Vidi fonton por Finna lingvo

{{Informkesto lingvo
|Propra_nomo=suomi
|Landoj={{Finnlando}}<br />{{Estonio}}<br />{{Svedio}}<br />{{Norvegio}}<br />{{Rusio}}
|Denaske=proksimume 5 milionoj
|Klasifiko={{LingvaKlasifiko|[[Urala lingvaro|Urala]]|[[Finn-ugra lingvaro|Finn-ugra]]|[[Finno-perma lingvaro|Finno-perma]] |'''Finna'''}}
|Koloro=Urala
|Oficiala lingvo={{flago|Finnlando|nomo=jes|grandeco=25px}}<br />{{Eŭropa Unio}}
|ISO2T=fin
|SIL=FIN
|vikipedio=fi
| Mapo ={{#invoke:Wikidata|claim|P1846}}
}}

La '''finna lingvo'''<ref>[https://vortaro.net/#finna_kd Laŭ NPIV]</ref>, {{lang-fi|suomi|ligilo=ne}}, estas [[finn-ugra lingvaro|finno-ugra]] lingvo ĉefe parolata en Finnlando. Ĝi estas fore parenca al la [[hungara lingvo]], al pluraj lingvoj parolataj en Rusujo kaj, pli proksime, al la [[estona lingvo|estona]] kaj [[samea lingvo|sameaj]] lingvoj. La lingvon parolas denaske ĉ. 5,5 milionoj da homoj.

La Finna estas lingvo de [[Aglutina lingvo|aglutina tipo]], t.e. ĝi kreas vortformojn kaj novajn vortojn per aldono de relative senŝanĝaj morfemoj. En la Finna la aldonataj morfemoj estas lokataj post la radiko kiel finaĵoj kaj sufiksoj. Substantivoj, adjektivoj, pronomoj, numeraloj kaj verboj estas fleksiataj laŭ la rolo, kiun ili havas en frazo. La plej ofta vortordo estas [[Subjekto Verbo Objekto|subjekto–verbo–objekto]], sed la ampleksa fleksia sistemo permesas ankaŭ aliajn ordojn laŭ bezonoj de stilo, emfazo aŭ informa strukturo. La Finna alfabeto estas derivaĵo de la Latina kun du aldonitaj literoj (ä kaj ö). La ortografio sekvas la principon ''unu litero = unu sono'', kun malmultegaj esceptoj. La lingvo distingas longajn kaj mallongajn sonojn, vokalojn kaj konsonantojn, kaj oni skribe duobligas la longajn.

La finna estas unu el la du [[oficiala lingvo|oficialaj lingvoj]] de [[Finnlando]] kaj oficiala malplimulta lingvo en [[Svedio]] ({{nombro|300000}} parolantoj). En la nordo de Svedio estas parolata ''meänkieli'', kiu havas similan minoritatan statuson. Ĝin oni povas konsideri ankaŭ variaĵo de la finna. Malnovaj grupoj de parolantoj de la finna lingvo ekzistas ankaŭ en [[Rusio]], plejparte en [[Ingrio]] (dum la 20-a jarcento plejparte forpelita kaj asimiliĝinta), kaj norda [[Norvegio]]. Pli novaj finnalingvaj komunumoj troviĝas en Norda Ameriko (aparte en Usonaj ŝtatoj [[Miĉigano]] kaj [[Minnesota]], nuntempe ankaŭ en [[Florido]], kaj en Kanada provinco [[Ontario]], en Rusia [[Karelio]] kaj [[Siberio]] (asimiliĝinta) kaj [[Estonio]]. Oni taksas, ke la finna entute havas 5 milionojn da parolantoj.

== Alfabeto ==
La finna alfabeto havas 29 literojn:

a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z, å, ä, ö

Tamen B kaj F aperas nur en [[pruntovorto]]j; C, Q, W, X, Z kaj Å (“sveda” O) estas tre maloftaj kaj aperas nur en [[fremdvorto]]j. Krome d praktike ne estas uzata en dialektoj, sed ja en norma skriba lingvo.

Same kiel en la sveda, å, ä kaj ö oni rigardas kiel propraj literoj, ne kiel literoj kun [[diakrita signo|diakritaj signoj]].

La finna (same kiel ekzemple la estona kaj hungara) ne havas apartajn pronomojn por ''li'' kaj ''ŝi''. La ununombra triapersona pronomo ''hän'' signifas simple ''tiu homo'' kaj ne indikas sekson.

La vortordo en la finna estas kutime S-V-O (subjekto - verbo - objekto).

== Historio ==
[[Dosiero:Finnish language 2021.png|eta|366x366ra|Bluo: oficiala lingvo<br />Blu-verdo: parolata de minoritato]]
La finnan [[skribo|skriban]] lingvon [[Mikael Agricola]] (16-a jarcento) bazis sur la modeloj de la [[sveda lingvo|sveda]], [[germana lingvo|germana]] kaj [[latina lingvo|latina]] lingvoj. Tamen dum longa tempo en la finna ne aperis multe da literaturo, preskaŭ nur religiaj tekstoj kaj administraj komunikaĵoj.

La sveda lingvo restis la sola oficiala lingvo de Finnlando ankaŭ post kiam la teritorio de Finnlando fariĝis aŭtonoma parto de Rusio en 1809. Nur en 1863 estis akceptita leĝo laŭ kiu la finna fariĝos oficiala lingvo post periodo de 20 jaroj. En la 19-a jarcento stabiliĝis ankaŭ finnalingva gazetaro kaj nereligia literaturo kaj la finna komencis esti uzata en duagradaj kaj superaj lernejoj.

En tiu periodo okazis t.n. dialekta batalo dum kiu la malnova norma lingvo, kiu baziĝis al sud-okcidentaj dialektoj, ricevis pli da elementoj el aliaj dialektoj, ankaŭ el orientaj dialektoj kaj formiĝis literatura lingvo, kiu ne apartenas al iu el dialektoj.

=== Lingva purismo ===
Okazis eĉ iom da [[lingva purismo]], do oni anstataŭigis sveddevenajn vortojn per "puraj" finnaj:
* kuirejo: ''kyökki'' (el la sveda kök) → keittiö
* forko: ''kahveli'' (el la sveda gaffel) → haarukka<ref>[https://kaino.kotus.fi/vks/?p=qs-article&vks_id=VKS_8a728835f30f4154e444612ad1a8aa87&list_id=1&keyword=kahveli&word=kahveli informeto pri ''kahveli'' kaj ''haarukka'' en la retejo ''kaino.kotus.fi''] ({{fi}})</ref> (sed en [[meänkieli]], kies parolantoj geografie proksimas al svedlingvantoj, ''kahveli'' estas plu la kutima vorto)
* litero: ''pukstaavi'' aŭ ''puustavi'' (el la sveda bokstav) → kirjain
* mantuko: ''hantuuki'' (el la sveda handduk) → käsipyyhe

Iam oni uzas pri la vortoj, kiuj estis anstataŭigitaj per "puraj" finnaj, la vorton ''kyökkiruotsi'' (kuireja sveda).

Ankaŭ familinomojn oni finnigis, kvankam ankoraŭ en la lando estas multe ankaŭ tute finnlingvaj familioj kun svedlingva familinomo. Ekzemploj:

* Forsberg → Koskivuori (svede ''fors'' kaj finne ''koski'', "rapidfluo" kaj svede ''berg'' kaj finne ''vuori'', monto)
* Sjöberg → Merivaara (svede ''sjö'' kaj finne ''meri'', "maro" kaj svede ''berg'', "monto" kaj finne ''vaara'', monteto en orienta aŭ norda Finnlando)
* Stenlund → Kivilehto (finne ''sten'' kaj finne ''kivi'', "ŝtono" kaj svede ''lund'' kaj finne ''lehto'', "bosko")
* Schulman → Koulumies (germane ''Schule'' kaj finne ''koulu'', "lernejo" kaj germane ''Mann'' kaj finne ''mies'', "viro")

=== Kelkaj finnaj vortoj kiel ekzemploj ===
[[Dosiero:Surstrata signalo.jpg|eta|Surstrata signalo en la finna lingvo (Lahtio).]]
* ''kyllä'' = jes (normale oni jesas per ripeto de la verbo)
* ''ei'' = ne
* ''anteeksi'' = pardonon
* ''katu'' = strato
* ''pysäkki'' = bushaltejo
* ''rautatieasema'' = fervoja stacio
* ''keskusta'' = centro
* ''määränpää'' = celloko
* ''kielletty'' = malpermesata

=== Specimeno: La [[Patro Nia]] ===
:Isä meidän, joka olet taivaissa.
:Pyhitetty olkoon sinun nimesi.
:Tulkoon sinun valtakuntasi.
:Tapahtukoon sinun tahtosi myös maan päällä niin kuin taivaassa.
:Anna meille tänä päivänä meidän jokapäiväinen leipämme.
:Ja anna meille anteeksi velkamme,
:niin kuin mekin annamme anteeksi velallisillemme.
:Äläkä saata meitä kiusaukseen,
:vaan päästä meidät pahasta.
:(Sillä sinun on valtakunta
:ja voima ja kunnia iankaikkisesti.)
:Aamen.

== Vokala harmonio ==
[[Dosiero:Finnish vowel harmony Venn diagram.svg|eta|dekstra|[[Venn-a diagramo]] de la vokalharmonia sistemo de la finna.]]
Same kiel ekz. la [[Hungara lingvo|hungara]] kaj [[Turka lingvo|turka]] lingvoj, la finna posedas [[Vokala harmonio|vokalan harmonion]]. En la finna tio signifas, ke oni ne povas miksi antaŭajn vokalojn (ä, ö, y) kaj malantaŭajn vokalojn (a, o, u) en sama vorto, krom en kunmetitaj vortoj. E kaj i estas neŭtralaj rilate la vokalan harmonion, kvankam ili estas prononcataj antaŭe. E kaj i povas esti pli malantaŭaj, se en la vorto estas a, o aŭ u, sed tia variado de e ne diferencigas sencojn.

Pro la vokala harmonio multaj finaĵoj kaj sufiksoj havas du formojn: ekzemple, -''ssa'' kaj -''ssä'' signifas “en”. Oni diras: ''taloss'''a''''' (en domo) sed ''metsäss'''ä''''' (en arbaro). Kiam vorto enhavas nur neŭtralajn vokalojn, oni uzas la formon kun antaŭa vokalo. En kunmetitaj vortoj, oni konsideru la vokalojn de la lasta elemento.

== Gramatiko ==
=== Substantivoj ===
La finnaj substantivoj havas multajn kazojn.

Ekzemple:

* ''talo'' - "la domo"
* ''talon'' - "de la domo"
* ''talo'', ''talon'' aŭ ''taloa'' - "la domon"
* ''talona'' - "kiel la domo"
* ''taloksi'' - "fariĝas la domo"
* ''talossa'' - "en la domo"
* ''talosta'' - "el la domo"
* ''taloon'' - "en la domon"
* ''talolla'' - "sur la domo"
* ''talolta'' - "el la proksima areo de la domo"
* ''talolle'' - "sur la domon"
* ''talotta'' - "sen la domo"
* ''taloineen'' - "kun sia domo".

=== Verboj ===
La finna havas konjugaciojn. Jen ekzemploj de prezencaj verboj.
{| class="wikitable" style="margin: auto;"
! colspan="2" | Persono || Pronomo || Olla (esti) || Puhua (paroli) || Etsiä (serĉi)
|-
| rowspan="3" | Ununombra || 1-a || minä || ole'''n''' || puhu'''n''' || etsi'''n'''
|-
| 2-a || sinä || ole'''t''' || puhu'''t''' || etsi'''t'''
|-
| 3-a || hän, se¹ || '''on''' || puh'''uu''' || ets'''ii'''
|-
| rowspan="3" | Multenombra || 1-a || me || ole'''mme''' || puhu'''mme''' || etsi'''mme'''
|-
| 2-a || te || ole'''tte''' || puhu'''tte''' || etsi'''tte'''
|-
| 3-a || he, ne² || '''ovat''' || puhu'''vat''' || etsi'''vät'''
|}

: ¹ ''Hän'' signifas “ri/li/ŝi”, kaj ''se'' signifas “ĝi”
: ² ''He'' estas multenombra ''hän'', ''ne'' estas multenombra ''se''

La triapersonaj pronomoj estas devigaj en subjekta rolo, sed oni povas forlasi la unua- kaj duapersonajn. Ilin oni uzas tipe tiam, kiam la parolanto aŭ skribanto volas speciale akcenti tiun faranton, same kiel ekzemple en hispana kaj itala. En aliaj situacioj estas normale pli rekomendata uzi nur la personmorfon de la verbo.

En parollingva lingvo, la triapersona singulara formo estas tre ofte uzata anstataŭ la triapersona plurala formo. Estis iom da diskuto, ĉu tio estu akceptita kiel librolingvo, sed la propono ne ricevis multe da subteno. La ŝanĝo verŝajne ne tute paralelus kiel la de går -tipo estis finfine akceptita en la sveda literatura lingvo en la 1950-aj jaroj. Je la tempo de tiu ŝanĝo, la de gå -tipo jam malaperis el la parollingva parolo tiel ĝisfunde, ke ĝi ŝajnus sufiĉe stranga eĉ en la ĉiutaga parolado de emerita profesoro.

==== Nea verbo ====
Por fari nean frazon, la finna uzas nean helpverbon. Post ĝi oni uzas la verbon, kiun oni volas nei: oni trovas la formon de la verbo prenante la unuapersonan formon kaj forigante la finan ''-n''. Ekzemple, “mi ne parolas” estas: “''(minä) en puhu''”. La konjugacio de la verbo estas jena.

{| class="wikitable" style="margin: auto;"
! colspan="2" | Persono || Pronomo || Verbo
|-
| rowspan="3" | Ununombra || 1-a || minä || en
|-
| 2-a || sinä || et
|-
| 3-a || he, se || ei
|-
| rowspan="3" | Multenombra || 1-a || me || emme
|-
| 2-a || te || ette
|-
| 3-a || he, ne || eivät
|}

=== Demandoj ===
La vorton “ĉu” oni tradukas per sufikso -''ko''/-''kö'', kiu varias laŭ vokalharmonio. Oni komencas la frazo per la vorto, pri kiu oni volas demandi, kaj oni aldonis al ĝi tiun sufikson. Ekzemple :
* ''Hän osti sen eilen.'' Li (aŭ ŝi) aĉetis ĝin hieraŭ.
* ''Osti'''ko''' hän sen eilen?'' Ĉu li aĉetis ĝin hieraŭ?
* ''Hän'''kö''' osti sen eilen?'' Ĉu li aĉetis ĝin hieraŭ? (La demando estas pri “li”.)
* ''Sen'''kö''' hän osti eilen?'' Ĉu tion li aĉetis hieraŭ?
* ''Eilen'''kö''' hän osti sen?'' Ĉu hieraŭ li aĉetis ĝin?

== Dialektoj ==
[[Dosiero:Suomen murteet.png|eta|Ĉefaj dialektoj de la finna en regionoj kie ili estis parolataj ĉ. jaro 1900. La mapo montras ankaŭ la limojn de regionoj.]]La finna lingvo havas naŭ bazajn dialektojn kiu grupiĝas al du grupoj: okcidentaj (sur la mapo numeroj 1-5) kaj orientaj dialektoj (numeroj 6-7). En la flavaj teritorioj estas parolata la sveda lingvo. La mapo priskribas la situacion ĉirkaŭ la jaro 1900.

=== 1. Sud-okcidentaj dialektoj ===
Ili estas relative multe proksimaj al la estona lingvo, ekzemple apud la longaj kaj mallongaj vokaloj, tiuj dialektoj havas ankaŭ meze longajn vokalojn. Sudokcidentaj dialektoj havas ankaŭ multajn fremdvortojn el la ĝermanaj lingvoj. Partikulare oni indikas al la [[Raŭma dialekto]], kvankam iuj homoj asertas ke la Raŭma dialekto ne estas dialekto de la finna lingvon sed ke ĝi estas lingvo<ref>https://ls24.fi/raumalainen/lukija-kysyy-miksi-rauman-gial-eika-rauman-murre</ref>

=== 2. Tavastiaj dialektoj ===
Tavastiaj dialektoj estas parolataj en suda, interna parto de okcidenta Finnlando. La grupo estas interne relative ne-unueca.

=== 3. Sud-ostrobotniaj dialektoj ===
{{Ĉefartikolo|Sud-ostrobotniaj dialektoj}}
Tre unueca grupo da dialektoj, kiu estas parolataj en malgranda regiono en okcidenta Finnlando.

=== 4. Mez- kaj nordostrobotniaj dialektoj ===
Tiuj ĉi dialektoj estas parolataj en regionoj Meza Ostrobotnio kaj Norda Ostrobotnio. Ili havas multajn trajtojn el orientaj dialektoj, kvankam kutime ili estas kalkulitaj en la grupo de okcidentaj dialektoj. En Meza Ostrobotnio ĉiu rivera valo havas sian distingeblan dialekton.

=== 5. Ekstrem-nordaj dialektoj ===
Tiuj dialektoj estas parolataj en vasta regiono kiu etendiĝas ĝis norda Svedio kaj Norvegio. En Norda Svedio la loka dialekto estas kalkulata nuntempe aparta lingvo kiun la lokanoj nomiĝas ''[[Meänkieli|Meän kieli]]'' (nia lingvo), sed pri kiu oni uzas ankaŭ nomon '''[[tornival-finna]]'''. En Norvegio estas uzata nomo '''[[kvena lingvo]]'''. Ekstrem-nordaj dialektoj havas trajtojn kaj el okcidentaj kaj orientaj dialektoj.

=== 6. Savoniaj dialektoj ===
{{Ĉefartikolo|Savoniaj dialektoj}}
Savoaj dialektoj havas plurajn subgrupojn kaj ili estas parolataj en vasta geografia teritorio. Ankaŭ malaperintaj dialektoj de [[arbar-finnoj]] en Meza Svedio apartenis al tiu ĉi grupo. Savoaj dialektoj estas tre kreemaj kaj havas plurajn priskribajn vortojn kaj esprimojn.

=== 7. Sud-orientaj dialektoj ===
Sud-orientaj dialektoj (foje oni nomas ilin ankaŭ kareliaj dialektoj, tamen ne temas pri [[karela lingvo]]) estas parolataj en sud-orienta Finnlando. Nuntempe ilia teritorio estas relative malgranda sed antaŭ la dua mondmilito ili estis parolataj ankaŭ en [[Karelia istmo]] kaj en [[Ingrio]].

== Famaj finnolingvaj aŭtoroj ==
[[Aleksis Kivi]], [[Elias Lönnrot]], [[Mika Waltari]], [[Erno Paasilinna]], [[Arto Paasilinna]], [[Anja Snellman]], [[Väinö Linna]] kaj [[Kalle Päätalo]].

Atentu ke neniel ĉiuj aŭtoroj en Finnlando verkas en la finna, ekzemploj estas [[Tove Jansson]] (kreinto de libroj pri [[Mumintroloj]]), [[Ulla-Lena Lundberg]], [[Johan Ludvig Runeberg]] aŭ [[Edith Södergran]].

== Finnaj vortoj en Esperanto ==
[[saŭno]], suoma (1), lirli (2), [[kantelo]] (3), [[runo]] (4), madala (5), [[raŭmismo]] (6)

Notoj:
:(1) “finna” ĝermandevenas
:(2) sono de rivereto, uzata interalie en la Esperanta traduko de [[Kalevala]]
:(3) finna [[liuto]]
:(4) vers-tipo
:(5) poezia neologismo signifanta "malprofunda" aŭ "neprofunda" (laŭ la finna 'matala'), uzita en [[tankao]] de [[Arthur Dawson Foote]] en ambaŭ eldonoj de [[Esperanta Antologio]]
:(6) Laŭ la devenurbo [[Rauma]]

== Referenco ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Sisu (koncepto)]] : tipa finna koncepto
* [[Nord-samea lingvo]]

== Eksteraj ligiloj ==
* [http://finna.lukinluotteet.fi/ Esperantlingva bazkurso de finna lingvo]

{{Projektoj
|wiktionary = Kategorio:Finna
|s = Kategorio:Finna lingvo
|w = fi:
}}

{{-}}
{{Oficialaj lingvoj de Rusio}}
{{-}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Finna lingvo| ]]
[[Kategorio:Lingvoj de Finnlando]]
[[Kategorio:Lingvoj de Svedio]]
[[Kategorio:Lingvoj de Norvegio]]
[[Kategorio:Lingvoj laŭ alfabeto]]