysig | wysig bron]

Die Maan is ’n buitengewoon groot natuurlike satelliet in verhouding met die Aarde: Sy deursnee is meer as ’n kwart van die Aarde s’n en sy massa 1/81ste van dié van die Aarde.[24] Dit is die grootste satelliet in die Sonnestelsel in verhouding met sy planeet, hoewel Charon groter is in verhouding met die grootte van die dwergplaneet Pluto, teen 1/9de van Pluto se massa.[nota 1][86] Die Aarde en Maan se barisentrum, of gemeenskaplike massamiddelpunt, lê 1 700 km (sowat ’n kwart van die Aarde se radius) onder die Aarde se oppervlak.

Die Aarde draai een keer in ’n sideriese maand om die Aarde-Maanbarisentrum, met 1/81ste van die spoed van die Maan, of sowat 12,5 m per sekonde. Dié beweging word gesuperimponeer op die veel groter wentelbaan van die Aarde om die Son teen ’n snelheid van omtrent 30 km per sekonde.

Die oppervlakte van die Maan is effens kleiner as die gesamentlike oppervlakte van Noord- en Suid-Amerika.

Voorkoms van die Aarde af

[wysig | wysig bron]
Op 14 November 2016 was die supermaan 356 511 km van die middelpunt van die Aarde af,[87] die naaste sedert 26 Januarie 1948. Dit sal nie weer nader wees voor 25 November 2034 nie.[88]

Die Maan is in ’n Sinchroniese rotasie om die Aarde; dit draai om sy eie as in dieselfde tyd as wat dit om die Aarde wentel. Dit lei daartoe dat dieselfde kant van die Maan altyd na die Aarde wys. Vanweë die uitwerking van librasie kan sowat 59% van die Maan se oppervlak in werklikheid van die Aarde af gesien word. Die "agterkant" van die Maan word dikwels die "donker kant" genoem, maar dit kry net soveel sonskyn as die "voorkant"; dit is elke 29,5 aarddae ten volle verlig. Tydens donkermaan is die voorkant donker.[89]

’n Volmaan lyk soos ’n halfmaan tydens ’n maansverduistering terwyl die Maan in Kalifornië ondergaan (Januarie 2018).

Die Maan het aanvanklik vinniger gedraai, maar sy rotasie het vroeg in sy geskiedenis verlangsaam en dit het in ’n sinchroniese rotasie gegaan vanweë die wrywingseffekte wat verbind word met getyvervormings deur die Aarde.[90] Mettertyd is die energie van die Maan se rotasie om sy as in hitte omgesit, totdat daar geen rotasie van die Maan relatief tot die Aarde was nie. In 2016 het planetêre wetenskaplikes in data wat lank tevore op Nasa se Lunar Prospector-sending ingesamel is, twee waterstofryke streke (mees waarskynlik voormalige waterys) aan teenoorgestelde kant van die Maan ontdek. Hierdie twee kolle was vermoedelik die Maan se pole miljarde jare gelede voordat dit in ’n sinchroniese rotasie gegaan het.[91]

Die Maan het ’n besonder lae albedo en weerkaats net effens meer lig as uitgetrapte teer. Desondanks is dit die helderste voorwerp in die naglug naas die Son.[24][nota 2] Dit is deels vanweë die Seeligereffek; die Maan is met kwartmaan net 1/10de so helder as met volmaan.[92] Die Maan lyk ook helderder omdat die agtergrond so donker is. Dit lyk ook groter wanneer dit naby die horison is, maar dit is ’n blote sielkundige effek, bekend as die maanillusie, wat in die 7de eeu v.C. al die eerste keer beskryf is.[93] Die volmaan se hoekdeursnee is (gemiddeld) sowat 0,52° in die lug, rofweg dieselfde as die skynbare grootte van die Son.

Die Maan se hoogste posisie met kulminasie wissel na gelang van die maanfase en tyd van die jaar. Die volmaan is die hoogste in die lug tydens die winter (vir albei halfrondes). Die oriëntasie van die sirkelmaan hang ook af van die breedteligging van die plek van waarneming; ’n waarnemer in die trope kan ’n glimlagvormige sekelmaan sien (met die punte wat boontoe wys).[94] By die Noordpool en die Suidpool is die maan twee weke lank in elke 27,3 dae sigbaar.

Die Maan se afstand van die Aarde af wissel van omtrent 356 400 km tot 406 700 km tydens onderskeidelik perigeum (naaste afstand) en apogeum (verste afstand). Op 14 November 2016 was dit die naaste aan die Aarde tydens volmaan sedert 1948 – 14% nader as sy verste posisie tydens apogeum.[95]

Daar was histories omstredenheid oor of verskynsels op die Maan se oppervlak mettertyd verander. Vandag word baie van dié bewerings as ’n illusie beskou omdat die Maan onder verskillende lig- en sigtoestande gesien word en weens swak tekeninge. Ontgassing kom egter wel voor en kan lei tot klein veranderings in die voorkoms van die Maan. Onlangs is voorgestel ’n streek van sowat 3 km breed is verander deur ’n gasvrystellingsvoorval sowat ’n miljoen jaar gelede.[96][97]

Die Maan se voorkoms kan verder deur die aardatmosfeer beïnvloed word. Algemene optiese verskynsels is die haloring van 22° wat gevorm word wanneer die maanlig deur yskristalle in hoë wolke gebreek word, asook kleiner koronaringe wanneer die Maan deur dun wolke skyn.[98]

Die maandelikse veranderings in die hoek tussen die rigting van die sonlig, soos van die Aarde af gesien, en die gevolglike fases van die Maan, soos uit die Noordelike Halfrond gesien. In die Suidelike Halfrond is die verligte deel van die Maan aan die teenoorgestelde kant. (Afstande is nie volgens skaal nie.

Die verligte deel van die sigbare sfeer (graad van verligting) word bepaal deur , waar die elongasie is (dus die hoek tussen die Maan, die waarnemer op Aarde en die Son).

Getykragte

[wysig | wysig bron]

Die swaartekragaantrekking wat twee massas op mekaar uitoefen, neem omgekeerd eweredig af met die vierkantsgetal van die afstand tussen die massas. Daarom veroorsaak die effens groter aantrekking wat die Maan op die kant van die Aarde uitoefen wat nader aan hom is, getykragte. Dié kragte beïnvloed beide die kors en oseane van die Aarde.

Die duidelikste invloed van getykragte is die twee uitdyings in die Aarde se oseane, een aan die kant wat na die Maan wys en die ander een aan die teenoorgestelde kant. Dit veroorsaak hoër seevlakke bekend as oseaangetye.[99] Terwyl die Aarde om sy as draai, bly een van die uitdyings (hoogwater) "onder" die Maan, terwyl die ander een aan die ander kant van die Aarde bly. Die gevolg is dat dit twee keer in 24 uur hoogwater en twee keer laagwater is.[99] Omdat die Maan in dieselfde rigting om die Aarde wentel as waarin die Aarde draai, kom hoogwater sowat elke 12 uur en 25 minute voor; die 25 minute is vanweë die Maan se wenteling in sy baan. Die Son het dieselfde uitwerking op die Aarde, maar sy getykragte is net 40% so sterk soos die Maan s’n; die Son en Maan se heen-en-weer-spel is verantwoordelik vir spring- en dooigety.[99]

Suidelike Halfrond.
Noordelike Halfrond.
’n Animasie van die Maan soos dit in ’n maand deur sy fases beweeg, soos in 2007 gesien. Die oënskynlike skommeling van die Maan is bekend as librasie. Die oënskynlike verandering in grootte is vanweë die eksentrisiteit van die Maan se wentelbaan.

Die Maan het ook ’n invloed op die Aarde se soliede dele; dit veroorsaak ’n uitbulting van die soliede deel van die Aarde die naaste aan die Maan, en dit dien as ’n wringkrag in die teenoorgestelde rigting as die Aarde se rotasie. Dit "dreineer" die Aarde se rotasie van hoekmomentum en kinetiese energie en verlangsaam die Aarde se rotasie.[99][100] Dié hoekmomentum van die Aarde wat verlore gaan, word na die Maan oorgedra in ’n proses wat as getyversnelling bekend is, en dit plaas die Maan in ’n wyer wentelbaan. Dit laat op sy beurt die Maan stadiger om die Aarde wentel. Die afstand tussen die Aarde en die Maan is dus stadig aan die toeneem en gevolglik draai die Aarde al hoe stadiger.[100] Die Maan se afstand neem elke jaar met sowat 38 mm toe[101] (rofweg die spoed waarteen menslike vingernaels groei).[102]

Atoomhorlosies wys ook die aarddag neem elke jaar met sowat 15 mikrosekondes toe,[103] en dit laat die tempo toeneem waarteen UTC met skrikkelsekondes aangepas word.

As dié toestand nie versteur sou word nie, sou getyweerstand voortduur totdat die Aarde se rotasie en die wenteltydperk van die Maan dieselfde is, wat sou meebring dat die Maan altyd op dieselfde plek op Aarde gesien word, soos tans die geval is met Pluto en sy maan Charon. Die Son sal egter lank voor dan ’n rooireusester word en die Aarde-Maanstelsel verslind.[104][105]

Op ’n soortgelyke manier ondervind die Maan se oppervlak getye van sowat 10 cm in omvang oor 27 dae. Dit het twee komponente: ’n vaste komponent wat deur die Aarde veroorsaak word omdat hulle in ’n sinchroniese rotasie is, en ’n wisselende komponent deur die Son.[100] Die komponent wat deur die Aarde veroorsaak word, is vanweë librasie – ’n gevolg van die Maan se baaneksentrisiteit (as die Maan se wentelbaan presies rond was, sou daar net songetye gewees het).[100] Librasie verander ook die hoek waarteen die Maan gesien word, met die gevolg dat sowat 59% van die oppervlak mettertyd van die Aarde af gesien kan word.[24] Die opbouende stres vanweë dié getykragte vooroorsaak maanbewings. Hulle is minder algemeen en swakker as dié op Aarde, maar kan tot ’n uur duur – aansienlik langer as op Aarde – vanweë die afwesigheid van water om die seismiese vibrasies te demp. Die bestaan van maanbewings was ’n verrassende ontdekking as gevolg van seismometers wat van 1969 tot 1972 deur Apollo-ruimtevaarders op die Maan geplaas is.[106]

Volgens onlangse navorsing kan die Maan se invloed op die Aarde bydra tot die handhawing van die Aarde se magneetveld.[107]

Verduisterings

[wysig | wysig bron]
Die sonsverduistering van 1999.

Verduisterings kan slegs plaasvind wanneer die Son, Maan en Aarde presies in ’n reguit lyn lê (’n verskynsel wat "sisigie" genoem word). ’n Sonsverduistering vind met donkermaan plaas, wanneer die Maan reg tussen die Son en Aarde lê. In teenstelling hiermee vind ’n maansverduistering tydens volmaan plaas, wanneer die Aarde tussen die Son en Maan lê.

Die skynbare groottes van die Maan en Son is rofweg dieselfde; albei is sowat ’n halwe graad breed. Die Son is baie groter as die Maan, maar vanweë sy veel groter afstand lyk hulle van die Aarde af min of meer ewe groot. Die wisselings in skynbare grootte vanweë hulle wentelbane wat nie rond is nie, is ook byna dieselfde, hoewel hulle in verskillende siklusse voorkom. Dit maak beide ’n algehele verduistering (wanneer die Maan groter as die Son lyk) en ’n ringverduistering (wanneer die Maan kleiner lyk) moontlik.[108] In ’n algehele verduistering bedek die Maan die Son se skyf heeltemal en is net die korona vir die blote oog sigbaar. Omdat die afstand tussen die Maan en die Aarde stadig aan die toeneem is,[99] neem die hoekdeursnee van die Maan af. Terselfdertyd neem die Son, wat algaande ’n rooireusester word, se skynbare deursnee in die lug toe.[nota 3] Die kombinasie van dié twee veranderings beteken die Maan sou honderdmiljoene jare gelede die hele Son bedek het en geen ringverduisterings sou moontlik gewees het nie. Net so sal die Maan oor honderdmiljoene jare van nou af nie meer die Son heeltemal bedek nie en geen algehele verduisterings sal moontlik wees nie.[109]

Omdat die Maan se wentelbaan om die Aarde sowat 5,145° (5°9') skuins lê in verhouding met die Aarde se wentelbaan om die Son, kom verduisterings nie met elke donker- en volmaan voor nie. Met ’n verduistering moet die Maan naby die kruising van die twee wentelvlakke lê.[110] Die gereelde voorkoms van die verduistering van die Son deur die Maan, asook die Maan deur die Aarde, staan bekend as die sarossiklus, wat omtrent 18 jaar duur.[111]

Omdat die Maan voortdurend ons uitsig op die uitspansel met ’n sirkelvormige gebied van 'n halwe graad breed versper,[112] vind ’n verskynsel genaamd sterbedekking (of okkultasie) plaas sodra ’n helder ster of planeet agter die Maan verbybeweeg. As in gedagte gehou word dat die Son self ’n ster is, kan ’n sonsverduistering inherent as ’n okkultasie of sterbedekking beskou word. Die okkultasie van individuele sterre is nie oral op Aarde of op dieselfde tyd sigbaar nie, omdat die Maan betreklik naby aan die Aarde wentel. Vanweë die verandering wat die Maan se wentelbaan deurentyd ondergaan, word ander sterre elke jaar verduister.[113]

Verkenning

[wysig | wysig bron]

Vroeë verkenning

[wysig | wysig bron]
’n Kaart van die Maan deur Johannes Hevelius uit sy Selenographia (1647), die eerste kaart wat die librasiesones ingesluit het.
Die hemelskyf van Nebra – met afbeeldings van die vol- en sekelmaan.

Een van die oudste moontlike uitbeeldings van die Maan is die rotstekening Orthostat 47 van sowat 5 000 jaar gelede wat in Ierland ontdek is.[114][115] Nog ’n geskiedkundig belangrike voorstelling van die Maan en ander hemelvoorwerpe is die sogenaamde hemelskyf van Nebra (Duitsland), ’n metaalplaat uit die Bronstydperk wat in 1999 ontdek is. Ook Stonehenge in Engeland dien vermoedelik as ’n soort sterrewag waarmee onder meer die wentelbaan van die Maan bepaal kan word.

’n Begrip van die maansiklusse was ’n vroeë ontwikkeling in die sterrekunde. Teen die 5de eeu v.C. het Babiloniese sterrekundiges die sarossiklus van maansverduisterings oor 18 jaar aangeteken[116] en Indiese sterrekundiges het die maandelikse elongasie van die Maan beskryf.[117] Die Chinese sterrekundige Shi Shen het in die 4de eeu v.C. aanwysings gegee oor hoe om son- en maansverduisterings te voorspel.[118](p411)

Wetenskaplikes het ook die fisiese vorm van die Maan en die oorsaak van maanlig begin verstaan. Die antieke Griekse filosoof Anaxagoras († 428 v.C.) het geredeneer die Maan en Son is albei reusagtige ronde rotse en dat eersgenoemde die lig van laasgenoemde weerkaats.[119] Archimedes (287-212 v.C.) het ’n planetarium ontwerp wat die bewegings van die Maan en ander liggame in die Sonnestelsel kon bereken.[120]

In die 2de eeu v.C. het Seleukos van Seleukië reg geteoretiseer dat getye veroorsaak word deur die aantrekkingskrag van die Maan en dat hulle hoogte afhang van die Maan se posisie met betrekking tot die Son.[121] In dieselfde eeu het Aristarchos die grootte en die afstand van die Maan na die Aarde uitgewerk en ’n waarde vir die afstand gekry van sowat 20 keer die aardradius. Dié berekenings is aansienlik verbeter deur Ptolemaeus (90-168 n.C.): Sy waardes van ’n gemiddelde afstand van 59 keer die Aarde se radius en ’n deursnee van 0,292 keer dié van die Aarde was naby die korrekte waardes van onderskeidelik sowat 60 en 0,273.[122]

In die 2de eeu n.C. het die Siriese satirikus Lucianus die roman ’n Ware Verhaal geskryf waarin die helde na die Maan reis en die bewoners ontmoet. In 499 n.C. het die Indiese sterrekundige Aryabhata in sy Aryabhatiya genoem weerkaatste sonlig is die rede dat die Maan skyn.[123]

Galileo se sketse van die Maan in Sidereus Nuncius.

Gedurende die Middeleeuse, voor die ontdekking van die teleskoop, is al hoe meer erken dat die Maan ’n sfeer is, maar baie het geglo sy oppervlak is "heeltemal glad".[124] In 1609 het die Italiaanse sterrekundige Galileo Galilei die Maan met ’n selfgemaakte "optiese glas", ’n soort teleskoop, vanuit sy tuin in Padua bekyk. Danksy die vergroting van sy glas was hy die eerste mens wat bergagtige strukture en kraters op die oppervlak waargeneem het. Hy het die Maan weke lank bestudeer en sketse van die maanfases geteken, wat grootliks met fotografie in die 20ste eeu (1900's) ooreengestem het.

Die teleskopiese kartering van die Maan het gevolg. Later in die 17de eeu het Giovanni Battista Riccioli en Francesco Maria Grimaldi die verskynsels op die Maan die name gegee wat vandag nog gebruik word. Daar is eers gedink die kraters wat eerste deur Galileo gesien is, is vulkanies, totdat Richard Proctor in die 1870's voorgestel het hulle is deur botsings geskep.[24] Dié siening het al hoe gewilder geraak en gelei tot die ontwikkeling van maanstratigrafie, wat teen die 1950's ’n nuwe tak van astrogeologie geword het.[24]

In 1665 het Isaac Newton as 'n student van 23 jaar oud navorsing oor die Maan en sy wentelbaan gedoen. Newton het homself afgevra waarom die Maan nie sommer net van die Aarde wegbeweeg nie en oor die volgende twee dekades die raaiselagtige verskynsel ontrafel, wat hy uiteindelik met sy wette as swaartekrag beskryf het.

Navorsers wat die Maan destyds met teleskope verken en donker gebiede waargeneem het, was aanvanklik daarvan oortuig dat die Maan se oppervlak met oseane bedek is. Hulle het hierdie gebiede gevolglik maria genoem (afgelei van die Latynse mare, "see, oseaan"). Meer uitgebreide opnames en navorsing het egter bewys daar is geen vloeiende water op die Maan nie.

In die ruimtetydperk

[wysig | wysig bron]
Die Mare Imbrium met die Kopernikuskrater (bo; foto geneem deur Apollo 17 van Nasa).

Slegs twee jaar ná die begin van ruimtevaarte het die Sowjetunie die eerste onbemande ruimtetuig lanseer om meer gegewens oor die Maan en die moontlikheid van 'n landing op die satelliet in te win. Loenik 1 het 'n baan teen 'n afstand van sowat 5 000 km bereik.

'n Nuwe era van navorsing oor die Maan en sy oppervlak het op 14 September 1959 met die Sowjettuig Loenik 2 begin, wat soos beplan naby die krater Autolycus in die gebied van die Mare Imbrium neergestort het. Net drie weke later het die ruimtetuig Loenik 3 die eerste foto's van die Maan se agterkant oor 'n afstand van sowat 60 000 km geneem. Die Sowjetwetenskaplikes het gebruik gemaak van die Maan se swaartekrag om Loenik 3 in sy baan te hou. Nadat etlike honderde foto's geneem is, het hulle opnuut die posisie van die tuig verander, sodat die beeldmateriaal na die Aarde gesein kon word.

Die Amerikaanse Posdiens het in 1968 'n spesiale posseël ter geleentheid van die beplande Apollo 8-sending in 1969 uitgereik.

Net soos die Sowjetwetenskaplikes het die Amerikaners in 1961 ook met 'n navorsingsprogram oor die Maan begin. Die tuig Ranger 7 het in 1964 17 minute lank sowat 4 300 foto's geneem wat voorwerpe met 'n deursnee van 90 cm duidelik sigbaar afgebeeld het. Die ruimtetuie wat later gevolg het, het aanvullende beeldmateriaal opgelewer.

Die kartografiese verkenningswerk deur sowel die Sowjet- en Amerikaanse tuie, asook die Maanwentelprogram-reeks satelliete wat deur die VSA lanseer is, was 'n voorloper vir noukeurige navorsing oor die Maan en sy struktuur. Die Nasionale Ruimtevaartprogram wat die Amerikaanse president John F. Kennedy in 1961 aangekondig het, het ten doel gehad om Amerikaanse ruimtemanne op die Maan te plaas. Tien jaar later, op 20 Julie 1969, was die Amerikaanse ruimtevaarders van Apollo 11 die eerste aardbewoners wat op die Maan geland het.

Alhoewel dit opspraakwekkend was, was die bemande landing op die Maan in 'n sekere mate op propaganda in die ruimtewedloop eerder as wetenskaplike oorwegings gebaseer. Nadat die Amerikaners hulle doel bereik het om eerste op die Maan te wees, is die Apollo-program weens 'n tekort aan geld heeltemal afgeskaal.

Die Sowjetunie het egter voortgegaan met die outomatiese verkenning van die maan. Die verkenningstuie van die Loena-reeks het begin om maangesteentes in te samel en terug te bring na die Aarde. Loena 17 het op 17 November 1970 in die See van Reën (Mare Imbrium) geland, 'n donker oppervlak naby die Maan se noordpool, en sy verkenningswerk met die wêreld se eerste maankarretjie, Loenochod 1, begin. Loenochod 1 het oor twee televisiekameras beskik om panoramabeelde te neem, asook oor 'n teleskoop, wat die bronne van X-strale uit die heelal kon ondersoek, en 'n reflektor vir laserstrale, wat gesamentlik deur Sowjet- en Franse wetenskaplikes ontwikkel is.

Loenochod 1 was baie suksesvol en het langer gewerk as wat oorspronklik beplan is. Dit het sowat 200 000 televisiebeelde na die Aarde gesein, navorsingswerk oor die bronne van ruimtestraling gedoen en 'n groot gedeelte van die Maan se oppervlak verken. Die tweede halfoutomatiese verkenningsvoertuig, Loenochod 2, het in Januarie 1973 op die Maan geland.

Ná 1990

[wysig | wysig bron]
’n Kunsmatig gekleurde mosaïek wat gemaak is van ’n reeks van 53 beelde wat deur die ruimtetuig Galileo geneem is terwyl dit op 7 Desember 1992 oor die Maan se noordelike streke gevlieg het.

Sedert die 1990's het baie ander lande by die direkte verkenning van die Maan betrokke geraak. In 1990 het Japan die derde land geword wat ’n ruimtetuig, die Hiten, in ’n wentelbaan om die Maan geplaas het. Die tuig se sender het egter buite werking geraak en verdere wetenskaplike gebruik in die wiele gery.[125]

In 1994 het die VSA die Clementine, ’n gesamentlike ruimtetuig van die departement van verdediging en Nasa, in ’n wentelbaan geplaas. Die eerste realistiese topografiese kaart van die Maan is daarmee verkry, asook die eerste globale multispektrale beelde van die oppervlak.[126] Dit is in 1998 gevolg deur die Lunar Prospector-sending, waarvan die instrumente die teenwoordigheid van oortollige waterstof by die pole aangedui het wat waarskynlik veroorsaak word deur die teenwoordigheid van waterys in die boonste paar meter van die regoliet in kraters wat permanent in die skaduwee is.[127]

Copernicus se sentrale pieke, soos waargeneem deur die LRO, 2012.
Die Inaformasie, 2009.

Die Europese SMART-1, die tweede ioonaangedrewe ruimtetuig, was van 15 November 2004 tot op 3 September 2006 in ’n wentelbaan, waarna dit teen die Maan gebots het. Dit het die eerste gedetailleerde opname gedoen van chemiese elemente op die oppervlak.[128]

Die ambisieuse Chinese maanverkenningsprogram het begin met Chang'e 1, wat van 5 November 2007 tot met sy beheerde maanbotsing op 1 Maart 2009 om die Maan gewentel het.[129] Dit het ’n volle beeldkaart van die Maan geskep. Chang'e 2 het in 2010 die Maan vinniger bereik, die Maan oor ’n tydperk van agt maande teen ’n hoër resolusie gekarteer en daarna op 13 Desember 2012 ’n verbyvlug van die asteroïde 4179 Toutatis voltooi voordat dit die diep ruimte ingevlieg het. Op 14 Desember 2013 het Chang'e 3 ’n landingstuig na die Maan gestuur wat op sy beurt ’n verkenningstuig, Yutu, losgelaat het. Dit was die eerste sagte landing op die Maan sedert Loena 24 in 1976 en die eerste verkenningstuigsending sedert Loenochod 2 in 1973. Nog ’n verkenningstuig, Chang'e 4, is in 2019 gelanseer en dit was die eerste tuig wat op die "ander kant" van die Maan geland het.

Tussen 4 Oktober 2007 en 10 Junie 2009 het die Japannese Selene-sending ’n wenteltuig met ’n hoëdefinisievideokamera en twee klein radiosendersatelliete om die Maan gestuur. Dit het geofisikadata van die Maan gekry en die eerste hoëdefinisievideos van buite die Aarde se wentelbaan geneem.[130][131]

Indië se eerste maansending, Chandrayaan-1, het van 8 November 2008 af om die Maan gewentel totdat dit op 27 Augustus 2009 kontak verloor het. Dit het ’n chemiese, mineralogiese en geologiese kaart in hoë definisie van die oppervlak geskep en die teenwoordigheid van watermolekules in die maangrond bevestig.[132]

Die VSA het op 18 Junie 2009 die Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO), die LCROSS-botsingstuig en ’n opvolgwaarnemingstuig gelanseer. LCROSS het sy sending voltooi deur op 9 Oktober 2009 sy beplande botsing in die krater Cabeus uit te voer,[133] terwyl die LRO bly werk en onder meer hoëresolusiefoto's geneem het. In November 2011 het die LRO oor die groot, helder krater Aristarchus gevlieg. Nasa het op 25 Desember 2011 foto's van die krater uitgereik.[134]

Twee GRAIL-ruimtetuie van Nasa het omstreeks 1 Januarie 2012 om die Maan begin wentel[135] op ’n sending om meer oor die interne struktuur te wete te kom. Nasa se Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer (LADEE) het op 6 Oktober 2012 in ’n wentelbaan gegaan; sy doel is om die Maan se eksosfeer te bestudeer.

Wetlike status

[wysig | wysig bron]

Hoewel Amerikaanse bemanningslede en die Sowjetse Loena-sendings vlae van die twee lande op die Maan gelaat het, besit niemand enige deel van die Maan nie.[136] Rusland, die VSA, China en Indië het die Ruimteverdrag van 1967 onderteken[137] wat die Maan en die hele buitenste ruimte tot "die besit van die hele mensdom" verklaar.[136] Kragtens wetgewing word die Maan slegs vir vreedsame doeleindes gebruik en word die oprigting van militêre vestings en wapens van grootskaalse vernietiging verbied.[138]

In 1979 is ’n maanooreenkoms opgestel met die doel om die ontginning van die Maan se hulpbronne deur enige land in te perk, hoewel nie een van die ruimtevaartlande dit onderteken het nie.[139] Sommige mense het al daarop aanspraak gemaak dat hulle eiendom op die Maan besit, maar dit word nie as geloofwaardig beskou nie.[140][141]

In 2020 het die destydse Amerikaanse president Donald Trump ’n uitvoerende bevel onderteken vir Amerika se terugkeer na die Maan. Dit noem die maanooreenkoms "’n mislukte poging om vrye onderneming te beperk".[142][143]

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Notas

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Met 27% van die deursnee en 60% van die digtheid van die Aarde, het die Maan 'n massa van 1,23% van die Aarde s'n. Charon is groter met betrekking tot Pluto, maar Pluto word nou as 'n dwergplaneet beskou.
  2. ↑ Die Son se skynbare magnitude is -26,7, terwyl die volmaan s'n -12,7 is.
  3. ↑ Die deursnee van die Son neem tans toe teen 'n tempo van sowat 5% per miljard jaar. Dit is soortgelyk aan die tempo waarteen die Maan se skynbare hoekdeursnee afneem terwyl dit verder weg van die Aarde beweeg.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Wieczorek, M. (2006). "The constitution and structure of the lunar interior". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 221–364. doi:10.2138/rmg.2006.60.3. ISSN 1529-6466.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Williams, Dr. David R. (2 Februarie 2006). "Moon Fact Sheet" (in Engels). NASA (National Space Science Data Center). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Mei 2020. Besoek op 31 Desember 2008.
  3. ↑ A.R. Vasavada, D.A. Paige, and S.E. Wood (1999). "Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits". Icarus. 141 (2): 179. Bibcode:1999Icar..141..179V. doi:10.1006/icar.1999.6175.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  4. ↑ Jonti Horner (18 Julie 2019). "How big is the Moon?". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 November 2020. Besoek op 15 November 2020.
  5. ↑ "NASA: 'lots of water' on the moon" (html) (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Augustus 2011. Besoek op 24 Maart 2010.
  6. ↑ Stern, David (30 Maart 2014). "Libration of the Moon". Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Mei 2020. Besoek op 11 Februarie 2020.
  7. ↑ Reufer, Andreas; Meier, Matthias M. M.; Benz, Willy; Wieler, Rainer (2012). "A hit-and-run giant impact scenario". Icarus. 221 (1): 296–299. arXiv:1207.5224. Bibcode:2012Icar..221..296R. doi:10.1016/j.icarus.2012.07.021.
  8. ↑ Jutzi, M.; Asphaug, E. (2011). "Forming the lunar farside highlands by accretion of a companion moon". Nature. 476 (7358): 69–72. Bibcode:2011Natur.476...69J. doi:10.1038/nature10289. PMID 21814278.
  9. ↑ Althaus, Tilmann: 382 Kilo für 25 Milliarden Dollar. In: Berliner Morgenpost, 20 Julie 1999
  10. ↑ Schubert, J. (2004). "Interior composition, structure, and dynamics of the Galilean satellites.". In F. Bagenal; et al. (reds.). Jupiter: The Planet, Satellites, and Magnetosphere. Cambridge University Press. pp. 281–306. ISBN 978-0-521-81808-7.
  11. ↑ Brown, D.; Anderson, J. (6 Januarie 2011). "NASA Research Team Reveals Moon Has Earth-Like Core". Nasa. Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Januarie 2012.
  12. ↑ Weber, R.C.; Lin, P.-Y.; Garnero, E.J.; Williams, Q.; Lognonne, P. (21 Januarie 2011). "Seismic Detection of the Lunar Core" (PDF). Science. 331 (6015): 309–312. Bibcode:2011Sci...331..309W. doi:10.1126/science.1199375. PMID 21212323. S2CID 206530647. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 15 Oktober 2015. Besoek op 10 April 2017.
  13. ↑ Nemchin, A.; Timms, N.; Pidgeon, R.; Geisler, T.; Reddy, S.; Meyer, C. (2009). "Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon". Nature Geoscience. 2 (2): 133–136. Bibcode:2009NatGe...2..133N. doi:10.1038/ngeo417. hdl:20.500.11937/44375.
  14. ↑ 14,0 14,1 Shearer, Charles K.; Hess, Paul C.; Wieczorek, Mark A.; Pritchard, Matt E.; Parmentier, E. Mark; Borg, Lars E.; Longhi, John; Elkins-Tanton, Linda T.; Neal, Clive R.; Antonenko, Irene; Canup, Robin M.; Halliday, Alex N.; Grove, Tim L.; Hager, Bradford H.; Lee, D.-C.; Wiechert, Uwe (2006). "Thermal and magmatic evolution of the Moon". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 365–518. Bibcode:2006RvMG...60..365S. doi:10.2138/rmg.2006.60.4. S2CID 129184748. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2020. Besoek op 2 Desember 2019.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Spudis, Paul D.; Reisse, Robert A.; Gillis, Jeffrey J. (1994). "Ancient Multiring Basins on the Moon Revealed by Clementine Laser Altimetry". Science. 266 (5192): 1848–1851. Bibcode:1994Sci...266.1848S. doi:10.1126/science.266.5192.1848. PMID 17737079. S2CID 41861312.
  16. ↑ Pieters, C.M.; Tompkins, S.; Head, J.W.; Hess, P.C. (1997). "Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole‐Aitken Basin: Implications for excavation of the lunar mantle". Geophysical Research Letters. 24 (15): 1903–1906. Bibcode:1997GeoRL..24.1903P. doi:10.1029/97GL01718. hdl:2060/19980018038.
  17. ↑ Taylor, G.J. (17 Julie 1998). "The Biggest Hole in the Solar System". Planetary Science Research Discoveries: 20. Bibcode:1998psrd.reptE..20T. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Augustus 2007. Besoek op 12 April 2007.
  18. ↑ Schultz, P.H. (Maart 1997). "Forming the south-pole Aitken basin – The extreme games". Conference Paper, 28th Annual Lunar and Planetary Science Conference. 28: 1259. Bibcode:1997LPI....28.1259S.
  19. ↑ "NASA's LRO Reveals 'Incredible Shrinking Moon'". NASA. 19 Augustus 2010. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2010.
  20. ↑ Watters, Thomas R.; Weber, Renee C.; Collins, Geoffrey C.; Howley, Ian J.; Schmerr, Nicholas C.; Johnson, Catherine L. (Junie 2019). "Shallow seismic activity and young thrust faults on the Moon". Nature Geoscience (published 13 Mei 2019). 12 (6): 411–417. Bibcode:2019NatGe..12..411W. doi:10.1038/s41561-019-0362-2. ISSN 1752-0894. S2CID 182137223.
  21. ↑ Wlasuk, Peter (2000). Observing the Moon. Springer. p. 19. ISBN 978-1-85233-193-1.
  22. ↑ Norman, M. (21 April 2004). "The Oldest Moon Rocks". Planetary Science Research Discoveries. Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 April 2007. Besoek op 12 April 2007.
  23. ↑ Head, L.W.J.W. (2003). "Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement". Journal of Geophysical Research. 108 (E2): 5012. Bibcode:2003JGRE..108.5012W. CiteSeerX 10.1.1.654.9619. doi:10.1029/2002JE001909. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Maart 2007. Besoek op 12 April 2007.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 Spudis, P.D. (2004). "Moon". World Book Online Reference Center, Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Julie 2013. Besoek op 12 April 2007.
  25. ↑ Gillis, J.J.; Spudis, P.D. (1996). "The Composition and Geologic Setting of Lunar Far Side Maria". Lunar and Planetary Science. 27: 413. Bibcode:1996LPI....27..413G.
  26. ↑ Lawrence; D.J.; et al. (11 Augustus 1998). "Global Elemental Maps of the Moon: The Lunar Prospector Gamma-Ray Spectrometer". Science. 281 (5382): 1484–1489. Bibcode:1998Sci...281.1484L. doi:10.1126/science.281.5382.1484. PMID 9727970. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2009. Besoek op 29 Augustus 2009.
  27. ↑ Taylor, G.J. (31 Augustus 2000). "A New Moon for the Twenty-First Century". Planetary Science Research Discoveries: 41. Bibcode:2000psrd.reptE..41T. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Maart 2012. Besoek op 12 April 2007.
  28. ↑ 28,0 28,1 Papike, J.; Ryder, G.; Shearer, C. (1998). "Lunar Samples". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 36: 5.1–5.234.
  29. ↑ 29,0 29,1 Phil Berardelli (9 November 2006). "Long Live the Moon!". Science. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Oktober 2014. Besoek op 14 Oktober 2014.
  30. ↑ Jason Major (14 Oktober 2014). "Volcanoes Erupted 'Recently' on the Moon". Discovery News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Oktober 2014.
  31. ↑ "NASA Mission Finds Widespread Evidence of Young Lunar Volcanism". NASA. 12 Oktober 2014. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Januarie 2015.
  32. ↑ Eric Hand (12 Oktober 2014). "Recent volcanic eruptions on the moon". Science. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Oktober 2014.
  33. ↑ Srivastava, N.; Gupta, R.P. (2013). "Young viscous flows in the Lowell crater of Orientale basin, Moon: Impact melts or volcanic eruptions?". Planetary and Space Science. 87: 37–45. Bibcode:2013P&SS...87...37S. doi:10.1016/j.pss.2013.09.001.
  34. ↑ Gupta, R.P.; Srivastava, N.; Tiwari, R.K. (2014). "Evidences of relatively new volcanic flows on the Moon". Current Science. 107 (3): 454–460.
  35. ↑ Whitten, J. (2011). "Lunar mare deposits associated with the Orientale impact basin: New insights into mineralogy, history, mode of emplacement, and relation to Orientale Basin evolution from Moon Mineralogy Mapper (M3) data from Chandrayaan-1". Journal of Geophysical Research. 116: E00G09. Bibcode:2011JGRE..116.0G09W. doi:10.1029/2010JE003736. S2CID 7234547. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2020. Besoek op 2 Desember 2019.
  36. ↑ Hiesinger, H.; Head, J.W.; Wolf, U.; Jaumanm, R.; Neukum, G. (2003). "Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum". Journal of Geophysical Research. 108 (E7): 1029. Bibcode:2003JGRE..108.5065H. doi:10.1029/2002JE001985. S2CID 9570915. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2020. Besoek op 2 Desember 2019.
  37. ↑ Munsell, K. (4 Desember 2006). "Majestic Mountains". Solar System Exploration. NASA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 September 2008. Besoek op 12 April 2007.
  38. ↑ Richard Lovett (2011). "Early Earth may have had two moons: Nature News". Nature. doi:10.1038/news.2011.456. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 November 2012. Besoek op 1 November 2012.
  39. ↑ "Was our two-faced moon in a small collision?". Theconversation.edu.au. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Januarie 2013. Besoek op 1 November 2012.
  40. ↑ Melosh, H. J. (1989). Impact cratering: A geologic process. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504284-9.
  41. ↑ "Moon Facts". SMART-1. European Space Agency. 2010. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Maart 2012. Besoek op 12 Mei 2010.
  42. ↑ 42,0 42,1 Wilhelms, Don (1987). "Relative Ages" (PDF). Geologic History of the Moon. U.S. Geological Survey. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 11 Junie 2010. Besoek op 4 April 2010.
  43. ↑ Hartmann, William K.; Quantin, Cathy; Mangold, Nicolas (2007). "Possible long-term decline in impact rates: 2. Lunar impact-melt data regarding impact history". Icarus. 186 (1): 11–23. Bibcode:2007Icar..186...11H. doi:10.1016/j.icarus.2006.09.009.
  44. ↑ "The Smell of Moondust". Nasa. 30 Januarie 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Maart 2010. Besoek op 15 Maart 2010.
  45. ↑ Heiken, G. (1991). Vaniman, D.; French, B. (reds.). Lunar Sourcebook, a user's guide to the Moon. New York: Cambridge University Press. p. 736. ISBN 978-0-521-33444-0. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Junie 2020. Besoek op 17 Desember 2019.
  46. ↑ Rasmussen, K.L.; Warren, P.H. (1985). "Megaregolith thickness, heat flow, and the bulk composition of the Moon". Nature. 313 (5998): 121–124. Bibcode:1985Natur.313..121R. doi:10.1038/313121a0. S2CID 4245137.
  47. ↑ Margot, J.L.; Campbell, D.B.; Jurgens, R.F.; Slade, M.A. (4 Junie 1999). "Topography of the Lunar Poles from Radar Interferometry: A Survey of Cold Trap Locations" (PDF). Science. 284 (5420): 1658–1660. Bibcode:1999Sci...284.1658M. CiteSeerX 10.1.1.485.312. doi:10.1126/science.284.5420.1658. PMID 10356393. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 11 Augustus 2017. Besoek op 25 Oktober 2017.
  48. ↑ Ward, William R. (1 Augustus 1975). "Past Orientation of the Lunar Spin Axis". Science. 189 (4200): 377–379. Bibcode:1975Sci...189..377W. doi:10.1126/science.189.4200.377. PMID 17840827. S2CID 21185695.
  49. ↑ 49,0 49,1 Martel, L.M.V. (4 Junie 2003). "The Moon's Dark, Icy Poles". Planetary Science Research Discoveries: 73. Bibcode:2003psrd.reptE..73M. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Maart 2012. Besoek op 12 April 2007.
  50. ↑ Seedhouse, Erik (2009). Lunar Outpost: The Challenges of Establishing a Human Settlement on the Moon. Springer-Praxis Books in Space Exploration. Duitsland: Springer Praxis. p. 136. ISBN 978-0-387-09746-6. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 November 2020. Besoek op 22 Augustus 2020.
  51. ↑ Coulter, Dauna (18 Maart 2010). "The Multiplying Mystery of Moonwater". NASA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Desember 2012. Besoek op 28 Maart 2010.
  52. ↑ Spudis, P. (6 November 2006). "Ice on the Moon". The Space Review. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Februarie 2007. Besoek op 12 April 2007.
  53. ↑ Feldman, W.C.; S. Maurice; A.B. Binder; B.L. Barraclough; R.C. Elphic; D.J. Lawrence (1998). "Fluxes of Fast and Epithermal Neutrons from Lunar Prospector: Evidence for Water Ice at the Lunar Poles" (PDF). Science. 281 (5382): 1496–1500. Bibcode:1998Sci...281.1496F. doi:10.1126/science.281.5382.1496. PMID 9727973. S2CID 9005608. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 23 Februarie 2019. Besoek op 12 April 2020.
  54. ↑ Saal, Alberto E.; Hauri, Erik H.; Cascio, Mauro L.; van Orman, James A.; Rutherford, Malcolm C.; Cooper, Reid F. (2008). "Volatile content of lunar volcanic glasses and the presence of water in the Moon's interior". Nature. 454 (7201): 192–195. Bibcode:2008Natur.454..192S. doi:10.1038/nature07047. PMID 18615079. S2CID 4394004.
  55. ↑ Pieters, C.M.; Goswami, J.N.; Clark, R.N.; Annadurai, M.; Boardman, J.; Buratti, B.; Combe, J.-P.; Dyar, M.D.; Green, R.; Head, J.W.; Hibbitts, C.; Hicks, M.; Isaacson, P.; Klima, R.; Kramer, G.; Kumar, S.; Livo, E.; Lundeen, S.; Malaret, E.; McCord, T.; Mustard, J.; Nettles, J.; Petro, N.; Runyon, C.; Staid, M.; Sunshine, J.; Taylor, L.A.; Tompkins, S.; Varanasi, P. (2009). "Character and Spatial Distribution of OH/H2O on the Surface of the Moon Seen by M3 on Chandrayaan-1". Science. 326 (5952): 568–572. Bibcode:2009Sci...326..568P. doi:10.1126/science.1178658. PMID 19779151. S2CID 447133. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2020. Besoek op 2 Desember 2019.
  56. ↑ Li, Shuai; Lucey, Paul G.; Milliken, Ralph E.; Hayne, Paul O.; Fisher, Elizabeth; Williams, Jean-Pierre; Hurley, Dana M.; Elphic, Richard C. (Augustus 2018). "Direct evidence of surface exposed water ice in the lunar polar regions". Proceedings of the National Academy of Sciences. 115 (36): 8907–8912. Bibcode:2018PNAS..115.8907L. doi:10.1073/pnas.1802345115. PMC 6130389. PMID 30126996.
  57. ↑ Lakdawalla, Emily (13 November 2009). "LCROSS Lunar Impactor Mission: "Yes, We Found Water!"". The Planetary Society. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Januarie 2010. Besoek op 13 April 2010.
  58. ↑ Colaprete, A.; Ennico, K.; Wooden, D.; Shirley, M.; Heldmann, J.; Marshall, W.; Sollitt, L.; Asphaug, E.; Korycansky, D.; Schultz, P.; Hermalyn, B.; Galal, K.; Bart, G.D.; Goldstein, D.; Summy, D. (1–5 Maart 2010). "Water and More: An Overview of LCROSS Impact Results". 41st Lunar and Planetary Science Conference. 41 (1533): 2335. Bibcode:2010LPI....41.2335C.
  59. ↑ 59,0 59,1 Rincon, Paul (21 Augustus 2018). "Water ice 'detected on Moon's surface'". BBC News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2018. Besoek op 21 Augustus 2018.
  60. ↑ David, Leonard. "Beyond the Shadow of a Doubt, Water Ice Exists on the Moon". Scientific American. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2018. Besoek op 21 Augustus 2018.
  61. ↑ "Water Ice Confirmed on the Surface of the Moon for the 1st Time!". Space.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2018. Besoek op 21 Augustus 2018.
  62. ↑ Honniball, C.I.; et al. (26 Oktober 2020). "Molecular water detected on the sunlit Moon by SOFIA". Nature Astronomy. Bibcode:2020NatAs.tmp..222H. doi:10.1038/s41550-020-01222-x. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Oktober 2020. Besoek op 26 Oktober 2020.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: bibcode (link)
  63. ↑ Hayne, P.O.; et al. (26 Oktober 2020). "Micro cold traps on the Moon". Nature Astronomy. arXiv:2005.05369. Bibcode:2020NatAs.tmp..221H. doi:10.1038/s41550-020-1198-9. S2CID 218595642. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Oktober 2020. Besoek op 26 Oktober 2020.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: bibcode (link)
  64. ↑ Muller, P.; Sjogren, W. (1968). "Mascons: lunar mass concentrations". Science. 161 (3842): 680–684. Bibcode:1968Sci...161..680M. doi:10.1126/science.161.3842.680. PMID 17801458. S2CID 40110502.
  65. ↑ Richard A. Kerr (12 April 2013). "The Mystery of Our Moon's Gravitational Bumps Solved?". Science. 340 (6129): 138–139. doi:10.1126/science.340.6129.138-a. PMID 23580504.
  66. ↑ Konopliv, A.; Asmar, S.; Carranza, E.; Sjogren, W.; Yuan, D. (2001). "Recent gravity models as a result of the Lunar Prospector mission" (PDF). Icarus. 50 (1): 1–18. Bibcode:2001Icar..150....1K. CiteSeerX 10.1.1.18.1930. doi:10.1006/icar.2000.6573. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 13 November 2004.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Mighani, S.; Wang, H.; Shuster, D.L.; Borlina, C.S.; Nichols, C.I.O.; Weiss, B.P. (2020). "The end of the lunar dynamo". Science Advances. 6 (1): eaax0883. Bibcode:2020SciA....6..883M. doi:10.1126/sciadv.aax0883. PMC 6938704. PMID 31911941.
  68. ↑ Garrick-Bethell, Ian; Weiss, iBenjamin P.; Shuster, David L.; Buz, Jennifer (2009). "Early Lunar Magnetism". Science. 323 (5912): 356–359. Bibcode:2009Sci...323..356G. doi:10.1126/science.1166804. PMID 19150839. S2CID 23227936. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2020. Besoek op 2 Desember 2019.
  69. ↑ "Magnetometer / Electron Reflectometer Results". Lunar Prospector (Nasa). 2001. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2010. Besoek op 17 Maart 2010.
  70. ↑ Globus, Ruth (1977). "Chapter 5, Appendix J: Impact Upon Lunar Atmosphere". In Richard D. Johnson & Charles Holbrow (red.). Space Settlements: A Design Study. NASA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Mei 2010. Besoek op 17 Maart 2010.
  71. ↑ Lucey, Paul; Korotev, Randy L.; et al. (2006). "Understanding the lunar surface and space-Moon interactions". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60 (1): 83–219. Bibcode:2006RvMG...60...83L. doi:10.2138/rmg.2006.60.2.
  72. ↑ Crotts, Arlin P.S. (2008). "Lunar Outgassing, Transient Phenomena and The Return to The Moon, I: Existing Data" (PDF). The Astrophysical Journal. 687 (1): 692–705. arXiv:0706.3949. Bibcode:2008ApJ...687..692C. doi:10.1086/591634. S2CID 16821394. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 20 Februarie 2009. Besoek op 29 September 2009.
  73. ↑ Steigerwald, William (17 Augustus 2015). "NASA's LADEE Spacecraft Finds Neon in Lunar Atmosphere". Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2015. Besoek op 18 Augustus 2015.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Stern, S.A. (1999). "The Lunar atmosphere: History, status, current problems, and context". Reviews of Geophysics. 37 (4): 453–491. Bibcode:1999RvGeo..37..453S. CiteSeerX 10.1.1.21.9994. doi:10.1029/1999RG900005.
  75. ↑ Lawson, S.; Feldman, W.; Lawrence, D.; Moore, K.; Elphic, R.; Belian, R. (2005). "Recent outgassing from the lunar surface: the Lunar Prospector alpha particle spectrometer". Journal of Geophysical Research. 110 (E9): 1029. Bibcode:2005JGRE..11009009L. doi:10.1029/2005JE002433.
  76. ↑ R. Sridharan; S.M. Ahmed; Tirtha Pratim Dasa; P. Sreelathaa; P. Pradeepkumara; Neha Naika; Gogulapati Supriya (2010). "'Direct' evidence for water (H2O) in the sunlit lunar ambience from CHACE on MIP of Chandrayaan I". Planetary and Space Science. 58 (6): 947–950. Bibcode:2010P&SS...58..947S. doi:10.1016/j.pss.2010.02.013.
  77. ↑ Drake, Nadia; 17, National Geographic PUBLISHED June (17 Junie 2015). "Lopsided Cloud of Dust Discovered Around the Moon". National Geographic News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Junie 2015. Besoek op 20 Junie 2015.{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  78. ↑ Horányi, M.; Szalay, J.R.; Kempf, S.; Schmidt, J.; Grün, E.; Srama, R.; Sternovsky, Z. (18 Junie 2015). "A permanent, asymmetric dust cloud around the Moon". Nature. 522 (7556): 324–326. Bibcode:2015Natur.522..324H. doi:10.1038/nature14479. PMID 26085272. S2CID 4453018.
  79. ↑ "NASA: The Moon Once Had an Atmosphere That Faded Away". Time. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Oktober 2017. Besoek op 14 Oktober 2017.
  80. ↑ Matt Williams (10 Julie 2017). "How Long is a Day on the Moon?". Besoek op 5 Desember 2020.
  81. ↑ Hamilton, Calvin J.; Hamilton, Rosanna L., The Moon, Views of the Solar System Geargiveer 4 Februarie 2016 op Wayback Machine, 1995–2011.
  82. ↑ 82,0 82,1 Amos, Jonathan (16 Desember 2009). "'Coldest place' found on the Moon". BBC News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Augustus 2017. Besoek op 20 Maart 2010.
  83. ↑ "Diviner News". UCLA. 17 September 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Maart 2010. Besoek op 17 Maart 2010.
  84. ↑ Rocheleau, Jake (21 Mei 2012). "Temperature on the Moon – Surface Temperature of the Moon – PlanetFacts.org". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2015.
  85. ↑ Haigh, I. D.; Eliot, M.; Pattiaratchi, C. (2011). "Global influences of the 18.61 year nodal cycle and 8.85 year cycle of lunar perigee on high tidal levels" (PDF). J. Geophys. Res. 116 (C6): C06025. Bibcode:2011JGRC..116.6025H. doi:10.1029/2010JC006645. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 12 Desember 2019. Besoek op 24 September 2019.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link)
  86. ↑ "Space Topics: Pluto and Charon". The Planetary Society. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Februarie 2012. Besoek op 6 April 2010.
  87. ↑ ""Super Moon" exceptional. Brightest moon in the sky of Normandy, Monday, November 14 - The Siver Times". 12 November 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 November 2016.
  88. ↑ "Moongazers Delight – Biggest Supermoon in Decades Looms Large Sunday Night". 10 November 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 November 2016. Besoek op 5 Maart 2017.
  89. ↑ Phil Plait. "Dark Side of the Moon". Bad Astronomy: Misconceptions. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 April 2010. Besoek op 15 Februarie 2010.
  90. ↑ Alexander, M.E. (1973). "The Weak Friction Approximation and Tidal Evolution in Close Binary Systems". Astrophysics and Space Science. 23 (2): 459–508. Bibcode:1973Ap&SS..23..459A. doi:10.1007/BF00645172. S2CID 122918899.
  91. ↑ "Moon used to spin 'on different axis'". BBC News. BBC. 23 Maart 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Maart 2016. Besoek op 23 Maart 2016.
  92. ↑ Luciuk, Mike. "How Bright is the Moon?". Amateur Astronomers. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Maart 2010. Besoek op 16 Maart 2010.
  93. ↑ Hershenson, Maurice (1989). The Moon illusion. Routledge. p. 5. ISBN 978-0-8058-0121-7.
  94. ↑ Spekkens, K. (18 Oktober 2002). "Is the Moon seen as a crescent (and not a "boat") all over the world?". Curious About Astronomy. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Oktober 2015. Besoek op 28 September 2015.
  95. ↑ "Supermoon November 2016". Space.com. 13 November 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 November 2016. Besoek op 14 November 2016.
  96. ↑ Taylor, G.J. (8 November 2006). "Recent Gas Escape from the Moon". Planetary Science Research Discoveries: 110. Bibcode:2006psrd.reptE.110T. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2007. Besoek op 4 April 2007.
  97. ↑ Schultz, P.H.; Staid, M.I.; Pieters, C.M. (2006). "Lunar activity from recent gas release". Nature. 444 (7116): 184–186. Bibcode:2006Natur.444..184S. doi:10.1038/nature05303. PMID 17093445. S2CID 7679109.
  98. ↑ "22 Degree Halo: a ring of light 22 degrees from the sun or moon". Department of Atmospheric Sciences, University of Illinois at Urbana–Champaign. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 April 2010. Besoek op 13 April 2010.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 99,3 99,4 Lambeck, K. (1977). "Tidal Dissipation in the Oceans: Astronomical, Geophysical and Oceanographic Consequences". Philosophical Transactions of the Royal Society A. 287 (1347): 545–594. Bibcode:1977RSPTA.287..545L. doi:10.1098/rsta.1977.0159. S2CID 122853694.
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 100,3 Touma, Jihad; Wisdom, Jack (1994). "Evolution of the Earth-Moon system". The Astronomical Journal. 108 (5): 1943–1961. Bibcode:1994AJ....108.1943T. doi:10.1086/117209.
  101. ↑ Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G. (2002). "A new determination of lunar orbital parameters, precession constant and tidal acceleration from LLR measurements" (PDF). Astronomy and Astrophysics. 387 (2): 700–709. Bibcode:2002A&A...387..700C. doi:10.1051/0004-6361:20020420. S2CID 55131241. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 12 April 2020. Besoek op 12 April 2020.
  102. ↑ "Why the Moon is getting further away from Earth". BBC News. 1 Februarie 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 September 2015. Besoek op 18 September 2015.
  103. ↑ Ray, R. (15 Mei 2001). "Ocean Tides and the Earth's Rotation". IERS Special Bureau for Tides. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Maart 2010. Besoek op 17 Maart 2010.
  104. ↑ Murray, C.D.; Dermott, Stanley F. (1999). Solar System Dynamics. Cambridge University Press. p. 184. ISBN 978-0-521-57295-8.
  105. ↑ Dickinson, Terence (1993). From the Big Bang to Planet X. Camden East, Ontario: Camden House. pp. 79–81. ISBN 978-0-921820-71-0.
  106. ↑ Latham, Gary; Ewing, Maurice; Dorman, James; Lammlein, David; Press, Frank; Toksőz, Naft; Sutton, George; Duennebier, Fred; Nakamura, Yosio (1972). "Moonquakes and lunar tectonism". Earth, Moon, and Planets. 4 (3–4): 373–382. Bibcode:1972Moon....4..373L. doi:10.1007/BF00562004. S2CID 120692155.
  107. ↑ Iain Todd (31 Maart 2018). "Is the Moon maintaining Earth's magnetism?". BBC Sky at Night Magazine. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 September 2020. Besoek op 16 November 2020.
  108. ↑ Espenak, F. (2000). "Solar Eclipses for Beginners". MrEclip. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Mei 2015. Besoek op 17 Maart 2010.
  109. ↑ Walker, John (10 Julie 2004). "Moon near Perigee, Earth near Aphelion". Fourmilab. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Desember 2013. Besoek op 25 Desember 2013.
  110. ↑ Thieman, J.; Keating, S. (2 Mei 2006). "Eclipse 99, Frequently Asked Questions". NASA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Februarie 2007. Besoek op 12 April 2007.
  111. ↑ Espenak, F. "Saros Cycle". NASA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Mei 2012. Besoek op 17 Maart 2010.
  112. ↑ Guthrie, D.V. (1947). "The Square Degree as a Unit of Celestial Area". Popular Astronomy. 55: 200–203.
  113. ↑ "Total Lunar Occultations". Royal Astronomical Society of New Zealand. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Februarie 2010. Besoek op 17 Maart 2010.
  114. ↑ "Lunar maps". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Junie 2019. Besoek op 18 September 2019.
  115. ↑ "Carved and Drawn Prehistoric Maps of the Cosmos". Space Today. 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Maart 2012. Besoek op 12 April 2007.
  116. ↑ Aaboe, A.; Britton, J.P.; Henderson, J.A.; Neugebauer, Otto; Sachs, A.J. (1991). "Saros Cycle Dates and Related Babylonian Astronomical Texts". Transactions of the American Philosophical Society. 81 (6): 1–75. doi:10.2307/1006543.
  117. ↑ Sarma, K.V. (2008). "Astronomy in India". In Helaine Selin (red.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. pp. 317–321. Bibcode:2008ehst.book.....S. ISBN 978-1-4020-4559-2. {{cite book}}: |journal= ignored (hulp)
  118. ↑ Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China, Volume III: Mathematics and the Sciences of the Heavens and Earth. Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-05801-8. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Junie 2019. Besoek op 22 Augustus 2020.
  119. ↑ O'Connor, J.J.; Robertson, E.F. (Februarie 1999). "Anaxagoras of Clazomenae". University of St Andrews. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Januarie 2012. Besoek op 12 April 2007.
  120. ↑ "Discovering How Greeks Computed in 100 B.C." The New York Times. 31 Julie 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Desember 2013. Besoek op 9 Maart 2014.
  121. ↑ van der Waerden, Bartel Leendert (1987). "The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy". Annals of the New York Academy of Sciences. 500 (1): 1–569. Bibcode:1987NYASA.500....1A. doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb37193.x. PMID 3296915. S2CID 84491987.
  122. ↑ Evans, James (1998). The History and Practice of Ancient Astronomy. Oxford & New York: Oxford University Press. pp. 71, 386. ISBN 978-0-19-509539-5.
  123. ↑ Robertson, E.F. (November 2000). "Aryabhata the Elder". Skotland: School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Julie 2015. Besoek op 15 April 2010.
  124. ↑ Van Helden, A. (1995). "The Moon". Galileo Project. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Junie 2004. Besoek op 12 April 2007.
  125. ↑ "Hiten-Hagomoro". NASA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Junie 2011. Besoek op 29 Maart 2010.
  126. ↑ "Clementine information". Nasa. 1994. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 September 2010. Besoek op 29 Maart 2010.
  127. ↑ "Lunar Prospector: Neutron Spectrometer". Nasa. 2001. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Mei 2010. Besoek op 29 Maart 2010.
  128. ↑ "SMART-1 factsheet". European Space Agency. 26 Februarie 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Maart 2010. Besoek op 29 Maart 2010.
  129. ↑ "China's first lunar probe ends mission". Xinhua. 1 Maart 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2009. Besoek op 29 Maart 2010.
  130. ↑ "KAGUYA Mission Profile". JAXA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Maart 2010. Besoek op 13 April 2010.
  131. ↑ "KAGUYA (SELENE) World's First Image Taking of the Moon by HDTV". Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) en Japan Broadcasting Corporation (NHK). 7 November 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Maart 2010. Besoek op 13 April 2010.
  132. ↑ "Mission Sequence". Indian Space Research Organisation. 17 November 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Julie 2010. Besoek op 13 April 2010.
  133. ↑ "Lunar CRater Observation and Sensing Satellite (LCROSS): Strategy & Astronomer Observation Campaign". Nasa. Oktober 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Januarie 2012. Besoek op 13 April 2010.
  134. ↑ "Giant moon crater revealed in spectacular up-close photos". NBC News. Space.com. 6 Januarie 2012. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Maart 2020. Besoek op 22 November 2019.
  135. ↑ Chang, Alicia (26 Desember 2011). "Twin probes to circle moon to study gravity field". Phys.org. Associated Press. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Julie 2018. Besoek op 22 Julie 2018.
  136. ↑ 136,0 136,1 "Can any State claim a part of outer space as its own?" (in Engels). United Nations Office for Outer Space Affairs. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 September 2015. Besoek op 28 Maart 2010.
  137. ↑ "How many States have signed and ratified the five international treaties governing outer space?" (in Engels). United Nations Office for Outer Space Affairs. 1 Januarie 2006. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 September 2015. Besoek op 28 Maart 2010.
  138. ↑ "Do the five international treaties regulate military activities in outer space?" (in Engels). United Nations Office for Outer Space Affairs. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 September 2015. Besoek op 28 Maart 2010.
  139. ↑ "Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies" (in Engels). United Nations Office for Outer Space Affairs. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Maart 2016. Besoek op 28 Maart 2010.
  140. ↑ "The treaties control space-related activities of States. What about non-governmental entities active in outer space, like companies and even individuals?" (in Engels). United Nations Office for Outer Space Affairs. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 September 2015. Besoek op 28 Maart 2010.
  141. ↑ "Statement by the Board of Directors of the IISL On Claims to Property Rights Regarding The Moon and Other Celestial Bodies (2004)" (PDF). International Institute of Space Law. 2004. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 22 Desember 2009. Besoek op 28 Maart 2010.
  142. ↑ "Administration Statement on Executive Order on Encouraging International Support for the Recovery and Use of Space Resources". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2020. Besoek op 17 Junie 2020.
  143. ↑ "Executive Order on Encouraging International Support for the Recovery and Use of Space Resources". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Junie 2020. Besoek op 17 Junie 2020.

Verdere leesstof

[wysig | wysig bron]

Skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Maan&oldid=2698392"