Digitalizacion de Textos en Lengua Originaria
Digitalizacion de Textos en Lengua Originaria
Digitalizacion de Textos en Lengua Originaria
PACHAKUTEQ
MANCHAYCHU CHEQAQTAQA!
LLAQTA RUNA..
LLULLAPAKUY
WILLASAYKI QELQASQAYTA
IMAN GUAYASAMIN
Jos Mara Arguedas
Maypachamantan Guayasamin kallpayki oqarikun?
Qaqchaq urpi, yawar qapariq
maypachamantapunin ukupacha kanchariq awiki
cielo kaaq makiyki?
Uyuriway, rauraq wayqey.
akay pacha mitata
runa kiriq punchauta,
waqachiq tuta
runa, runa mikuq uyanta,
wia wiaypaq churanki
mana pipa kuyuchiy atinanta
maykamaraq changanki!
Runa wagacun
wayrapa kallpanta mikuchun,
qan rayku.
Wayasamin sutiyki
intipa quepa eqen churinkunapa qaparisganmi
Quito muyup apu wamanikunapa katatatasqan
waqascan, riti mirasqan,
cielomantapas astawan sinchi sombran.
Manan chayllachu:
Estados Unidos, China, Tawantinsuyu
tukuy llaqtapi runakuna akasqanta,
imaymana maakusqanmanta
qan, rauraq waygey, qaparinki,
Apurimaq mayu astawan hatun
astawan mana tanichiq simiwan.
Allinmi, waygey! Estabn, Oswaldo!
KATATAY
WILLAKUYKUNA
TAYTA ANTUWAN WILIPI
Wilipiqa, chawpi punchawtaas kusisqa tayta Antupa wasinta risqa. Wilipi tayta Antupa
wasinta chayaspansi, willasqa.
Tayta Antuqa, nina qallu, llulla llullam kakullasqa, manam ima apintapas quwanchu.
AMAWTAWAN SUPAYKUNA
SISICHAWAN UTUSKURUCHA
Manam chirikuwanmi.
Sisichas, inti lluqsiramuptin, yapamanta hikutasqa:
SISICHAMANTA
Huk kutis huk sisicha hatun mayuta chimpayta munasqa. Chaysi chakata mana tariyta atispa huk
sacha rapipi chimpayta qallarisqa. a rapi puririchkaptinsi, huk kurucha rikurquspa nisqa:
- manam sacha rapillapiqa kay hatun mayu chimpayta atiwaqchu. aswanqa haku kusi kusichapa
wasinta, paymi yanapawasunchik, nispa.
Waqanqachus manaachus,
Illakinqachus manaachus.
Waqaykunqa chaypachaqa,
chaynallataqmi waqan ninki,
chaynallataqmi llakin ninki.
SILILI WAYTA
Intillay, killallay ama saqiwaychu,
karuraqmi rinay tutayallaymanmi.
Sumaq siwar qinti, ama harkawaychu,
mamallaysi maskawan uan chinkachiq urpi hina.
Silili, silili wayta, qawachkankim kay vidayta
mayu hina waqasqayta wayra hina qaparispa.
ISCHU KAASQAY
AMAYA TARILLACHUNCHU
Urqupi wikua, qasapi taruka
tapurikullasqayki;
kaynintachus pasallarqa
yanallan saqiriq urpi.
Kayqaya saqirqullawan,
kayqaya dejarqullawan
awillay hunta wiqintinta
sunqullay hunta llakintinta.
Yanan saqiriq urpi
amay tarillachunchu!
wayllay ischupa sullantapas
yakunayaptin suquykunampaq.
Ankachallay wamanchallay
kay urqupim chinkarquni,
rapraykipi apaykuway
anchallaman churaykuway.
Chaymantaqa ripusaqmi,
chaymantaqa pasasaqmi
illaqwan tupaykuspa
wamanqinuwan taqrukuspay
CARNAVAL TAKI
Chayraqmi chayraqmi
chayaykamuchkani
parachawanpas wayrachawanpas
contrastaykukuspay.
Akakllituy akakllituy
imam qampa ruranayki.
rumi pataman wicharquspa
iiqiw! iaqaw! ninallayki.
Qasa pataman wicharquspa
iiqiw! iaqaw! ninallayki
Munankichu yachaykuyta
maymantachus kani chayta,
Wak chimpa huertamantam
rosas waytapa chawpinmantam
clavelinaspa chawpinmantam.
Imatataq qawawanki
chakiymanta umaykama,
manaachus riksiwanki
watan watan purisqanchikta
vida pasaq masiykita
curpiuchayki botonaqta.
Chayraqmi chayraqmi
chayaykamuchkani,
parachawanpas wayrachawanpas
contrastaykukuspay.
MORADO SISASCHALLAY
Yanqachu kuyallarqani
Yanqachu wayllullarqani
tantar kichkachallay!
kay runapa churichallanta
kay runapa wawachallanta
Tantar kichkachallay!
morado sisaschallay!
Haykaqcha chayamurqapas
haykaqcha hamullarqapas
tantar kichkachallay!
Yanqachu kuyaykurqani
yanqachu waylluykurqani.
Tantar kichkachallay!
morado sisaschallay!
icharaq waqaysiwanman
icharaq llakiysiwanman
Tantar kichkachallay!
morado sisaschallay!
NISYU REPUNTE
Mayukunapi challwachakuna
qucha mayupi challwachakuna,
sauce mallkicha amparuchayuq
nisyu repunte chayarqamuspa
amaparoy todo aparqusunki.
Urqukunapi puku-pukucha
wayllar ischucha amparuchayuq
wayllar ischupi qisanruwakuq
nisyu wayralla chayaramuspa
amparoy todo aparqusunki.
SAPACHALLAYKI WAQACHKASQANKI
Altoykimanta qawaykamuptiy
sapachallayki waqachkasqanki
aguila wamanchallay
pato realchallay.
Chimpaykimanta qawaykamuptiy
sapachallayki waqachkasqanki
pato realchallay
aguila wamanchallay.
Mamallayraqmi taytallayraqmi
niykullawarqanki
pato realchallay
aguila wamanchallay.
Maytaq taytayki,
maytaq mamayki.
Taytallaykipas allpapa sunqumpim
mamallaykipas runapa llaqtampim
aguila wamanchallay pato realchallay.
Altoykimanta qawaykamuptiy
chimpaykimanta qawaykamuptiy
sapachallayki waqachkasqanki
sapachallayki llakichkasqanki
aguila wamanchallay pato realchallay.
CHIKCHISCHAY PARASCHAY
Hakuraqchu manaraqchu
chikchischay paraschay
maymi hamusqanchis chayta
chikchischay paraschay.
uqallataq taqwamurqayki
chikchischay paraschay
qamllataq waqraykuwanki
chikchischay paraschay.
Pitaq wak jineteri
chikchischay paraschay
qari qari pasarquwan
chikchischay paraschay.
Aysariway chutariway
chikchischay paraschay
maymi hamusqanchik
chayta chikchischay paraschay.
KAY TUTAYAYPI
Intillay, killallay,
maychallantam lluqsimunki,
chaychallantam ripukusaq
maychallantam kutipusaq.
Intillay, killallay,
maypi kanaykikamataq
kay tutapi waqachkani,
kay tutayaypi suyachkayki.
Intillay killallay,
maychallantam lluqsimunki,
chaychallantam ripukusaq
maychallantam chinkaykusaq.
Puku-puku qisanpichus
mamallayqa wachawarqa
puku-pukupa uan hina
tuta punchaw waqanaypaq.
PARIS-PARIS PALOMITA
Llaqtaymanta lluqsirqani
paris-paris palomita.
Imanisparaq kutiykusaq
iskaymanta chullallaa
iskaymanta sapachallay.
Wasiymantam hamurqani
paris-paris palomita.
iAy, imanisparaq kutiykusaq!
iskaymanta sapachallay
parismanta chullallaa.
PUYUNTA PAWALLASPAY
Llaqtaytas para chayachkan
yanaysi waqapuwachkan,
kayllay urqpa qipallampi.
Llaqtaytas lasta chayachkan,
llaqtaytas para chayachkan
kayllay urqupa qipallampi.
MANA PIYNILLAYUQ
Sapay rikukuni mana piynillayuq
puna wayta hina llaki llantullayuq.
Tiqu pinkulluypas chakaas rikukun
nunaypa kirinta qaparkachasqampi.
Imataq kawsayniy maytataq ripusaq
maytaq tayta mamay lliwsi tukukapun!.
AQUTA PALLASPA
Sachallachuch kayman, rumillanchuch kayman,
paraptin rupaptin, yanallayta llantuyman.
Alton puriq waman qamqa rikurqankim
kuyasqay yanallay makipiraq kaqta.
Wayqun wayqun puriq apu Warpa mayu
wiqiywan yapaspa yanayta harkaykuy
Mayu patan urpi imatam ruranki.
Aquta pallaspam yanayta suyani.
Manaa manaa rikurimuptinmi
aqu pallasqayta hukmana rini.
RAKI RAKI
iAy waytachay wayta! uchku tika wayta,
uqa ripuptiyqa pillas tikakusunki
pillas waytakusunki
Qasapi raki-raki kusiachus kanki,
warma yanaytawan rakiykuwaspayki
taqaykuwaspayki.
Hanay qucha patocha ama waqamuychu,
qaparqachaskaykim sunquyta
kirinchawan yanayta yuyachiwan.
WIQIN UPIYAQ
Qasu pampay wikuitay
pichqa pukyupa awin upiyaq
huknichanta saqiykuway
huknichanta quykullaway
warma yanachaywan upiyaykunaypaq.
warma yanachaywan tomaykunaypaq
YAWARTA MUCHUCHIN
Chukchan almohadaykusqa
kay nia puuchkan.
Yawarta muchuchkan,
yawarta waqachkan.
WATUCHIKUNA
LAS ADIVINANZAS QUECHUAS
Por Jess Raymundo
Los watuchis en los pueblos andinos. Son una forma de entretenimiento colectivo y de
representacin del imaginario cultural de los quechuahablantes. Los watuchis permiten, adems,
desarrollar la creatividad y el ingenio mediante el uso de metforas sutiles, irnicas e incluso
grotescas. Son tesoros autnticos de la creacin popular.
El retador suele enunciar acertijos muy difciles y raros. Si el interlocutor no soluciona el enigma,
puede solicitar minutos adicionales y recibir ayuda asociativa, o pistas, para encontrar la palabra
clave. Si finalmente no adivina, es sometido a burlas llenas de ingenio, pero sin ofensas ni
groseras. Solo despus conocer la respuesta.
Por lo general, la persona de mayor edad (abuelo o abuela) es quien inicia el juego en el que
tambin participan jvenes y nios. Pero durante los descansos en faenas agrcolas, e incluso en
los velorios, intervienen mayoritariamente adultos. En todos los casos, el nivel de complejidad se
incrementa a medida que los acertijos se suceden. Por eso, solo quien acierta puede formular
una nueva adivinanza al rival.
"El watuchi propicia la agilidad mental y desarrolla el razonamiento. Plantea ideas relacionadas
con la tradicin oral. El trmino viene de la raz watay, que significa atar y amarrar.
Metafricamente, atar se refiere a un proceso de razonamiento verbal. Se atan datos
determinados para encontrar una solucin", sostiene el doctor Manuel Larr, especialista de
Literatura quechua de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos.
ADIVINA, ADIVINADOR
Los enunciados de un watuchi son concretos. Las preguntas y las respuestas siempre se refieren
a temas cotidianos. El watuchi se caracteriza por su forma versal: nunca se enuncia en prosa.
Adems, posee ritmo y, eventualmente, terminaciones fnicas que permiten su mejor recuerdo.
Es una frmula que nace de un enunciado. En los pueblos sureos del pas, por ejemplo, la
ronda de preguntas se inicia expresando: imalla haycallas (literalmente, qu ser? Cunto
ser?, o adivina, adivinador). Tambin se suele expresar: imallanchiq aycallanqchiq (Qu es?
Cmo ser?), as como imallayqui, jaycallaqui (Qu es lo que es?). El participante responde
as, sa o azar, que significan "acepto", "voy a adivinar" o "ser lo que voy a responder". Luego,
se manifiesta el texto.
La doctora Rosario Panez, coautora de la obra Cultura recreacional andina, seala que el
watuchi es un juego que favorece la competencia intelectual y, al mismo tiempo, permite explorar
la realidad de los participantes mediante la analoga, la memoria y el ingenio En el caso de los
nios, estimula adems su desarrollo intelectual y reafirma su autoestima.
De acuerdo a los estudios realizados por Panez & Silva Consultores en las comunidades
campesinas ayacuchanas, el carcter funcional de las adivinanzas en quechua favorece el
desarrollo del nio andino rural. Este juego promueve un aprendizaje espontneo y activo que
permite recrear la realidad de los nios en un esquema ldico.
El doctor Manuel Larr agrega que es un entretenimiento mucho ms serio de lo que aparenta
ser a primera vista, porque incluye responsabilidades y castigos metafricos. "A travs del juego
de palabras, los adultos ensean a nios y jvenes en trminos de competencia entre ellos. Lo
ldico supone sanciones y vergenza a quien no puede codificar y encontrar el resultado
sorpresivo. Dentro de una dimensin comunitaria de la realidad, el watuchi ayuda al que tiene
pocas luces".
DE LA IMAGINACIN A LA REALIDAD
El estudio que la doctora Rosario Panez realiz sobre los contenidos de los watuchi concluye
que las imgenes revelan gran creatividad y sentido esttico del hombre andino. "En muchos
casos son imgenes creativas de gran belleza o descripciones ingeniosas de aspectos
funcionales o de procesos del objeto de exploracin, a travs de las cuales plasman contenidos
importantes de su imaginario".
Aade que el ser andino es sensible al color, al movimiento y al sonido, los que suelen
estimularlos para crear metforas en los acertijos. As, los diferentes aspectos de lo cotidiano son
animados y humanizados en las adivinanzas en quechua.
El doctor Manuel Larr afirma que cuando los quechuahablantes innovan sus watuchis se
preocupan en reelaborar los enunciados sobre la realidad existente. "Permanentemente
incorporan una serie de nuevos elementos que ingresan en esta interrelacin entre la comunidad
y lo de afuera. Antes influa el arriero, pero ahora es el camionero, la radio y la televisin. Existe
una especie de integracin y, al mismo tiempo, el mantenimiento de una identidad".
Seala que los gustos temticos de las adivinanzas en quechua varan de acuerdo a las edades.
Por ejemplo, caspi caspi satin, liwi liwi lluqsin (entra muy duro y sale muy flcido), cuya respuesta
es el fideo, no sera adecuado para un menor por su sentido ertico, aunque se relacione con el
razonamiento y el juego.
Igualmente, existen watuchis que evidencian papeles femeninos y masculinos, como: pia pia
turucha tripata alsachkan (un torito muy agresivo est llevando su tripa), que remite a la aguja.
Figuran, adems, los que estn vinculados con las actividades pecuarias o agrarias, que se
relacionan mucho ms con los varones, aunque no excluye a las mujeres.
IDENTIDAD ANDINA
Cul es el futuro de los watuchis? La doctora Rosario Panez afirma que los acertijos, al igual
que la cultura andina, destacan por su resistencia a travs del tiempo. Sin embargo, el doctor
Manuel Larr advierte que a pesar de que las adivinanzas quechuas persisten y tienen vida, eso
no significa que su existencia est garantizada.
"Las culturas nacen, se desarrollan y mueren. Tal como lo dijo T. S. Eliot, nosotras las culturas
somos mortales. Los fenmenos de articulacin con otras formas influyen muy poderosamente,
respecto a la tradicin oral. Cuando en una determinada poltica cultural no se promueve el
desarrollo de estos aspectos, obviamente desaparecen".
Ambos consideran que el watuchi permite asegurar la identidad a travs de la tradicin e
incorpora nuevos elementos despertando el afinamiento de la inteligencia. Por eso, plantean la
necesidad de promover el dilogo cultural que permita valorar el espritu libre y creativo de las
adivinanzas quechuas, antes de que sea demasiado tarde.
REFERENTES A ANIMALES
imall aykallas!
Altupi cruz,
pampapi suytu rumi.
(Kuntur)
imall aykallas!
Frazada qipi
payacha qispiramun
(Waqcha)
REFERENTES A VEGETALES
imall aykallas!
Pawarqamun brinkarqamun
puka qutucha
(Uchu)
imall aykallas!
Qawan achachau
ukun aallaw
(Tuna)
imall aykallas!
Wakna pampapi
quinua wakarusqa
(Quyllur)
imall aykallas!
Allapllata kichayqa,
maykamapas risaqmi
(Yaku)
REFERENTES A UTENSILIOS
imall aykallas!
(Chaqla)
imall aykallas!
Tuta chichukun
punchau wachakun
(Puuna)
imall aykallas!
Qawan warmi
ukun qari
(Cura)
imall aykallas!
Ichupa chaupinpi
llamapa yupin
(raka)
imall aykallas!
(Yarqay)
imall aykallas!
Tiyani tiyan,
sayani sayan, purini purin
(Llantu)
REFERENTES A ALIMENTOS
imall aykallas!
Chullalla mankapi
iskay mikuy timpuchkan
(Runtu)
imall aykallas!
Chankachaykita kichay,
walichaykita qimpichakuy mikukurusqayki
(Humitas)