4130 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Sexto Grado.
4130 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Sexto Grado.
4130 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Sexto Grado.
2008
2008
Stalel xkuxlejal kusitik chichan pasel ta batsi kop (Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil), fue elaborado por la Direccin
General de Educacin Indgena, perteneciente a la Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin
Pblica.
La
agradece la participacin de los responsables de educacin indgena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas tcnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los nios y las nias indgenas, a quienes va
dirigido este libro.
Edicin
Direccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edicin
Laura Espinosa Carsolio
: En trmite
Primera edicin, 2008
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2008
Argentina nm. 28, Centro,
06020, Mxico, D.F.
Diagramacin
Vicente Enrique Quezada
Texto de la presentacin en espaol
Alejandro Torrecillas G.
Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pint color a las
palabras de las nias y los nios, quienes son los autores del presente libro.
Saobil tslibetik
ndice
Yalobil skoplal........................................................... 5
Presentacin............................................................... 7
Loil/Narracin
Vo xchiuk chapul pom.......................................... 29
Ora ta soktom.......................................................... 31
Loil maxil/Cuento
Chakot cho............................................................... 9
Yich pasel................................................................. 33
Yjval balumil............................................................ 34
Tetikaltik................................................................. 35
Sakil Sup................................................................... 12
Me vinal.................................................................. 14
Jtojomtasvanej....................................................... 39
Kux-elan li laj ta lolael.......................................... 40
Loil maxil/Fbula
Oxvo chiililetik...................................................... 42
Kuxlejal/Biografa
Sloiltael ku-elan/Descripcin
Xkuxlejal J-antun.................................................... 44
Skoplal/Monografa
Sloilal osil Puyukum.............................................. 45
Sku jsotslebetik...................................................... 26
Sloilal kuxel............................................................. 27
Ranchera Turasnal................................................. 28
Xchunel/Creencia
Chavo vayejil......................................................... 46
Loil maxil/Leyenda
Ixim........................................................................... 47
Tsajal Vits................................................................. 48
Kataj ta vakax li vinike.......................................... 49
Kurus xkim.............................................................. 50
Xmaruch chiuk suy................................................ 51
Xchailal nail chen.................................................. 54
Yalobil kop/Glosario............................................... 59
Yalobil skoplal
Li kakale oy xojobal xkixnaj ti osile, kalal mi och akobale xyamet
xchay batel snael stsimtael, xchiuk jbel kop jechuk kuxuluk batel
kakal, vo, ik jchiuk jmetik. Lie chaktal xojobal skixnal, sikil xkuxet
kusitik x-ayan. Kusi xkaltik kalal, muxa yoxuk teetik, muxa tsojuk
chicheltik mi muyukxa oy sbonile, skotolxa kool ta kelele, ja jech ta
kelel mi chay batel ti jkoptike, ta sjunul mejiko, sjunul balumile.
5
12/11/2008 01:54:08 a.m.
Presentacin
Cmo se dice da en tu lengua Cmo se dice noche en tu idioma
No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el da es ms
brillante y las noches ms calmadas y bonitas Esto pasa porque si lo
expresas en tu propia lengua es como si tus paps y sus paps, y los
abuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras se
oyeran ms fuertes y ms claras
Por eso hemos querido que tengas este libro, que est escrito con las
palabras que se usan en tu lengua para llamar sol al sol, agua al
agua, aire al aire y luna a la luna, para que esos astros brillen ms,
el agua refresque ms y el aire sea ms claro.
En la Direccin General de Educacin Indgena hemos elaborado este
libro, en el que participaste t, tambin tus compaeros, tus profesores,
tus paps y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lo
disfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamos
a recopilar los saberes de tus mayores, a crear tus propias narraciones, a
que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueos.
Con ese material nos gustara poder entregarte otro libro pensado y
escrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que se
habla en cada regin de Mxico es como un color distinto, que no existe
en ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. Te imaginas que de
pronto ya no existiera el verde O el rojo O el azul De qu colores
seran el pasto, los rboles, la sangre, las sandas o el agua del mar
7
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 7
Loil maxil
Cuento
Chakot cho
Oy tooxla chakot cho tala sailan sveelik ta tetik, te la iyilik batel
vinike ba sman jkot katu te ba yak komel ta yut ixim, li katue bikit
jpej na, vaun yalbela sbaik oy ep velil li ta nae batik ba jkeltik kusi
jtatik tey, ja tola xilik epal ixim latsbil lek, oy ep jveeltik lie, xiik lek
li katue te ichi batel la xchan sael cho stie, vai li choe la jyilik oyxa
skronto, te iyalbe sbaik kusi ta jpastik lii tame xi jla yuun katu ja
jatavukutik batel ta yan lum ba sa sveelik tey.
Ta yan kakal yakoj sba xveik kalal ikot yajval ti ixime, li choetike
ja yil batel ochik ta yut xchenik, yan ti vinike la jyil ti yixime lajem
ta cho, kajval laj ta cho li yixime, ta jsa jkot katu ako smil li choe, li
9
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 9
Kerem xchanul jo
Tey ta paraje valalupe viktorya slumal pantelh, li parajee stsakinoj
Ta som lok batel ta sna ba sa choy sti, yalbe komel, ti yajnile te chital
j-okxa ba sa choy jtitik chi sut tal ta ora. Li Vinik xchanul joe muxa
batel. Li kereme chba nuxubajuk ta ukum chba sa choy sti sabe snatil
yut jo jal tajmek mu bu sjik jo. Jun kakal li viniketik la schap sbaik
tey xba kak bot atakin, te tsotsan me batel, chabanuk ti skotol kuts
ep istaik batel lek iveik ta choy, li kerem vinike, oyla ista jpej kanal
ton ja la skinal, li kereme pas ta vinik, laj sa yajnil chavo snichon,
toj lek uni keremetik. Jujun kakal tala xbatik ta nuxomajel ta ukum
10
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 10
ba snaksba yuun skel kusi spas ti antse kalal isut tale, li antse kalal
stukik, vaun li tsebe mu la skan sve ti kusi sve smalale, jala nopan
xai ti kusi sve ta sna smee, ja lek xbat ta sna smee tey la jyalbe komel
smalal, chibat ta sna jme te chisutal chaej, li vinike jech la stak batan
lie oy kop tana ja lek cha jpixbot li asate mi tal li amalale, chkalbe ti
ja noox yuun xba achiin junuk jmosotik lek oy xchi li tsebe jech ibatik
ta sna sme li mosoe yichoj batel mantal ako me skel ti antse kusi sve
ta sna sme chabo ta kakal akobal.
Jech-o ista skakalil ba yiktal yajnil li vinike kalal ta sna sme, lie ku
skopon ti yajnile, kusi chapas ants kuchaal ti pixil asate, skan ba
ti antse kusi spase, la sta olol akobal lik batel ta snail spanobil velil,
tey la slokes jpej sat stik ochel yan sat, yuun xil osil ta akobaltik, ja
11
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 11
Sakil Sup
Stoyojla sba ta jmek jkot sakil sup yuunla lek alaksba stsatsal, tojla
lek ch-ilat yuun skotol ti krixchanoetike xchiuk ti yajvaltake, yatoj
yoonik ta yakbel lekil velil ti supike, ja ta xakbeik bektal kaxlan,
vakax, kaxlanvaj, kayeta xchiuk yalel xchu me vakax, yola lek-o
tsots stakupal. Ja yech jun kakal, ti yajvaltake laj la snopik chbat
nakiukik ta yan kalpu kalal sta skakalil ti ta sjelta ti snaike, lik stam
xchiuk spakan ti kutik oy yuunike, oy kusi chayen ta joltik chkali,
xutsbaik, te melel chay komel ta sjolik ti sakil supike, ja ti toj sujom laj
staman ti kutik yuunike, te la vayen ikom ta yolon jtek mukta teyo
bu snatoox ti yajvaltake, kalal julav ti mu sakil supe, xmeet xala batel
ta sael van la laj smala spejel kakal xchiuk juluk yochebal akubal,
muyukla sutal ti yajvalta-une ti saki supe lik yates yoon, chvinaj xala
ta jmek xchut, kalal yul xchulel ta yokomal osile, xmichichetxala ti
xchut ta vinale, laj la yai ti mu xa xkuch yuun ti svinanale, ochla
ta sael muktik choetik, biktal choetik xchiuk biktal mutetik yo
smak-o ti svinale.
Xu noox yuun yilel ti saol li sakil supe, li tana lie muyuk laj sta ta
tsakel jkotuk ti kusi xyaket ta tsake, kuchaal x-elan ta xkil jvokol
yaele xi xa ti mu supe. Tey la xmeet ta x-ok yo bu iktabil jpej ka na
12
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 12
ti mu sakil supe, yo bu taje tey la laj snupta be jkot mol iksoman sup,
toj pij la ta jmek ti sup taje, yechu ti sakil supe laj la skanbe smantal
tsatsale.
Sakil sup: Yech xa val kauktik bankil iksoman sup, abulajan albun
katik kusi stak jpas yo mu xa xkil-o jvokole chee.
Iksoman sup: Ayome lek tana chee, yuun me j-echel noox ta xkal
avai.
Sakil sup: Lek oy, abulajan albontal kai ti a mantale. Iksoman sup:
Yo mu xa taik-o ta ilel ti biktal choetike xchiuk ti biktal mutetike,
13
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 13
Me vinal
Ti vone noox oy la ijelav me vinal tey tooxla nakal jun ants oy
xa slech ti sveele, kalal isjambe sti spin ja to xil te loktal sjol chon. Li
jolove kalaj ta jkot chon, li yalel sveele kataj ta chich svok lokel ti
pine, ti vaje kataj ta xinich, li vinik antse xiik noox. Li vinike la jyut
x-ilin yuun te xkot ti smee, li bankilal kereme ba sak jolov sti, kalal
batel ti smee pukujil ants meel kuchaal jech chapasbun ja lek chaman
isut tal ti snae la jyalbe yajnil lakamo li velile yuun lek chive ta kalto
xcha mi mooje cha jmilot jkan oox xive ta jolov. skantoox xchoti
jolov, li antse la slakan ta mukta pin, taaj yuun sta yorail veel, li
vinik skant kutikxa, stsak spulatu li antse slech sveel smalal jato yile
vinike xi noox ba xokan sba ta kalna tey ikopoj muxa xokan aba ta
jtojol muxa snaik kusi spasik jech xtox ti ixime pitik lokel cheneke
skan sveel, li vinike muxa skan xakbe sveel smee la jyalbe ti yajnile
vilik batel kuchal us, li snaike xokol ikom li vinik antse toj meon ikom
nakot li velile xtal jme bol meele ants jsa veel, ja xchiil metsi, ja
skoj yuun muk xakbe sveel ti smeike, ja jech iyich pasel ti vonee.
noox tal skan sveel li ta jnatik, kalal ikot ti meel antse la jkanbe
jutuk yixim ti kereme kelanbun jutuk avixim joote oyto avixim xchil,
li kereme ch-ilin ta jmek chabal ti ixime lokan batel li meel antse te
14
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 14
Chba jkuchtal.
xi-o.
Cha oke.
15
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 15
noxtok li antse.
tastak ta amtel.
voone mu jna stiel xivital beket, ja noox albon kai buy, oy ta tael.
Li antse: Lek, lino ox oye, xyaket ta sasi, bat sao mi cha kane.
16
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 16
Li vinike: Li jav sie toj tsots ta pasel, mi cha kan cha koltaone,
17
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 17
laj loilajikuk, ti mol Xune ta anil jul ta sjol, ti kajnile chamenxa chkai
kuchaal ti x-elan ta xi ilbajinate, kalal yul ta sjol yeche, muxa sna kusi
ta spas ta anil xteleletxa likel ti stakopale yuun toj xiel ikot laj snop
ta anil ta sjol, laj la yalbe ti buchu xyaketi chloilaj xchuuke, chba jkel
kot ti ta snae, yech noxtok ti mol Xune teyla xnopet ta syules ta sjol
ta anil kutskalal laj yal yeche, anil lokbatel ti ta snae, ja ti toj xienxa
ti kutik toj lek laj spas xchiuk ti yajnil kalal kuxultooxe, ti kalal
18
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 18
chba jchinot-uk.
Li jchabiej nae laj yakbe yil li mol Xune ti buy xbat sbelel ti
nomto yael ti ta yutnae, kuni kerem kusi cha kan kusi tal
19
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 19
20
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 20
Loil maxil
Fbula
Toj tsotsla laj sta chamel ti katue, ep la ta jmek laj yil svokol, echla
vinal yuun yecho ti toj bakxa xvinaje; kalal laj stamsba jutuk ti ta
yoon ta anil, kalal laj sta ilel li mukta bolome ti chiil ta alele, xi la
mukta bolom, yuun xao noox a naoj yilel ti chi cham ta vinale,
komon, kalal laj yai ti kusi laj albatuk ti mukta bolome, laj namajuk
21
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 21
22
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 22
Sloiltael ku-elan
Descripcin
Kux-elan li kolonya Roblar
Li Kolonya Roblar ja slumal pantelh oy yichoj vaxaklajunem reya
ta jteklum oy jolajunvinik xchiuk jbok, ti yajval ti kolonyae, jech
ta xal ti chapil yuunike. Li yajval ti kolonya oy stalel sukuxlejik lek
xvinaj, skopik, sku spokik, j-amtel jpatan yuunik yan-o sba ta jujun
jteklum, xchapanel sbaik, alkopetik xchiuk skop kajvaltik. Li kolonya
Roblar oy skixnal jutuk ta unenal osiltik xchiuk jotikal osiltik ta sikil
osiltik oy jutuk jo ta xake.
23
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 23
Xlikem jnakletik
Ta ejiro Puyukum slumal tsimajobel la jyich meltsnael ta sjabilal ta
1985. Li ejiroe ti vonee jatoox jun rancho mol Limbano Abarca Flores,
epal balamil smakoj ep smoso ley x-a mtejik ta vakim ora sakubel
jato mi la sta vakim ora yikubele. Li mosoetik la xchap sbaik yuun
kuchaal chkuunintik li balamile tey la snopik ja lek ta jpojbetik li
ukum teye xchiuk oy puy tey jate kom sbi puy ukun.
Li yajval ejido puyukum toj lek la schap sbaik mi oy kope lek tsobol
24
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 24
ikot ta jun lum la spas sna (chulna) sbiil ja noox yuun muk xlaj
ja sibanilj ja yuun sat jo tey, epal teetik sbi siban ta skop tseltal
25
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 25
Sku jsotslebetik
li stiiltake kool sba sjamlejtak xchiuk sbonoltak, jlik ikal pok tsekil
mi jlik ikal tsots tsekil, jlik tsajal xinxail, tey kilatik xyaxal xchiuk
sakil naal ta oolol, lek stsala let xvinaj, oy jay choj natsiletik yuunik
sjunal slumalik.
jlik skuil mokiteik, jlik skuil mokmok vexik jlik tsajal xinxaik pasabil
ta vonee, tana lie taxa stunesikbe sku, svex, xonob, spixol jkaxlanetik,
xelail, jlik yunen chojan nutiik mi jlik snukul moralik xchiuk jlik batsi
xonobil mi jlik batsi varach.
26
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 26
Sloilal kuxel
Joon ja jbi xlel mulalix Alis, ta jchan xchakojal un ta chanvun Jmikel
Ja jun osiltik toj vitstik noox beyotik epal tetik, te xkom ta lokom
mut, korochoch, meel, vet, uch, im, tul, okil, jex xchiuk vakax, ka,
ta juju chop uts alalil. Ti sku spok ti jchiiltake, la slapbikxa sku spok
jkaxlantik, ja xa noox li antsatike tato alapik sbatsi stsek, kuik jalbil
yuunik, oyxa tsebetik ta slapikxa stsek xinula xchiuk xonob.
27
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 27
Ranchera Turasnal
Oytoox la jun rancho epal balamil smakoj mol jkaxlane Jpetul Vega
sbi oy jtsop Krixchano la jla stsom sbaik yuun skanla smanik chibuk
caballera ti balamile, vaun ti yajval ranchoe la schon pimil tetikaltik,
Stsakinoj kolonya san Gregorio, santa rita xchiuk komon osil san
Gregorio las casas slumal vistan, li krixchanoetik ochik batel ta yut
teetik tela ku staik te turasnu vaun yichik entrekal ti balmile te isabik
sbi la snopik jech kom sbi turasnal tsakal ta San Andrs Puerto Rico, ta
ta spojik yosil turasnale, te ispasik kop jalij lajchem jabil 1991 kalal
ba xchiin san Gregorio las casas ta 1980 yajval san Gregorio ta skan
28
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 28
Loil
Narracin
Vo xchiuk chapul pom
Tey la xvililetnoox jkot xchanul pom ta yavil nichimaltik, ti bu oy
nichimtike yan x-elan vo tey li jkot chanul pome, yakala x-amtej
stsutsel nichimetik , Li voe la sjakbe kusi chapas uni xchanul pom,
xchila ti voe, jech la stak li chanul pome, chi amtej ta jtsutsun yalel
nichim, vaun li voe jeh istak kuchaal toj ep chaamteje xchiuk kusi
ta vamtele, ta jtsutsun yalel ti nichimetike, ti voe xi la laj slabe kusi
stu-o ti yale nichime, yuun ta jtsombatel ti yalel nichime ja yuun ta
jpas ta pom xchiuk chab.
Ti chapul pome, yuun toj lek chkai li amtele, xchiuk toj kupil
Sba kalal ta baba nichim chi amteje.
Ti voe. ah! chayen ta jmek a jol chkil muyuk cha tunes jsetuk ti
Kusi chata ta a vamtele.
Ti chapul pome, ta atunes jutuk, ja noox ti voone toj lek koon ta
xkak ta stunesik ti buchutik chtunyuune.
Ti voe. Chapul pom, icho aba ta muk jsetuk ja noox cha skelbot
29
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 29
30
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 30
Ora ta soktom
Sloilal ta soktom vone noox li soktome ja toox
iko jtsebe ajnilino iko batel ta ana, li Fernandoe laj yik batel ti tsebe,
Li Fernando te iilin la smil ti tsebe ba yalbe sme ti tsebe ismil sba yuun
ja skan ti Josee li mu meele ba kano parte alo ti ja Jos la smil ti
te oy, ta sta olol akobal ta jtijel ti kampana yuun orae jate chich
milel li Josee jelav ti orae toj xielik ti krixchanoetike ti chabal ilij li
kampanae, jech ti Fernando te iyal smul ja la smil ti tsebe smantal sme
meel Caridad. Ja jech ikol ti Josee yan ti Fernando te la smilel xchiuk
ti meile bat ta chukel. Li kampana yuun la jkolta ta milel li Josee.
Sebastin Prez Gonzlez
San Cristbal de las Casas, Chiapas
31
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 31
Li kereme, bat ta anil ba yalbe tal stot, tot ba kelo jun mol paj ta bejo
yuts yalal xchiuk slaklajom, toj ep yixim, xchenek, yitaj, Jujun jabil
kusitik yuune.
bejoe la skelik la smukik yan ti meele la jyich mul ep, tela x-okolet
yuun ti cham ti smol malale, te itsaki ta chamel ja jech icham batel
Kalal oy buchu sman ixim, chenek, mi itaye, li mol meele tato skelan
ti meele.
jutuk toj lek yoton li krixchanoe kanbil yuun skotol slumal. Li mole
lokbatel ta vulal ta sna slaklan te xjelav ta bevo, li mole, muk xu
koltel, tey xtal jun kerem te iyai ti x-avane, li kereme te la iyal buchu
32
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 32
Yich pasel
Jchop jnaklej la slum xojep chilon li jnaklej vinik antse oyla jovo
Ta skakal lunes yalbik j-amtel jpatan ta muk tik lum, la sjokik ti lume
lajla staik ti olove, ja noox yuun och ta chen bikit sti li chene, vaun
jtote ja noox puyum ich, chenek, xchiuk vaj jvekutik, jech nooxtox
chene la sta lokel ti olove ja ti muk kereme yan li bikit kerem tey
li jtote epxa yil muxa xtoj yuun joonkutik ta jtojkutik lie mol meele,
j-ilol xchiuk yantike le jyayik smelol yan ti yabat ajvalil muk xchunik
vinike sut batel ta sna ba yalbe yajnil ba yalbe j-amtel jpatan ta kalpul
ba skel ti chavo keremetik muyuk bu ilok yuunik te isakum osil.
33
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 33
Yjval balumil
Ti vone nooxe li balumile ja toox yajval li chonbolometik oyla
jun velta stsoboj sbaik mukta bolom, vakax, ka, xulem, xik, yantik
chonbolom ja sveelik li krixchanoetik ja xba smiltal krixchanoetik
yuun ta stiik. Jech-uk li viniketike tao xayik ti mu stak xlokik ta
xanbal ja ti xlaj ta tiel yuun ti muktabolome, tela la xchap sbaik yuun
la smilik li muktabolom ba smalaik ta be, te iloktal li muktabolom la
jyakbik yolobil te ya yijem xa batel li mukta bolome bat xchen te
oy li xchiiltake ta patil te icham li mukta bolome yantik xchiiltake
la jyalik ba jmiltik li viniketike mi mooje ja xi smilukutik, ja lek ba
jmiltik xchiik. Li kae joone ta jlombe tekel skotol jato mi chamik
skotolike bat li kae, kalal ikot bu oyik li viniketike skan slom ta tekel
ja ja noox li viniketike lek chapalik oy slasoik laj xchukik li kae iskaj
la vinik jato ti lube te isnijan sba.
Lok talel vakax sna lek xluchavan li vakaxe, kalal ikot bu oyik li
viniketike lako sluchilan pejbat jchix xulum jech icham li vacaxe. Lok
mutetik ja noox jech cham skotol li mutetike. Li jtotike la jyalbe li
Ja yuun tana lie li kae ta stunes li viniketike jech noox tox li vakaxe.
Sebastin Prez Gonzlez
San Cristbal de las Casas, Chiapas
34
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 34
Tetikaltik
Oyla tujumal tetikaltik te oy epal chombolometik jech kuchaal chuch,
tul, uch, okil, im vet, poy, mutetik kuchaal jex, xik, pumus, xkulakte,
xulem, tsunun joj, um, mankuk skotol kakal xkaitik ta xkejinik ta
jujun som jujun xmalkakal toj lek ta ayel tey ta tetikaltike.
Jun kakal tela ijelav jun chuva jol vinik yichoj smoy lajobal xa ti
smoye, vaun te isjip komel xchak smoy te kukuntik istsak skakal li
jobele, ja yuun li takinikxa ja to xilik ti krixchanoetik lok xchailal
ti tetikaltike, ja noox yuun muk xchap sbaik ba skelik kuyuun ti
oy chail xlok ta tetik tey ijalij kakal iyilike yakoj sba ta xkak ti
teetike kalal ixchap sbaik sba stupike, toj epxa kak batel ti teetik.
Yan ti chonbolometik ep ijalavit batel ti yane te ichamik ta kok, ti
buchutik jatavike oy te la jyich milel ta bebetik yuun krixchanoetik.
Ti tetikaltike oy toox lek kupil sba xkejinik ti mutetik ta x-okik ti
chonbolome tana lie toj abolsba muyukxa buchu tey nakalik ta
teetike kuchaal ti vonee, oy toox ep chonbolometik mutetik
chonbolome xchiuk ti tetik ja yuun ti muxa xak lek joe, ulxa batel ti
35
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 35
ti yajval ixime ja jun jkaxlan nakal ta lum ja sbi Acala nopol tuxta
Juan ja yuun sbiinoj Juan. Chinto li Juane ikbil chbat ta amtel yuun
bakintik ta xpojat yuun sme tala xich majel-uk, tao xai li majele.
jun rominko kalal xjelavik krixchanoetik ta sutiktal ta San Antrex,
bu nakal ta atot amee ta jchamo xchi vai la stakel ta ikel ti stot smee,
nachij.
Tey ta parajee oyla jnaklej ants vinik chabal yol snichonik askanel batel
ti kereme muk skan ital xchiuk skan ako batuk sme yuun ta xi mi
yich milele yuun stot, ta xchibal belta kot ti mole xchiuk sjunme ti
kerem, ejech noxtox mu yuk bu tal, ta oxibal. belta jato ital ti kereme
kerem vinik la xchonun ta chim janeka ixim, ja jech ikom ta kixin osil
36
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 36
37
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 37
Kalal ilbane toj noox iilin, kusi chasa lee xi li jsa amtel vinik toj
38
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 38
Jtojomtasvanej
Oyla un vinik la jla snak oxkol tuluk yuunla chilbajin li xchiiltake. Li
yajval tuluke sailan sailan muyuk bu ista, tal li vinik buchu ti la snak
ta jlikel noox snitoj tal ti kae. Li yajval kae te la sjak jayim kil, chabal
ti tuluke, te la sjakbe kusi cha sa, li yajval tuluke jech istak chayem
janoox akbun jchepuk yikats akae. Yai jun ajvalil ti oy buchu sna
sba smuts sat aa! La jxa Jna bu oy malo jlikeluk ba jtsaktal ta likel
spetoj tal oxkot tuluke, li yajval tuluke te isjak jayim kil, chabal ja
jyakbe sbik, vaun lik yalbe ti alvalile, ti xoj akobe ja la jbik li ube,
noox chavakbun jkotuk li tuluke te ista komel jkot tot tuluk. Ta yan
kobale. Te abat smoton epal kanal takin, te noox tok tal yan ajvalil
j-ilvanej vinike la snit batel jkot li kae ba xchak komel ta tetik, yan
ti yajval kae sailan ti kae te ital li vinik kusi chasa mol mi oy kusi
39
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 39
okile.
40
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 40
kalal texa-ox oy ta sbe li mentese jech la jyalbe ti mol okile. Mol okil
ta smalaele jechla la jyal. Jalek chibat ba jsa yan jveel oyto bu ta sael
velile xi la, te xkot kun batel snopilan vuun li laj ta lolael yuun jkot
uni mentese mu jchun xtok jalek muxa jchun lolael ta yan belta.
Ti mol okile xnijnunla batel xkilkunla batel smu sne ta banamile, yuun
kom kamiko okil xito. Ti mol okile liktola sjokilan ti banamile skalto
kelel xilaun.
41
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 41
Oxvo chiililetik
Jun kakal jkot vuro lokbatel ba sa sveel ta yexaltik, te ch-ok batel
ta anil, tey ta stenlej ista jkot ka sve, li vureo la skopon li kae, kusi
chapas, lek ti la jtaote yuun jkan jchiil jchiin jbatik, la stak li kae
ikatsil, jech noox mu jkan jna ti joot tojxa anilaj yan mi xchiuk
inopej tal jkot vakax , la jkai skotol kusi chavaltike lek ti tsalbail ja
42
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 42
nopik jeche joon ta xkal mantal kusi chapasik jujun amtelale. Ja jech
ti oxkot chiilsbaike tey ibatik ta sna ti vinike, te ta na la jchakbelik
yamtel li vakaxe bat ta vok osil, vuroe bat ta ikatsom, li kae bat
ta kajlebinel yuun mantal, xkuxetxa yoton li vinike kot skakalil li
vureo la sjakbe xchiiltak kux-elan li yamtelike tey istakik ti toj tsots
li yamtelike ta skan ta xjatavik batel oxkot chiilalbaile, li vinik ba sa
ti xchon bolome mukxa sta li oxkot chiilbaile te oyik ta yut tetik ja
jech ikom nooxtok stuk ti vinike yan ti chonbometike sutik batel ta
tetik jech ox kuchaal vonee .
43
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 43
Kuxlejal
Biografa
Xkuxlejal J-antun
Kerem vinik ja sbi J-antun komes Yes, ta svachinta jujun akobal te ta
xchen java ekel tala spas kin tey ta yut chene, lek meltsanbil akbil
j-amtel jpatane.
keremvinik toj lek yoton, xchiuk xchiiltak, lek sna tajimol ta pelota,
Jun kakal la skupin jun tsem yalbe stot-sme ako ba sjak ti tsebe,
ba smey sme te iyokta sba te x-okolet ta stojol smee jech ibat ta chen
kalal ikote te ku slokes sku spok xtantun ochel batel ta yut chen
yuun ti kusi yal ti stote, yan ti smee, ba skan vokol ta stojol j-amtel
xchay
ibat ti J-antune.
ay ta yotonik ti kuchaal
kuch
Sebastin Prez Gonzlez
San Cristbal de las Casas, Chiapas
44
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 44
Skoplal
Monografa
sbaik
Li ejiro pujukum oy 227 yajval buchu te nakajtike, stuk xchap sba
skopik tseltal, lek sna xchapa sbaik, ti bankilal yuunike Ajente rural
Ok chon xchiuk oy yantik sna xvilik kuchaal xik, liklik, pumas, ub,
45
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 45
Xchunel
Creencia
Chavo vayejil
Ta vone ta jmek li viniketike oytoox svayejik oyla tentsun, tuluk y
yantik kusitik, chavo viniketik te la sta sbaik ta be, xchap yayejik
xi kusi chakan tentsun tal kikot batel muan ta jpat chi jbat ta anil
uch pox. Jun vinik li svayejele jala mu tentsun li yane jala tuluk. Li
yuun chakot ta ora ta na, tuluk vinike kaji ta sba li tentsune, kalal
iyakuvikxa tuluke batikxa xchila jala jech ilokik talel ta lume, talik
tentsune toj pukuj ta xilbajin xchiiltak, vaun bat ti sna skuy sba, te
isut tal ta smak ta be li vinik oy svayejel tuluke.
46
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 46
Loil maxil
Leyenda
nopol spat xokon ti vinik, tela isjoypin sba slembe joka sailan buchu ti
s-aj-une, muyuk kusi oy, sailan, sailan muyuk kusi sta ta kelel batel,
jech te isut batel ta sna. Ku yalbe yajnil, li antse a ja jsimtasvanej bi
xchi, ja jech te ivayik, li vinike isvachin, batan ba kelo ti kusi avai tey
Ixim
batel ti sat ixime, te iyich batel ta sna, kalal isakum ti osile la sloilbe
koxa li sat ixime, tey ta sjipik komel ta xchixil ixim, mi sat ixime, ta
oy buchu iyil xtal vinik antse ta xalbe yuun xich kuxibinel ti ixime.
Jun vinik lokbatel ta saol ta akubaltik xanav batel ta tetik sailan tul,
uch, mi oy kusi stae, xanav, xanav chabal kusi oye, vaun te ioch batel
ta yut kajbentik jato xaie oyla buchu x-aj-un, ta yut kajbentik te la
ti chul ixime.
Sebastin Prez Gmez
Escuela Filiberto Santiago Flores
San Cristbal de las Casas, Chiapas
47
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 47
Tsajal Vits
Tey tsajal vitse oyla chen te, te oy nopol te kolonya Emiliano Zapata stumal soktom, ta xalik
li krixchanoetike li chen oyla yajval tala xayik ch-avan ch-ok tey ta sti chene, ta la xilik jun
ants.
Jun vinik bala yiktal jo ta ukum nopol ta vits ta la skanxa x-och akobal, kalal sutbatel ta snae
tela nutsbil batel yuun vuro li vinike sjip batel ta anil ti yaale, anil ibat ta sna te isak chay batel
li vuroe.
Li vinike la jyalbe xchiiltak ba saik li vuroe chabal istaik, yan vinik och batel ta yut chen bala
xkel buchu ti ta x-oke oyla ep sots och batel ta yut tela kusta ti yajval chene.
Te ikom, chim oxim kakal li yuts yalale la sailanik muk staik jato tsakil jayim skakalil te oye
te te sul lokel bat ta sna, te isloilta ta yut chene oy ep kulejal viniketik ti buchutik xchonoj
sbaik ta chen skanoj takin kalal li oy ta balamile yan ta ora lie te oyik xchiuk yajval chene.
Li vinike mu yukxa ep kakal ikuxi te ichambatel, ja noox yuun La jkomtsan sloil.
48
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 48
49
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 49
Kurus xkim
Te nopol ta kalpul Expuilho Jlumal Vistan oy jun chen oyla yajval ja
chene, lek oy li noox malun lii , li mol vinike mooj chibat ba kakot
xtivan noox, ja jech icham yuunik ti yajval kurus xkibe yajual chen,
lek spijilik ti spijile ja xchanul pom xchiuk chail, kalal ikot ta sna
tana lie xu xa xi jxanav muyuk xa kusi xiel li vits xkibe, stakxa xjelav
50
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 50
51
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 51
ta xkalbotike.
Laj xchunbe jutuk smantal ti keremtak ti vinike, laj lik spai tsem ti
vinike, laj yalbe skotol yalamtak, some chi vayotik mi och-akubal
echel stsem ti vinike, tey la jun yoon iyil, tey la chloilaj stuk, ti vinike
lajla snop ta sjol.
52
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 52
Totil: Abulajanxa tsem muxa nopojxa ti yobu ukume, yikal me xasmil ti suye, jala lek spasba yoxinop yuune, ta la xiyakbotik kutik
jkanbetike.
53
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 53
skinal svokel chul bikit kajvaltik. Lek la ach skuik slapojik batel ti
chchay yoon komel ta bee, kalal laj yil ti oy chlok chayil ta jchoj
yochom ti ta xokon mukta bee. Te la xnopet batel ta sjol ti kusi laj yil
balamiletike.
54
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 54
balamile.
55
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 55
jujun xmal ka, ja la ti toj sik ti osil balamil ti slajem yual ta jujun
bikit kajvaltike.
56
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 56
muyuk bu ikotik, lajmala ista chim ora smalel kakal, tey la jnop chi
bat jtuk muyuk van kusi jnup ta be, vaun tey li xanav batel.
57
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 57
58
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 58
Yalobil kop
Glosario
Almantalvun
Carta
Chipel
Arrullo
Ixtolal loil
Chiste
Campesino
Jech chalik
Mito
Kejimol
Cancin
Kalon
Lata
Kuxlejal
Biografa
Laklajeletik
Vecinos
Loil maxil
Copla
Loil maxil
Cuento
Loil maxil
Fbula
Loil maxil
Loil
Narracin
Loilal
Ancdota
Mantal
Instructivo
Mantalil loil
Refrn
59
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 59
Mimi
Borreguito
Nichimal kop
Poesa
Paio, chpamuktavan
Espiar
Saobil
ndice
Skoplal
Monografa
Sloiltael, kux-elan
Descripcin
Crnica
Snopel kusi ja
Adivinanza
Spasel
Receta
Suyul
Sirena
Syaya
Abuelita
Tsavtsav votsan
Se esponja (plumas)
Primavera
Vone loil
Narracin histrica
Xchunel
Creencia
Xchanel
Ensayo
Xikit xliklajan
Acabado
60
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 60
Xmaklajan kop
Trabalenguas
Xpaije, chpaichivan
Celo
X-uman, xkun
Pjaro correcaminos
Xyaket
Sigue
Yakobil ta kelel
Representacin teatral
Yech, jech
As
Yolob, tilumte
Arco
Yotolal
Pgina
61
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 61
2008