FACULTAD DE HUMANIDADES

Y CIENCIAS SOCIALES
LIRCAY-ANGARAES

UNIVERSIDAD
PARA
EL
ESCUELA DE EDUCACION PRIMARIA
Y BILINGE
2015
DESARROLLO ANDINO

1ero y 2do
WIllAKUYKUNA
WATUCHI
QALLU PASKARINA
RECETAS
NOTICIAS

WILLAKUYKUNA
MANA KASUKUQ CHIWCHICHAMANTA
Wallpas, chiwchinkunata saqiykusqa, mikuy maskaq rispa.
Amam hawamanqa lluqsinkichu, nispan.
Sullkan chiwchichas, mana uyarikuq kaspa lluqsirqusqa
Chaynapis ankawan aparqachikusqa.

ATUQWAN WACHWA
Autqsi yarqaymanta purichkasqa, chaynapis uasapa wachwawan tuparqusqa.
Maman wachwa ripunankama atuqqa huknin wachwachata mikurqunanpaq
hapirqusqaa.
Hapirusqa qayakuptinsi maman wachwaqa kallpaylla kutirqamusqa.
Chaysi atuqqa ua wachwachata yanqallas kuyaytukun, sumaq puka chakicha
wawaykiqa kasqa nispa. kachaykuy wawaytaqa nispansi suwa atuqtaqa
qatirin.

YUTUWAN WAKCHA WAWA

Huk punchaw karu llaqtapi qari warmacha, waqachkasqa.
Sumaq yutucha rikurirqamuspansi tapun: imanasqataq waqachkanki?
Warmachaqa nisqa mamaymi waukun. Yutu nisqa amaa waqaychu, uqawan
purun ichu wasipi yachakamusun.

AKAKLLUMANTAWAN UKUCHAMANTAWAN
Akakllus iskay mallqunkunapaq mikuyta maskastin purisqa.
Ukuchawan tuparquspa nin: mama ukucha, mikuyniykitay aynikuykuway
mallquykunan yarqaymanta waqachkanku.
Ukuchaqa, allinta yuyaparikuspansi, nin: mama akakllu, kay urqu, wak urqu
asinaykitaqa, achka mikuy qispiyllapichiki huuykuwaq karqa, ama kunan
qawaykachanaykipaq.
Chaysi akaklluqa, pinqakuymanta mana imata nispa pawarikurqusqa.

YURAQ QASAMANTA
Yuraq

qasam

tuta

purn,

mana

puyuyuq hanaq pachapi, killa

akchiptin.
Qasaqa, chakran chakranpi
purn,

yurakunata sarustin.

Qasa , chayarqamuptinqa llapa yurachakunan waupunku.

Llapa tarpuy runakuna taytachata qayakuspanku.
Puku

pukurispas

puyukunata

rikurichimusqaku

mana

yuraq

qasa

chayamunanpaq.

UYWAKUNAPA LLAQTANMANTA
Runakuna wauspanchikqa uywakuna llaqtanpa chawpintas purisun.
Allqukunapa llaqtanman chayaptinchiksi allqukunaqa rinrichanpis yakuta
haywamuwasun, kawsaq pachapi kuyaptinchikqa.

PILLPINTUQA LLIMPINKUNA.
Pillpintuqa muyuriyninpis warmachakuna huunakurqusqaku.
Pillpintiqa, llimpikunata qawachisqa, yachachin:
Kaymi, puka yawar kaqllaa, kaymi qello inti kaqllaa kayataq anqas hanaq
pacha kaqllaa.
Kayataq qumir, sachapa yuraq kaqllaa.

UKUCHACHAKUNAMANTA
Piki sayay ukuchschakunas kusisqalla yachakusqaku. Wakinsi takinku,
wakinataqsi tusunku.
Pisiparquspankus wasinta puukuq yaykukunku, paqarin punchawkama.

ALLQUCHAYMANTA
Allquchaytam uywakuni sumaq lapi rinricha kaptin, wasiyta hatalliptin.
Purunpim kuska uywakunata michiniku, atuqtapas manchachinmi.
Kuskallam wasiyman kutimuniku, mikuykachiptiymi wasichanpi puukamum.

ISKAY INTIMANTA
awpa, awpa pachapis, qonqaymanta hanaq pachaman iskay intikuna
lluqsirqamusqaku, chaysi ninallaa rupayta qallarisqaku.
Runakunaqa, iskay inti lluqsimunanta yachaspas llapa kaqninkuta pakayta
qallarisqaku.
Yakutapas, quritapas, qullqitapas allpapa, qaqapa ukunmansi pamparqusqaku.

Iskay intikunaqa, imaymanatas lliw ruparqun. Uywakunata, sachakunata,

rurukunata, rumikunatapas uchpayanankamas ruparusqa.
Chaymantapachas yakupas, quripas, qullqipas, allpa ukunpi, urqu ukunpi
pakasqa kachkan. Kunankamapas manaraqsi tarinkuchu.

HARAWICHA
1.-Satukucha takimun,
Martacha, pichamun,
Anastu yachachimun.

2.-Misicha, misicha,
pukllay sikicha,
yana umacha.

3.-Sara sara
Mama sara
Kawsaymi kanki
Sumaq sara.

4.- Chiwakuy,chiwakuy
Chiwaku pasaq sikicha
Kuykatachu, maskachkanki.

5.- Kuka kintucha

ruyru rapicha
qumir rikchaqcha
puka tullucha.

6.- Ua waytacha,
sumaq akchiqcha,
qumir yuracha.

7.- Sapan takllantin,

aspin chiwakuntin
llamkan aylluntin.

8.- Manchachikuq,
manchachiwanki
manchakuypaq
manchachikuq.

9.- Tusukunki,
takikunki,
asikunki.

10.- Papatan akllanku,

Suytunta astanku,
ruyrunta yanunku.

QALLU PASKARINA
Puka sisi sasa sipina

Piki puka kapa

sisi wasipi sasa sipina

Kapa puka piki

puka sisi, sisi wasipi.

Puka kapa piki.

Aallw mikuylly,

Antukus aytukun

Miskikusqa

Aytukus pitaq mana

mikuykuptiy.

Aytukurqunmanchu.

Tayta qispi qasata

Papaykipa

Qispin qispikunanta

pampaman

Qipispan.

Papata
apan.

papanwan

Yutu yanaykipa

Taytaymi kanki,

Yupinta yupariy,

Kanki taytaymi,

Yupanawan,

Kaqmi kanki,

Yuparinaykipaq.

Kankitaqmi
qampuni.

WATUCHIKUNA
imallas haykallas! As!...... imamantaq hatin?

Qawan akakaw,

Mana huchanmanta

Ukun aallaw. (Tuna)

Runa waqachiq. (siwilla)

Qasapi partillan

Tutan purin
punchay puun.
Imataq

Tantacha. ( Killa )

kanman?

Karka chukucha,
asnaq sikicha. (Aas )

Pampapi hatun ispiqu. ( Qucha )

Muyuspalla

Sikinmanta

chichukuq.

Umankama

(Puchka )

Kiruyuq.
(paqpa)

RECETAS
MAZAMORRA DE HARINA DE TRIGO CON PLTANOS.
Ingrediente:
Harina de trigo. 250 g.
Azcar rubia.
200 g.
Pltanos de isla. 3 unid.
Preparacin.
Hervir agua con la canela y clavo de olor, agregar la harina de trigo diluido en
agua y pltanos aplastados. Una vez cocida agregar el azcar, sacar del fuego
Y servir.
AVENA CON FRESA Y PAN CON QUESO
Ingrediente:

Avena
150 g.
Azcar
200 g
Leche
410 ml.
Fresa
100 g.
Pan con queso.

Preparacin.
Hervir la avena. Una vez cocida agregar

el azcar,

sacar del fuego. Finalmente licuar las fresas junto con la leche y aadirla a la
preparacin anterior. Acompaar con el pan con queso.

MAZAMORRA DE CALABAZA CON LECHE.

Ingredientes:

Harina de trigo
Calabaza
Leche
Azcar
Chancaca
Pasas
Esencia de vainilla

200 g.
1 unid.
1 lata
200 g.
1 tapa
100 g.
Al gusto.

Preparacin.
Quitar la cascara de despepar la calabaza, ponerla a sancochar. Luego se
agregan las pasas y la chancaca, una vez disuelta aadir el azcar. Aparte
disolver la harina en agua y cocinar. Mezclar todo y cocina por unos minutos.
Retirar del fuego y agregar la leche.

NOTICIAS

Debido al friaje mueren162 nios en las regiones de Ayacucho, Puno y

Huancavelica

3ERO Y 4TO

WILLAKUYKUNA
SUMAQ ATOQPA RAYMIN

Huk pumchaysi poqoy killapi waranqa isqonpachak isqonchunka iskanyniyoq

watapis kasqa sumaq raymi chay raymitas ruwasqaku atoqpa ayllunkuna chaysi
llapallan ayllunkunata nisqa hamunkimunkichik qampas aas wawqechallay
willakamunkim llapas uywakuna tinkusqaykiman kay raymimanta.
Chaysi, atoqa kusisqallaa wasinta suma sumaqllataa Llimpichin.
Chaymantas chay punchaw chayaramun hinaptinsi chayaramunku suma sumaq
pachayoq takaqnin. tusoqnin, tukaqninpas, hinaspas qallaykunku mikuyta.
Chaypis tusunku, upyanku, takinku atoqataqsi upyanankupaq qochkan ancha
aqata.
Tukunampaqataqsi llapa takeq, tusoq sinkakurunku, hinaptinsi atoq takeq
qoluta kunkanmanta hapispa saqtayta qallaykum mikunampaq chaysi wakin
ayllunkuna rikuruspa atoqta waurachinku chaynaruspas ripukun llakiwan.
Autor: COSINGA VALENZUELA, Hiplito.

RUNAWAN ORQOWAN
Huk punchawsi, mana mikunan kaptin risqa
tutaykuruspa mana Chayasqachu wasinman.

Yanapakuq. Chaysi runaqa

Chaymantas runaqa pisiparuspas machay ukumpi puosqa. Orqo nisqa yaw

runa imanasqataq kaypi puuchkanki) payataq nin taytay tutayaramunin
yanapakusqaypi mana mikunay kaptin. Paysi nin oqam qosayki yana rumita,
mana purinaykipaq, mana yarqaymanta kanaykipaq. Chaysi orqoqa yana
rumitaqoykusqa, runaqa manchakuymantas manaraq achkimuchkantin ripusqa
wasinman yana rumita qepikuspan.
Tukuanpaqataqsi runaqa wasinman chayarusqa warminta nin orqom kayta
qoykamuwan, qawaykutinsi kasqa qori. Chay punchawmantas kawsasqaku

SISICHAMANTA
Huk kutis huk sisicha hatun mayuta chimpayta munasqa. Chaysi chakata mana
tariyta atispa huk sacha rapipi chimpayta qallarisqa. a rapi puririchkaptinsi,
huk kurucha rikurquspa nisqa:
- manam sacha rapillapiqa kay hatun mayu chimpayta atiwaqchu. aswanqa
haku kusi kusichapa wasinta, paymi yanapawasunchik, nispa.
Chaysi kusi kusichaqa wasinta risqaku. Payqa llikatas awachkasqa.
- kusi kusicha hatun mayuta mana chimpayta atinikuchu, manachu
yanapariwankikuman? -nispa kuruchaqa nisqa.
Kusa, kusa, haku ar, chayqa qamkunawan kuska llamkarqusun nisqa kusi
kusichaqa.

Chaysi, kimsantinkumanta, mayu patapi qurakunatamanta arwispa, kusi kusipa

llikanmanta chaka rurayta qallarisqaku.
Chay chakata tukurquspataqsi, sisichaqa hatun mayuta chimpasqa.

LUMAS WAKA
Lumas pampakunapis, Lumas Wakaqa qachunta mikhurqa; chaypis qumir
qumir qurallata, qulla qulla yurallata mikhuspas munay uachanta qawaq
kasqa.
Qachusapa urqukunapis Lumas Wakaqa samayta yachaq kasqa, chaypis
hastuspa uachanwan kuska samasqa.
Huk punchawsi uachanta nisqa:
- Amam, wawy, qaqa wayqumanqa asuykunkichu, yanqataq mayqan
punchawpis urmaspan qaqaparquwaq nispa.
Karlus sutiyuq ua wawachanqa allintas maman nisqanta uyarin, chaymantas
kutichin:
- Mamy, manam urmaykusaqchu, uqaqa allintaam puriytaqa yachani nispa.
Huk paray punchawsi Karluscha ua wakachaqa, maman nisqanpihina,
qaqaparpasqa. Qaqa ukhumantas waqapakuspa mamanta waqyakamun,
chaypis urmaykusqanta willakun.
Maman nisqanta mana uyarisqanraykun kunanqa chay uacha llakisqa chay
kirinkunata qhawakun.

CHAKRA RUMICHAYMANTA
Yayta marcelinuwansi, awqa sisa waskaray waqtata chakrankuna qawaqhina
waka michiq risqaku.
Tayta

marcelinuqa

chakranpi

akuchkaspansi

para

pisqukuna

pawaykachachkaqta qawarquspa nisqa:

awqa sisa qaway ! pisqukunaqa pawaykachachkana, paramunqaacha,
chakranchikta allichakusuna, rumichakusuna
chaysi, anqa sisaqa kayhinata tapukusqa. Hatun tayta imapaqtaq
rumichasun? Anchka rumitachu apasunchik? Chaynata tapuptinsi
kayhinata kutichisqa:
Manam,

rumichayqa

chakra

allpachanapaqmi.

Rumikunataqa

chakrapa

waqtankunaman, sachapa sikinkunaman churanchik. Wakinkuqa uchkuspanku

rumita pampanku.
Rumichasqam kawsaykuna kuyayllapaqta wiamun.chaynallataqmi tarpuy
uywaypi mana ancha sasachakuywan llamkanchik.
Chaynaqa
awiluy,
kusikuywan
chakranchikkunata

rumichakamusun.

Kawsayninchikuna allin qispinanpaq.

Chaynata rimanakuspankus inti chinkaykuqta wasiman kutikamunku.

HAWICHU WARMAMANTA
Hawichu warmas yachay wasiman
manapuni riyta munasqachu.
Maman yachay wasiman kachaptinsi,
mana uyakunchu. Sapa punchawsi mamantaqa may risqantapas qatin.
Huk punchawataqsi, uywa michiq risqaku, chaypis hawichuqa yaku upyaq
mayuta risqa.
Chaypis hawichuqa yaku pisquta uachankunawan pukllachkaqta qawaspa.
chay pisquta kayman wkman pawaytas kusisqallaa yachachichkasqa.
Chayta rikuspas hawichu warmaqa, paqarisnintin yachay wasiman kusisqallaa
ripusqa.
Payqa nisqa: *chay ua yaku pisquchakunahina yachamusaq* nispa.

Kinsa uywakunamanta
Huk punchawsi huk misi purunpi purisqa ancha yarqaymanta kasqa.
Chaymantaq. Huk yuraq ushawan tuparusqaku. Amaysipa kaynata nin wawqey
llakitam yaqawachkan. Hinaptinsi, ushaqa pusasqa kayninkunata:
Qaqanta, waqtamta, wayqunta chaynapis wasiman chayarusqaku. Chaysi
wasinpiqa wallpata rikusqa. Misiataq nin yawasha wira wallpakita mikuruyman

ushaataqsi kaynata kutichin, manam wira wallpataqa mikuyia

atisaqmi nispansi kutichin.

atiwaqchu

Tukunampaqataqsi misitaqa wallpa awinta suptarusqa mikurun. Chaynallapis

misipas, ushapas mancharikusqa kutikunku hina kasqllanman.

RANTIPAKUQ RUNA
Huk runas risqa

hatun rantipkuyman wistukuna rantiq, chay hatun

rantipakuypis runaqa rantirqamusqa pichqa wistukunata hinaspas runaqa kusi

kusisqaa kutikusqa wasinman wistukunata qatikusqa, chawpi anninpis
yuyapakusqa wistuyqa tawallachu?-nisqa, hinaspaqa yupaytas qallaykusqa
huk, iskay, limsa, tawa, chaysi runaqa kutiramusqa llakisqaa, wasintapas
kutiykusqa: warmiy kunanqa imaniwanqachiki, nistin.
Warminqa qusanpa mana allin uyanta qawarisqa tapusqa mancharisqallaa:
imatataq wischuramunki, icha imatam

ruwaramunki? , niptinsi qusanqa

kutichin willakuyninta: imanaruwankichik kay huchaymanta, wischuramunim huk

uywata, rantimurqaniqa pichqa wistukunata chaymi lluqsiyta qallaykamuptiuqa
rikuriruwan tawallaa, warminqa willakuyta tukuruptinsi asiyta qallakuykun
aminankama. Qusanqa ninsi imatataq qamqa asikunki kay willakuyniywanqa?.
Chaysi warminqa qusanta nin: yaw taytay, imaynataq chaynaqa kanki,
yupaytachum qunqarunki icha manachu allinta qawakun awiki, hinaspa
kunan, manachu llapamanta yupaykuwaq?. Niptinsi qusanqa yupansi: huk,
iskay,kimsa, tawa, maytaq huk kanchu!, nispas sillasqanmanta uraykuspas
qawakachan qipakunata kutirispan.

Kaqlla kutiykamuspa yupaykuptinqa pichqaa rikurirusqa. Chaysi warminqa

tukupasqa rimayninta, kaynata nispa: taytay yanqamantachu llakiranki mana
ruwasqaykita allinta qawarispayki yaw allinruna?

WARMIWAN TAYTAKU
Huk punchay huk taytakuchas chayarqusqa wiay llaytaman,lata lata
pachachayuq, mikuyta maakustin. Llapa runakunaqa wischuypis kanku
machuchataqa kaynata nispa: imata munanki qacha machu!. Llapa nisqankuna
uyariyta amiruspas chay machuqa lluqsimusqa wiaqllaqtamanta.
Chaysi

ripukusqa

huk

wasiman,

chaynallataqsi

chaymantapas

qarquramusqaku. ripukuy, ripukuy,pinqaytam ruwawankiku qacha machu kay

wasiypi kaspayki!, niptisi waqayastin lluqsimusqa kasqan wasimanta.
Richkaspanataqsi
wasinman

tuparusqa

pusaspansi

huk

mikuchisqa

allin

sunquyuq

all

allin

warmiwan,

warmiqa

saksanankama.

Chay

waqaychaykuqnin warmi ancha allin kananpaq.

Hinaspas machuqa warmitaqa nisqa: ripukuy iskaynin wawaykikunata
pusakuspa!.

nisqallanmantaqsi

nipaykun

allinta

kutiykuspa.

Machuqa

ninsiAmam hipaman qawarimunkichikchu imaa kaptinpas.- hinas risqaku

allinlla

warmiqa

wawantikuna,

allin

richkaptinkus

yaku

mayuhinallaas

qapariramusqa

qipankumanta.

Warmiqa

mancharisqallaas

qipanta

qawarirusqa. Chaysi chay risqanmanta qawarisqallampi rumiman tikrakurusqa,

hina qipallanpitaq wawankunapas chaymantataqsi wiaq llaqtapiqa kan huk
hatun rumi iskay warmihina warmachantinkuna. Wakin runakuna mana allin
sunquyuqkunaqa, hinallas kunankama kan mana allinyariq tukupakuylla mana
allinyariq.

ATUQMANTA UTULUWAN
Huk punchawsi huk sumaq hatun

utulu

pirqaman siqasqa. Chaypi waqachara

llapallan llaqta runakuna sumaq takisqanta uyarinankupaq.
Waqamusqanta uyarispataqsi huk atuq asuykuruspa nisqa:
Qanqa sumaqllataa waqanki kharupi tiyaqkunapas uyarinankupaq,
Huknin awinkita chimlliruspa astawan waqay , nispa
Chay atuq niqtinsi utulu huknin awinta chimlliruspa waqasqa.
Atuqtaqsi nisqa: kunanqa allintaan riki waqachanki, iskaynin awiykita
chimlliruspaqa astawan allintaraqmi waqanki , nispa
Utulus astawan sumaqtaraq waqayta munaspa iskaynin awinkunata matita
chimsiruspa waqayta qallaykusqa. Chayna kanankamataqsi atuqqa vivulla
asuykuruspa patanman phawaykuspa.

Kunkanmanta hapiruspataq aparikusqa.

Chaynapi utulo wausqa alabachikuyta munasqanrayku.
Adaptado por Daro Vera Mendoza

QAYU PASKARINA (Trabalengua)

Huk sipas

Qellakuspaymi qolla qello

sumaq sonqo

qachuta qasapi qello

simpa sapa

wakaman qepini, kanka

sonqo suwa

kankachuta calabaza

sumaq simi
sutinmi sara.

kusawtawan qepiyukuspay.

Chuklla punkupi chuu

Machaypi, manchaypaq

senqa runacha chunka chaki

Manchasqawan

kaspicha makintin

Tuparquspa

runakunawan chaki chuuta

machkata

saruchin.

muchachispa,
Machkata
muchachin.

Kinsa chiwchichas ayllupa kapun

Chichu,chitacha, ichu ichunta

Hukninataqsi takipun

Ichin,chutan ichuta, puchu

Hukninataqsi takllakun
Hukninataqsi tusupun.

Puchuta
mikun.

Runa sarata sarun

Mitu mitu pampapi

Sura surantinta

mituta mituchachkanku

Sarun sarata

kinsa mitu saruqkuna

Surantinta sukastin.

WATUCHIKUNA
imallas haykallas! as !......imamantaq hatin?

Kuchi

Tawa chakicha
Qori chupacha
Tukuy ima mikuq.
Imataq kanman?
Takaku

Uyanwan takan
Kirumwan chutan.
Imataq kanman?

Chantin chantin

Sisi

Chamana qepicha.
Imataq kanman?

(LLantu )

Yana, mana llasaq,

Mana uqariy atina. (LLantu )
Imataq kanman?

(Yaku )
anlla kachun
Maykamapas risaqmi. (Yaku )
Imataq kanman?

awi

Iskaymi kanikukaqllakama,
puuniku,rikchaniku,
Kuyuniku puristinpas.
Imataq kanman?
API DE HARINA DE MAZ

Ingredientes:

Chancaca
Naranja
Azcar
Agua
Harina de maz
Leche
Vainilla

1 tapa
150 g.
150 g.
2L
150 g
1 tarro
unas gotas

Preparacin.
Hacer hervir el agua, luego agregar la chancaca y azcar, mover hasta que se
diluya. Mientras tanto, en otro recipiente, se mezcla la leche, el jugo de naranja,
vainilla y la harina de maz con un poco de agua. Luego esta mezcla se agrega
al agua de chancaca con azcar, y se mueve hasta que este consistente.

MAZAMORRA DE QUINUA CON SANGRECITA

Ingredientes:
o Sangrecita de res o pollo.
o Quinua entera.

100 g.
250 g.

o
o
o
o

Leche.
Azcar rubia.
Pasas.
Vainilla.

1 lata
250 g.
50 g.
Al gusto.

Preparacin.
Lavar bien la quinua, hasta que salga toda su
espuma. Hervir la quinua en un litro y medio de agua. As mismo se procede a
sancochar la sangrecita, y se pica finalmente. Por ltimo, se coloca
la quinua, la sangrecita y el azcar en la licuadora y se
homogenizan todo los ingredientes. Agregar gotitas de vainilla
y servir.
HAWAS PIKANTI YANUKUNAPAQ.
1 Yaykuqkuna:
Ukunasqa hawas.
Ikasqa papa.
Siwulla, ahus.
Kachipa,kachi
Watakay.
2 Imaynan ruraynin.
-Mankapi iskay kucharallata asiytita talliykuspa, siwilla, ahus, kachita tiqtichina,
chaymanta kamallata yakuta talliykuna.
-Ukunasqa hawasta timpuq yakuman kamana, yaqa chayarquqtinataq ikasqa
papata yapaykuna.
-Chayarquptinataq wakatayta utusqa
Miskipantinta churaykuspa qarakuna.

CALABAZAS PIKAMTI YANUKUNAPAQ.

1 Yaykuqkuna:

Ikasqa calabazata
Ukunasqa hawas
Ikasqa papa
Siwulla, ahus
Kachipa, kachi
Runtu
Watakay
Imaynan

ruraynin.
-Mankapi iskay kucharallata asiytita talliykuspa, siwilla, ahus, kachita tiqtichina,
chaymanta kamallata yakuta talliykuna.
-Ikasqa calabazata timpuq yakuman kamana, yaqa chayarquqtinataq ikasqa
papata, Ukunasqa hawas yapaykuma
-Chayarquptinataq wakatayta utusqa. Miskipantinta churaykuspa qarakuna.

NOTICIAS
En Lircay cae camioneta a un abismo de 20km de profundidad al rio opamayo y
mueren sus 2 ocupantes

5 y 6 grado

WILLAKUYKUMA

QORILASUWAN PINKULLU
huk punchawsi qosilasu orqo suptampi llakisqa tarikusqa chaytas risqa
wakankuna qawariq hinaspansi tinkurusqa wawqen pimkilluwan chaypis
qorilasuqa tapurikusqa llakisqa.
Manacchu antukachata purumpi rikurqanki nisqa chaysi pinkilluqa willaqa, chay
antukachaqa tutapunchawsi waqakuyllapia.
Hinsptinsi qorilasuqa nisqa kunami antukapa llaqtanman risaq ichaqa chay
ripusqampis pia turuwan tinkurusqa hinaptinsi waqrarusqa chaypis qorilasuqa
turupa waqrampi waurusqa chaysi pinkilluqa wistumpi

ichikuykuspa

ripukusqa.
awpaqtaraqsi pinkilluqa qorilasuta ayawasiman aparusqa.
Chaypis pamparamusqa llakisqa.
Tukunampaqataqsi, pinkilluqa wistunman sillakuykuspan ripusqa antukachapa
llaqtanman kusisqa.

Akaklluwan ukucha

huk punchawsi,huk akakllu, iskay mallqukunapaq mikuyta maskastin purisqa.

Chaypis, ukuchawan tuparusqaku. Hinaspansi akakllu nisqa mama ukucha,
mikuynikita aynikuykuway mallquykunam yar qaymanta wauskanku ukuchaqa
allinta yurarispansi, nin:
Mana akakllu kay urqunta, wak urqunta pawanaykitaqa ancha mikuyta
huukuwaq karqa. Ama kunam qawaykachanaykipaq. Chaymantas akaklluqa
penqayllamantas pasakusqa mallqukuna mikuyninta apastin hinaptinsi risqa
mama ukuchapatas wasimpis tiyachkasqa ukuchaqa, wasin ukupis pitaq
takamun punkuta. oqam kani mama akakllu ukuchaqa nisqa qammi yachanki
maykunapi kan mikuy akaklluqa nin: ukuchata. Iskayninchikmantaa mikuytaqa
aparamusun tukunanpaqataqsi akakluwan ukuchas achka achkata mikuyta
aparamusqaku kusi kusisqayaas mikusqaku saksarinankama.

Wauqtukuq wistu
Ua

aaschas,

karqa

qipikusqa

purichkasqanpi

machu

wistuta

wischurayachkaqta tarirqusqa, wistupaqa atakankunapas mana kuyuriq,

wiksanpas tintiy tintiy punkisqas kasqa.
Aasqa kusikuymantas, atuqkunata qayayta qallarisqa kaynata nispan: miski
aychatam

tarirquni!,

waskakunata

aparikamuspaykichik

kallpamuychuk,

kallpamuychiiiiikkk!.
Atuqkunaqa kallpayllas chayarunku llapa rumikunapa, kichkakunapa hawanta
pawaspa pawaspas chayarqunku aaspa kasqanman.

Waskakuna

apasqankuwansi

kikinkupas

kunkakuman

wistuqa

atakakunamanta

watakuruspanku

watakuykuspanku

kikinkupas

kunkankuman

watakuruspanku arastanku.
Aaswan

atuqkunaqa

wiksapunki

wistuqa

chutastinsi

apachkanku,

qamatiyastin, hakatiyastin chutay chutasqaku.

Chaynapis aasqa nin: kunanqa ima miskitachik mikurqusunchik, ima, ima
miskitachik mikurqusunchik ninkichus, qamqa, manam mallinkipaschu. Nispas
rimayta kutichinku atuqkunaqa, imaynanpitaq manaqa mikuymanchu wawqai
atuq,

aswanqa

mikurquyta

nuqataq

qayamurqaykichik,

munachkankichik,

amam

imaynampitaq

qamkunalla

piachiwankichikchu

yanqataq

awikichikmanpas ispaykarqamuykichikman! Nispas aasqa pia piasqallaa

tukupakun rimayta atuqkunapas kutichiytas qallarinku: asnaq siki aas, ama
kaypi piachikuspayki ripuy, manachaypaqa, qamtapas mikurqusqaykikum,
ninkus

kallpasaqa

atuqkunaqa.-uqa

qayamuchkaptiychu

kayhinata

wischuwankichik, suyaykuychik, suyaykuychik- nispas aasqa tiyaysichkan.

Aasqa allintaas piakurusqa, hinaspas chinkay yuyapayninpis atuqkuna
mana

rikuchkaptin

tuksiparusqa,

qunqayllamanta,

chaynachkaptinsi

wistupa

wistuqa

runtunta

anku

qunqayllamanta

kichkawan
sayarirusqa.

Ananachallaw ananachallaw, runtuchallayta imanaruwankichikmiii.., nistinsi

wistuqa siqakuykusqa.

URPICHAWAN SIPAS
Marcelina

purikuchkaptinsi

mallqu

urpituchakuna

hatunkaray

sachamanta.

Marcelinaqa

qispiruspas

pichiwyamuchkasqa
qawaykun

hinaptinsi

urpituchakunaqa mana purachayuqkunallaraq kasqa, chaysi kuyayllamanta

allinllachalla qistanmanta hurquruspansi apakusqa.
-Mamay,

mamay

qawariy

kay

mallqu

urpituchakunata

aparqamuni

uywakunanchikpaq!,-nispas kusi kusisqa sipaschaqa kutiykusqa wasinman.

Mamanqa

hukmanyarispas

qawarin,

hinaspas

nin:-llapa

urpichakunata

wichqarayaqta qawaspayqa llakikuymanmi, paykunaqa pawakachakunankum,

yumpay uakunallaraqtaq kampas, hinataqchik uywakuwaqpas. Marcelina
sipasqa,

chay

wichqaku

hatallisqanmansi

wichqarqusqa,

hinaspas

kuyakuyaykuspankama uywakun, sapa punchawsi mikuychankunata qaran,

yakuchantapas upyachin.- Amam llakikunkichikchu wichqarayasqaykichikmanta
chaynata rimapayaspansi, urpichankunaman mikuchin, mamanataqasi, sapa
punchaw ripayaq.
Paykunaqa kachaykuspam pawakachakunanku, manam wichqarayananchu,
qamta wichqarquptiy hawkachu kawaq?, niptinsi marcelinaqa nin: manan
mamay uqataqa wichqawankimanchu, runam kani, paykunaqa uywakunam
kanku, mana llakikuq mana sunquyuq, nispa.
Taytanataqsi
wiaruspankuqa

niq:

-Hina

sapa

churiyqa

achikyaypim

uywakuchun
sumasumaqta

chay

urpichakunaqa,

takipuwasun,

sapa

punchawmi kusichiwasun, chaysi taytanpa nisqampihinapas marcelinapa

urpituchankunaqa wiaruspanku, purachankunapas sumaq uqichas kasqa.
Sapa punchawllaas kuyayllapaqta takiqku. Huk tutas pasachaqa mana
puuytapas

atisqachu

tukuytutas

quchpastillan

achikyarqun:

Kachaykurqusaqchu, icha manachu?, nispansi tukuytuta rimapakustillan

achikyarusqa.
Achikyaruptinataqsi, utqayman hatarispan urpichakuna wichqasqanman rin,
punku kichananpaq lluqsirquspankus wasinpi, sachakunamansi pawaykunku,
mana

ripuy

munaq

hinaraqsi

sayarayanku,

hinaspankuas

unay

sayarayasqankumantaas pawakunku.
mamay mamay, urpichaykunatam kachaykurquni!- nispas mamanta nin
marcelinaqa.- Allinmi kuyasqay, wawachallay, nispas mamanqa kusisqa kutichin

rimayta, taytanataqsi nin:- Imanasqataq kachaykurqunkiqa, sapa achikyayta

takipuwananchikta, kusichiwananchikta?.

SISIWAN WALLPA
Wallpas wakinmanta chullarusqa mikuy maskasqanpi, hinaspas purisqa
sapallan tuk tuyastin. Chayna purichkasqanpis qunqayta tarirusqa mikuyta,
hinaspas rakrarusqa imapas hinaa.
Manas yarqay wallpaqa ima mikuy kasqanta yuyayta qukusqachu.
Mikurquptinataqsi uytun siqsiyta qallaykamusqa, manas imayna rakchakuyta
atisqachu.

Manaa

qallaykusqa.

rakchakuyta

Chayna

atispas

wallpaqa

qaqukuchkaptinataqsi

uytun

rumiman

qaqukuyta

llikikurusqa,

mikuy

mikusqanpas lliwsi taqtakurusqa.

Wallpaqa llakipis rikurirun uytun hatun llikisqata qawaykuspan. Waqayta
qallaykun kayan nispan: imapim rikukuykuni!, yanqachu uytuchallayta qacha
rumiman

qaqukurqani,

kaychikankarayta

llikirqapuwasqaaa!,

nispa

waqachkaptinsi huk qari qari sisi rikurirusqa qayllanpi, kayna nistin: Imamantam yanqa waqanki mama wallpa?. Wallpaqa piasqallaas nin:
kunachallanmi waurachisqayki, qam wiksasapa sisipas ama piachiwaychu!.
Niptinsi sisiqa manchakuyllamanta nisqa: Ama mamallay ama mamallay, ama
wauchillawaychu, all chik chay llikisqa uytuykita siraysisayki!; niptinsi wallpaqa
utiqllaman.

Sisiqa,

manas

ima

ruwayta

atisqachu

uchuy kasqan

hawa.

Hinapis

manchakuymanta muyuykachasqa, hinachkaspas tarirusqa llau kichkata

paqpa qaytutawan. Chaynapis qallaykusqa sirayta; kachuspa kachuspa ana
anaqta tukurullasqa.
Chay manchakuy ruwasqanta tukuruspas pampaman uraykuspa nisqa
wallpataqa:- Mama wallpa kayqaya tukuruni kamachikuynikita, hinaptinsi
wallpaq tupsanwan kuyaykusqa tupsaykuspan; hukta tupsiykuptillansi qari qari
sisiqa waurusqa.
Wallpaqa chay allin sisiqa ruwasqanta chaskiykuspas llakiwan waqasqa
kaynata nispan: tuktu tuktuk, yanqachu tupsaykullarqani, kay sisiqa allin
sunquyuqmi kasqa, yanqa wauypim waun tuktuk tuktuNistinsi wallpaqa
ripukusqa wasinman.

ANKAWAN UTULU
Utulus kawsakusqa, sinchisinchi piasqa ankapaq. Achkas ayllunkunas kasqa
chay uywaqnimpa wasinpi, allin kawsakuytas ruwasqaku achka waynanwan
hinallataq achka churinkunawan. Chayna kachkaptinsi ankakunaqa apayta
qallaykusqa

chiwchita,

pullata,

wallpatapas

tukurunankama.

Utulullaas

sapanyarusqa. Chay piakuyninwansi utuluqa imaymanata yuyaykachasqa

pampakunata tupsakachaspa purikachaspan. Hinachkaptinsi yuyayninpiqa
nisqa kaynata: amaya kayna sutiqawamuypiqa purikachasaqchu, manachu
chay mana allin aycha wiksa Ankaqa aparuwanman?, nispas yuyapakuq
utuluqa kuchuman qimichakuykusqa waqaykachasqa; qawaykachachkaptinsi
rikuriramusqa iskay ankakuna. Ankakunaqa hawanpakaykamunkus, utuluqa
kasqan hawallanpias muyurikuchkanku.
Utuluqa

yuyapakunsi

yapamantawan

imaynampi

ankata

llullakaspa

hapirunanpaq. Chayna yuyaymanachkaspa yuyayninta qa tukuparun kayna

ruwaypi:- chay iskay pukullu puunay wasipiya hukninpi iskay allin wira wira
pullakuna ukupi watarusqayta hina nisaq, huknimpiataqchik uqa ukupi
wichqakurusaq hinaspa yaykuruptin lluqsiykuspay wichqarunaypaq. Chayna
allin llullakuyta yachaykuspansi utuluqa qayaykachakusqa chay pukullu wasi
kanan

punkumanta:

wawqichakuuuuu..naaaaaaa!,

kaypim

kachkan

qamkunapaq churasqa iskay all allin wira pullaaa! qayaykachachkaptinsi

ankakunaqa

uraykuspanku

utulupa

muyuriqninkunapis rimakachanku:

kasqan

pukullu

wasin

punku

-imaynampitaq qamqa allin llakipayakuq

kanki, ama manchakuwaykuchu qam allin kasqayki hawaqa uqaykupas allin

kuyakuq

llakipayakuqchik

kasaqku;

lluqsiykamuy

kay

hawapi

allinta

riqsinakuykusun?, nispankus hikutanku utulutaqa. Manas utuluqa lluqsiyta

munasqachu, hina ukullamantas ankapa rimayninta kutichisqa: -uqaqa
wichqasqam kachkani, tukiman yaykuspa mikukaramuychik manaraq uywaqniy
hamurichkaptin.

Niptinsi

ankakunaqa

utiqllaman

yaykurusqaku.

Yaykuruspankus ukupi tamraykachanankukamas, utuluqa kusisqa asikustin

kasqanmanta

lluqsiykuspan

wichqarusqa

ankakunataqa.

Ankakunaqa,

yanqaas haytakachamunku punkuta, chaynallataq qayakachamunku llaki

llakita rimastin: ama taytallay, ama allin wawqillay chaynaqa kaychu,
kichaykullawayku ima supaytam ruwayta munallawankiku!. Nispas waqanku

ukupi.

Hinaspas

qayaykachakusqa

utuluqa,

uywaqninpa

uywaqnin

taytallata.

wasin

hawanman

Chaynachkaptinsi

siqaruspan
uywaqninqa,

rikuriramuptinsi utuluqa kallpayllaa riykusqa willakusqa: -taytay tuk..tuk,

iskay suwa ankakunatam puunay wasipi wichqarquni iskay ankakunata,
llullakuyniyta chaskiruwaptin tuk, tuk. Manas uywachaqninqa chaskinchu
niyninta utulupataqa; mana uyariqtukuptinsi utuluqa mana maypi imapas
ruwasqantas
purikachasqa,

ruwan:

pawaykachasqas,

yanqaas

kunkanpas

raprankunata
utisqa

taspikachaspas

kurkuykachasqa

tukuy

muyuriqkunapi. Chayna kachkaptinsi taytallaqa nisqa: ichapas allin kay

ruwasqan

utuluypaqa,

manamrik

haykapas

ruwaqchu

kaynakunataqa,

sapallanas kaspampaschik imatapas ruwarunman karqa, hinataya rispay

qawaykamusaq chay puunan pukulluta?. Chayaykuspa watukuykuptinsi
wichqasqa pukullu ukupi kachkasqa ankakunaqa waqastin, rawka sillusapa
atakanwan rakchamustin. Chaysi utulutaqa all allinta kuyaykusqa. Taytallaqa
hapirunsa ankakunataqa hinaspas nisqa utuluta: -kay iskaynin ankakunatam
kunan rantikurusun, chay qullqiwanataqmi pullachakunata rantiramusun ama
sapallaykikanaykipaq.

chay

ninqantauyariruspanku

ankakunaqa

paqarintinmanqa waurachinakusqaku kunkankumanta tipsinakuspa.

Utuluataqsi sapan kasqa mana mikuytapas allinta mikuqchu kasqa, chysi
mana allin mikusqanpi waurusqa.

QALLUKIPUKUNA (Trabalengua)
Papaypa papanpa papanmi

Qoi qonchapa hawanpi qowi kanka,

mana pampapi tiyayta munanchu.

kanka kankapiwan kashan. Qoshi

Chaymi papayqa

qoshispataq kankachuta qelloman

papanpa papanta

tukuchispa qatqechin.

pampaman
panarparin.

Wayta
Sunchu

Itaa.
Puka sisa itaa aanta awsachin,

wayta

anpi yuraqsisi akachin. awsachin

akachin iskaynin anta aanta.

suchuykuy, sullkayman
Mana pantasqa panti wayta payllata
warachi

waranway

wayta

chiwapi

chiwana chiwanway wayta.

Ichu

Suytu ruru

Achka qachu ichu pichan

Suyruku taqya suysunaypi, suyuypi

aslla qachu ichu pichanku,

suyuykunaypaq

piquy ichu tipan pichan

suysurusayki.

rupay ichu qiswan.

Suyaykuy suytu mantuy

suytu

suupi

suytu suquswan suqurunaypaq.

Macha machacha.
Machamacha machaypi manchaypaq,

Muru uma kuru, ama hatun

kurukunata piachiychu,yanqam muru

Machasqa

machu

muchunwan umaykipi machu kurukuna

muchunapaq, puchi puchi puchqun sikurusunkiman,muru uma kuru.

chullkun.

WATUCHIKUNA
imallas haykallas! as !......imamantaq hatin?
Sikillayta qatiway
maykamapas resaqmi
Imataq kanman?

Tikras

uwiqa

Tras tras chakicha,

Rasada qipicha.
Imataq kanman?

Imataq wasikunapi kan

huknin ankallampa,

Tiqa

huknin paqchanpa.
Imataq kanman?

an
Llapa orqopa chumpin.
Imataq kanman?

Pukyu.
Yapa orqopa awin.
Imataq kanman?

TORTILLA DE QUINUA CON HGADO

Ingredientes:

Quinua entera
400g.
Hgado de pollo 5oo g.
Huevo
3 unid.
Harina blanca
400g.
Aceite
1 taza
Espinaca
un atado.
Zanahoria
400 g.
Tomate
2 unid.
Limn
1 unid.
Sal
al gusto

Preparacin.
Sancochar por separados el hgado (previamente encurtido con sal y limn) y la
quinua (previamente lavada hasta que bote toda su espuma).
Luego, lavar y picar finalmente todas las verduras, rallar la zanahoria y en otro
recipiente batir los huevos.
Al batido, agregar la quinua sancochada, el hgado picado finalmente, la harina
y agregar todas las verduras. Toda esta mezcla se bate agregando la sal a
gusto y posteriormente se fre en porciones pequeas (una cucharada de
masa), para servirlos con arroz o papa sancochada.

LOMO DE MASHUA CON QUINUA GRANEADA.

Ingrediente:

Mashua
2kilos.
Papa blanca
500 g.
Cebolla
3 unid.
Tomate
400g.
Carne de cordero 5oog.
Sillao
1

botella chica.
Quinua
500g.
Aceite
1 taza.
Perejil, laurel, sal al gusto

Preparacin.
Lavar la quinua, frotndola bien hasta botar su espuma. Granearla tipo arroz.
Lavar y picar la mashua y la papa en cuadraditos y frerla en aceite caliente. En
otra olla, aderezar la cebolla, tomate, a este aderezo agregarle la papa y la
mashua ya fritas. Seguidamente, agregar la carne previamente cocida y
deslichada, sillao y mezclar bien.
Para finalizar, agregarle sal, perejil y hojas de laurel al gusto, servir
acompaando con la quinua graneada.

OLLUQUITO PRIMAVERAL

Ingrediente:

Olluquito
Papa blanca
Cebolla
zanahoria
Queso
huevo
Ajo molido
Aceite
Pimiento
Leche
Sal

1kilos.
500 g.
3 unid.
1 unid.
4oog.
1unid.
3 cucharaditas.
media taza.
2 unid.
1 tarro chico.
al gusto

Preparacin.
Lavar bien los ollucos y sancocharlos, luego

picarlo

en cuadraditos pequeos tipo dado. Hacer aderezo en aceite con ajo, cebolla,
zanahoria y pimiento. En este aderezo sancochamos la papa.
Luego agregar el queso y la leche. Agregar el alluco sancochado, mezclar y
dejar cocer por 5 minutos.
Servir con arroz y papa. Decorar con huevo duro.

OQUIS DE OCA CON GALLINA

Ingrediente:

Carne de gallina
1 kilo.
Oca
1k medio.
Harina de trigo
1k medio.
Zanahoria
500g.
Tomate
500g
Cebolla
500g.
Arvejas
500g.
Aceite
2 tazas
Ajos molidos
3 cucharadas.
Sal
Al gusto.

Preparacin:
Lavar bien y sancochar la oca en un recipiente bien limpio, luego
estrujar, comprimir y amasar. La oca estrujada ser mezclada con harina de
trigo hasta darle consistencia de masa. A esta masa le damos la forma de los
fideos (coditos) y la sancochamos a fuego lento 30 minutos. Posteriormente
servir con el guiso de gallina.
Para el guiso de gallina, trozas la gallina y cocinarla con un poco de agua.
Adicionar a esta la zanahoria, apio, laurel, y clavos. Cuando estn cocidos,
escurrirlo. (Guardar el caldo). Aparte, derretir la mantequilla en una cacerola,
realizar un aderezo con ajos, zanahoria rayada. Ah dorar la gallina cocida.
Luego agregar el caldo, y terminar su coccin en dicho jugo.

FLAN DE

ZAPALLO

Ingrediente:

Zapallo
Zumo de naranja

1kilo.
media taza.

Ralladura de naranja
Azcar
Pasa picada
Chuo
Miel de chancaca

2 cucharas.
un cuarto.
200g.
3 cucharas.
al gusto.

Preparacin:
Lavar y cortar el zapallo en trozos grandes y cocinarlo. Cuando el zapallo este
bien cocido pasarlo por un colador. A este colado le agregamos chuo
previamente disuelto en agua, el jugo de naranja, el azcar, la ralladura de
naranja y las pasas picadas muy chiquititas.
Mezclar bien todo los ingredientes, y luego se vierte sobre un molde.
Esta preparacin se puede llevar ala refrigeradora o podemos mantenerlo en el
ambiente (bien protegido) hasta que adquiera una consistencia slida.
Desmoldar y echar sobre la superficie la miel de chancaca.

HUMINTA RURAY
HUMINTA RURANAPAQ
1 yaykuqkuna:

Chuqllu.
Kachi.
Anis.
Qarapa
Mantikilla
Lichi.
Kachipa.

Imaynan

ruraynin.

-Chuqlluta

anisniyuqta,

utuy

utuyta
-kutanakutasqamana

mantikillata

kachipata

kachitapas

hinana.

Qallu

tupasqanmanhinam tupachina. Chayta allin allinta pituna.

-Mankapa

sikiman

qaraqakunawan

pampachaspa

sumaqllata

chaqllatahinachurastin kamana.
-Qarapakunawan sumaqta pakana, samaynin mana lluqsinanpaq, mankapa
tapanta rumiwan itiykachina.
-Pisilla yakuyusta unayniqta yanuna.
-Chayay chayay miskita asnarimuptina hurquna.

ATAQU PIKANTI.
ATAQU PIKANTI YANUNAPAQ.
Yaykuqkuna:
Ataqu.
Yaku.

Sara.
Isku yaku.
Papa.
Siwulla, ahus.
Kachi.

Imayna rurana:
1. Yuyutaqa timpuchkaq yakuman kamaykuspam llulluy llulluy
yanukunankama isku yakuwan timpuchiy.
2. Sapaqtaq huk mankapi papata yanuy.
3. Chayarquptinataq yakunta llapistin as asllamanta kurparuspa utuchata
chiptiy.
4. Huk mankapi, ikasqa ahusta, siwillata wirapi tiqtichispa, as yakuchata
talliykuy.
5. Chayta kachichaykuspaataqmi, chiqtisqa yuyutawan llapisqa papata
waspinankama qaychiy.
6. Chaytaqa mutiyuqta, uchuyuqta ima, miskita mikuy.

NOTICIAS
15-06-2015 Llevan coca con platanos
Cuando acondicionaban mas de 65 kilos de cocana en cajas con platanos, la
polica intervino a los bolivianos Leornando Solis cruz y Javier Miranda
Vsquez, y al peruano Ronny Encarnacin Quispe, en San Martin de Porres.
Agente dirandro les cayeron cuando ponan la droga en el Toyota (b1s-343), en
la asociacin santa eleonora.