Tesis Marcelino Mamani Lopez
Tesis Marcelino Mamani Lopez
Tesis Marcelino Mamani Lopez
MAESTRÍA EN SOCIOLINGÜÍSTICA
Cochabamba, Bolivia
2018
La presente tesis KUNANPI QHICHWA: EL QUECHUA ACTUAL: Estudio del
uso actual de la lengua quechua por migrantes andinos de la comunidad de Valle
Sacta - Trópico de Cochabamba – Bolivia., fue defendida el.........................................
paykunañiqta qhichwa kani. Chantapis kay yachay puriy mask’ayniypi tukuy sunquwan
i
PACHIY (Agradecimiento)
pachichani.
Chanta, tata Pedro Plaza Martínezta (Rumi Kancha) kay k’uskipaypi yachayninwan
k’anchaspa k’ullku ñanninta pusawasqanmanta tukuy sunquywan pachi ñini. Qhipanta, tata
ii
KUNANPI QHICHWA: EL QUECHUA ACTUAL
jatun tatakuna ima. Chaytaq tukuy chiqanpi ruwakurqa: chakrapi, llaqtapi, kallipi, kanchapi,
Kay k’uskipayta Valle Sacta, Trópico cochabambino – Bolivia llaqta ukhupi, 2016
qhapaq raymi killamanta, 2017 jatun puquy killakama ruwarqani. Yuyay tarisqay
Allqu-allqu ñisqa challwa: allqujina jatun simiyuq tukuy imata mikhuq challwa (...). Chay
iii
musuq sutikuna kay q’uñi llaqta uywap, sach’ap, qhurap, khurup, challwap sutin kachkan.
ruwayninku layawan muyusqa kachkan. Chay iskay simita parlaq yachaywasipi, kamachiy
parlay kastillanu simi ukhuchaynin qhichwa simi ukhuchayninman yaykuspa, chay -o/ -u, -
e/ -i uyaywakunapi tukuspa kachkan. Chaytaq kay qhichwa rimaypi kimsa (–a, -i, -u)
qhipanta kastillanu –itu, -ita juch’uyyachiq k’askaq qhichwa –cha juch’uyyachiq k’askaqta
iv
EL QUECHUA ACTUAL
La lengua quechua es uno de los inventos más perfectos de nuestra civilización del
armonizando la vida de nuestros pueblos por más de 500 años. Sin embargo, el contacto
uso. Esta forma de hablar casi se considera ya como una variante de la lengua quechua frente
quechua con préstamos léxicos del castellano es considerada como: el quechuañol (Albó,
1974), el quechua contemporáneo (Laime Ajacopa, 2017), y/o la lengua criolla (Winford,
2003). Para los quechuas, hablantes de la comunidad de Valle Sacta del Trópico
nueva carretera Cochabamba - Santa Cruz (1975) por migrantes andinos (quechuas, aimaras,
amazónicos y entre otros). Este espacio pluricultural y multilingüe origina una nueva
lenguas tienen una fuerte presencia en todos los ámbitos sociales, pero no al mismo nivel en
la escuela, alcaldía, hospital, universidad entre otros. Este contacto lingüístico ha venido
v
interfiriendo en la vitalidad de la lengua quechua. El quechua se habla echando mano de
En una conversación casual con la señorita Saida Montaño en Valle Sacta, de repente
Este tipo de quechua (mezcla con castellano) para lingüistas y profesores de quechua
con tendencia de la corriente del purismo se denomina quechuañol. Muchos de ellos, a los
hablantes de esta nueva variante le dicen; “lo que hablas no es quechua, es quechuañol”.
Este tipo de afirmaciones pone en duda a los propios hablantes. “Nosotros ya no hablamos
quechua puro, diferente hablamos” (Conversación personal, Valle Sacta, 01/2017). En una
terminé la intervención, mi docente (...) dirigiéndose al curso dijo: “han debido entender
08/2016).
El quechua del trópico si bien tiene una mezcla intensa con el castellano también
tiene nuevos léxicos propios de la región (contextual y sociocultural). Este trabajo encontró
resemantizadas: Allqu-allqu (pez mediano con boca grande como el perro). Machiti (pez que
tiene la forma y el tamaño de un machete). Puli-puli (planta de hoja plana, medicina para el
puchichi ‘enfermedad tropical’). Ver y sentir la interpelación del uso de la lengua a quechua
vi
hablantes, y el reflejo de léxicos quechuas propios de la región me llamó la atención por lo
Por otra parte, se realizan algunas preguntas de investigación: una general ¿Qué
percepción tienen los comunarios de Valle Sacta sobre la variación de su lengua quechua?
Valle Sacta? y tres objetivos específicos que guiaron el proceso de la investigación. Para
presente estudio para comprender esta nueva configuración sociocultural que llevó a variar
la lengua quechua de la normalizada. De esta manera aprovechar los resultados para crear
nuevas políticas lingüísticas que fortalezcan la funcionalidad del quechua oral y escrito en
Capítulo 2: Metodología
Cochabamba – Bolivia. La base de datos de este estudio proviene del trabajo de campo
realizado entre los meses: diciembre de 2016 a febrero de 2017. En este contexto
castellano. La construcción de los datos sociales y lingüísticos ha sido analizada bajo la luz
vii
contextual e investigaciones realizadas en relación al tema de estudio. Los 13 participantes
se hace una descripción sobre los avances en cuanto al desarrollo de las normativas que
lengua.
viii
percepciones en cuanto a la lengua, d) descripción de las características lingüísticas del
quechua actual.
descripción de la vida, cultura de los comunarios presenta los factores que los obligó a salir
de sus comunidades de origen hacia el trópico, asimismo, da cuenta de cómo se han ido
la variante mayoritaria del quechua quchala. No obstante, la variante quchala en esta nueva
configuración sociocultural lingüística originó una nueva variante cultural (ropa, comida,
trabajo) y lingüística (quechua con altos niveles de préstamo lexical del castellano) a lo que
presenta los porcentajes de palabras del quechua y castellano que usan los hablantes
Valle Sacta. Finalmente, presenta una descripción minuciosa de las interferencias fonéticas,
ix
Capítulo 5: Conclusiones
quechuas) mantienen una fuerte identidad cultural y lingüística. Sin embargo, los jóvenes
cultura y lengua andina. No renuncian, sino ya postulan a una nueva variante cultural y
lingüística constructo de esta realidad del trópico con la que creen ser mejor identificados.
Se escucha como una posibilidad de que el “pillo de coca, la comida propia del trópico”
puedan sentar bases para esta nueva variante cultural. En lo lingüístico, no ven la mezcla de
la lengua quechua y los léxicos propios como un problema para la lengua, sino como una
Capítulo 6: Propuesta
lingüística “quechua actual” de los hablantes como adquisición de una segunda lengua para
los monolingües del castellano (oral). Segundo, promocionar la literatura quechua a través
región.
x
RURI (Indice)
xi
3.2. Llaqsimikamay (Sociolingüística) ........................................................................... 32
3.2.1. Sullullwan, juñuchaywan, qalluwan ima (Realidad, estructura social y lengua)
..................................................................................................................................... 33
3.2.2. Simip llaqtachakuynin (Aclimatamiento de la lengua) ..................................... 35
3.3. Simi tinkuy (Contacto de lenguas) ........................................................................... 36
3.4. Kamachisqa, kunanpi qhichwawan ima (El quechua estándar y el actual) .............. 39
3.5. Simikuna (Léxicos) .................................................................................................. 42
3.5.1. Mawk’a simikuna (Arcaísmos léxicos) ............................................................. 42
3.5.2. Paqarichisqa simikuna (Inventarios léxicos) ..................................................... 43
3.5.3. Simikunap jukjinayasqan (Variantes léxicas) ................................................... 45
3.6. K’askaqkamay (Morfología) .................................................................................... 46
3.6.1. Qhichwa simip kaynin (Tipología de la lengua quechua) ................................. 47
3.6.2. Qhichwa k’askaqkamay (Morfología quechua) ................................................ 48
3.6.3. K’askaqkunawan morfowan alomorfowan ima (Morfemas, morfo y alomorfo)
..................................................................................................................................... 51
3.6.4. K’askaq khuskiq ñan wakichiq (Componente del proceso de análisis
morfológico) ................................................................................................................ 53
3.6.5. Jark’aykuna (Condicionamientos) ..................................................................... 54
4 T’aqa: Tariykuna riqsichiy (Presentación de resultados) .......................................... 55
4.1. K’uskipay llaqtamanta riqsichiy (Descripción del contexto) ................................... 55
4.1.1. Valle Sactap tarikuynin runakunan ima (Ubicación y población de Valle Sacta)
..................................................................................................................................... 55
4.1.2. Valle Sacta sutimanta riqsichiy (Origen del nombre de Valle Sacta) ............... 56
4.1.3. Valle Sacta llaqtap sayariynin (Fundación de la población de Valle Sacta) ..... 57
4.1.4. Valle Sactap juñuchaynin (Organización social de Valle Sacta) ...................... 58
4.1.5. Valle Sactapi istitusiyunkuna (Instituciones en Valle Sacta) ............................ 61
4.1.6. Valle Sactapi yachachiy (Educación en Valle Sacta) ........................................ 62
4.1.7. Valle Sactapi kawsay (Salud en Valle Sacta) .................................................... 64
4.1.8. Raymichaywan, pukllaywan ima (Actividades culturales y deportivas) .......... 65
4.1.9. Valle Sactapi qullqichay ruwaykuna (Actividades Socioeconómicas de Valle
Sacta) ........................................................................................................................... 66
4.2. Mitmay mink’aqikuna (Factores de migración) ....................................................... 66
4.2.1. Kay pacha mink’aqikuna (Factores ambientales) ............................................. 67
4.2.2. Kawsay qutu mink’aqikuna (Factores sociales) ................................................ 68
4.2.3. Qullqimanta mink’aqikuna (Factores económicos) .......................................... 69
4.3. Tawa mitmaq runa qutumanta (Las cuatro olas de migración) ................................ 70
4.4. Musuq kawsay amañaykuna (Nuevos aprendizajes de vida) ................................... 72
4.4.1. Q’uñi kiti kawsayman yachakuy (Adaptación a un ambiente tropical) ............ 73
4.4.2. Khuruwan kawsayman yachakuy (Adaptación a un ambiente con insectos) .... 75
4.4.3. Musuq llamk’ayman yachakuy (Adaptación a nuevas prácticas de trabajo) .... 76
4.4.4. Mikhunaman yachakuy (Adaptación a la alimentación) ................................... 77
4.5. Trópicomanta, Chaparemanta yuyaykuna (Percepciones del Trópico y Chapare) .. 79
4.6. Runakunap kawsayninmanta yuyaykuna (Percepciones culturales de los comunarios)
......................................................................................................................................... 83
4.6.1. Qhichwa kawsay purichiq Chulita (Cholitas como transmisores de la cultura
quechua) ...................................................................................................................... 89
xii
4.6.2. Aynip, mañaqakup q’aymayaynin (Desplazamiento del ayni y pedido de mano)
..................................................................................................................................... 91
4.6.3. Sawarakuy raymichaykuna (Celebración de matrimonios)............................... 94
4.7. Simi tinkuymanta yuyaykuna (Percepciones de contacto lingüístico) ..................... 99
4.7.1. Wakjinayasqa qhichwa simip tinkuynin (Contacto de variantes del quechua)102
4.7.2. Qhichwa simip kallpacha yuyaynin (Quechua actual como política lingüística)
................................................................................................................................... 106
4.7.3. Qallutawan kawsaytawan tikraq mink’aqikuna (Factores que cambian la cultura
y lengua) .................................................................................................................... 108
4.7.4. Qhichwa qallu yachachiyta t’ipiy (Interrupción de la transmisión
intergeneracional del quechua) .................................................................................. 110
4.8. Valle Sacta – Trópico simi (Léxico de Valle Sacta –Trópico) .............................. 111
4.9. Kunanpi qhichwap awaynin (Composición de palabras del quechua actual) ........ 121
4.9.1. Tata Lorenzo Zeballospa qhichwan (El quechua de don Lorenzo Zeballos) .. 121
4.9.2. Tata Félix Pacop qhichwan (El quechua de don Félix Paco) .......................... 127
4.9.3. Mama Narda Jiménezpa qhichwan (El quechua de doña Narda Jiménez)...... 131
4.9.4. Sipas Saida Montañop qhichwan (El quechua de la joven Saida Montaño) ... 135
4.10. Kunan qhichwap simikamaynin (Características lingüísticas del quechua actual)
....................................................................................................................................... 141
4.10.1. Qhichwa kastillanup yupaq achkhayachiqninwan -s/-kuna (Pluralizador del
castellano en el quechua) ........................................................................................... 141
4.10.2. Qhichwa/kastillanu –kuna, -s achkhayachiq (Doble pluralizador
quechua/castellano) ................................................................................................... 143
4.10.3. Qhichwa simi kastillanu juch’uyyachiqwan -itu, -ita/-cha (Diminutivo
castellano en el quechua) ........................................................................................... 144
4.10.4. Qhichwa kastillanup ruwaqninwan -dur/-q (El agentivo castellano en el
quechua) .................................................................................................................... 146
4.10.5. Qhichwa kastillanu ruwachiq unayyachiqninwan -ndo/-spa (Gerundio
castellano en el quechua) ........................................................................................... 147
4.10.6. Qhariyachiq, warmiyachiq –u, -a k’askaq (Género castellano en el quechua)
................................................................................................................................... 149
5 T’aqa: Tukuychana (Conclusiones) ........................................................................... 151
6 T’aqa: Munanayasqa (Propuesta) .............................................................................. 156
Ñawirisqa p’anqakuna (Bibliografía) ........................................................................... 163
Yapayninkuna (Anexos) ................................................................................................. 167
xiii
MAST’AWA SINRU (Lista de tablas)
xiv
SIQ’IWA (Gráficos)
Yupay siq'iwa 1: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras). . 126
Yupay siq'iwa 2: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras). . 130
Yupay siq'iwa 3: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras). . 134
Yupay siq'iwa 4: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras). . 140
xv
QHAWARINA (Ilustración)
xvi
JUCH’UYYACHIY (Abreviatura)
S Singular o sustantivo
AMVI Asociación de Mantenimiento Vial
ASAPAVSIA Asociación de Sistemas de Agua Potable y Alcantarillado
Valle Sacta, Israel y Asociados
BEFRUT Bolivia Exportadora de Frutas Tropicales
BEN Benefactivo
CAUS Causal / causativo
CP Conversación Personal
CPE Constitución Política del Estado
ENF Enfático
EPB Estado Plurinacional de Bolivia
EX Exhortativo
INC Incoativo
INE Instituto Nacional de Estadística
INT Interrogativo
MOV Movimiento
OBJ Objeto
OTB Organización Territorial de Base
PDDC Plan de Desarrollo Departamental Cochabamba
PTDI Plan Territorial de Desarrollo Integral
PEV Pasado evidencial
UMSS Universidad Mayor de San Simón
UPROEXBA Unión de Productores Exportadores de Banano
UNIBOL Universidad Indígena Boliviana
xvii
QALLARIY (Introducción)
Kay pachapi yakuta, parata, wayrata, ninata mana ¿pi? sayachiy atinmanchu.
tapuwarqa. “Valle Sactapi wiñani, kaypi llaqtachakapusaq” ñispa kutichirqani. “Imata kaypi
tiyanki, chayqa mana qampaq munayniykichu. Maypichá tata Dios tiyanaykita munanqa
Jinata kay Bolivia suyumanta runakuna jawa wak kitikunaman mitmaspa kanku,
wakintaq kay suyu ukhullapi mitmaspa kanku. Valle Sacta – Trópico cochabambino
Beni) mitmaq runakunawan wayna llaqtallaraq kachkan. Chaypi qhichwa runakunaqa mana
wak kitikunapiwan ima) parlakuspa kachkan. Jina kaptinpis Valle Sacta llaqtapi qhichwa
1
Kay k’uskipay riqsichiy suqta t’aqapi rak’isqa kachkan. Ñawpaq t’aqapi, ch’aqchu
Iskay t’aqapi, runap kawsayninta mask’akipay laya imaynata kay ch’aqchu simi
2
1 T’aqa: Ch’ampap yawñapaynin (Planteamiento del problema)
ayllu juk qalluyuq, kulturayuq ima. Musuq Constitución Política del Estado
kastillanu qallu tukuyñiqpi parlakun, yupaychakun, jatunchakun ima. Jinapis kay suyu
kayku ñispa Diputado Froilán Condori (López, 2006, p. 17) riqsichin. Chay 62%
(Victor Jiménez: Valle Sacta, 2001). Ajinata, jukmanta juk chayasqanku, astawan 1970 -
1980 watakunapi musuq ñan Cochabamba – Santa Cruz kichakuchkaptin jatun kamachiq
3
Kunan p’unchawpi Trópico cochabambino 192.140 runayuq kachkan. Chay
yupaymanta 103.423 qharikuna kanku, 88.717 warmikuna kanku (INE, 2012). “Qhichwa
carito comprarse. Chay ropasta rantikuna astawan carito cuestan. Chantapis mana
Valle Sacta, 27/01/2017) ñispa kutichiwarqa. Kay qhichwa rimay qhawarispa Valle Sacta
yuyaychasunman.
qhichwataña parlanchik” (waynuchu qutupi ch’aqwarisqa: Valle Sacta, 01/2017) ñinku. San
4
thallisunchu, qhichwañulpi parlasurqachik ñispa (PROEIB andes - UMSS, ukhupi
ch’aqwarisqa, 08/2016).
Chay chaqru parlay mana sut’iman lluqsinmanchu, manachus kay chiqan qhichwa
kanman chayqa. Celular ‘imanar’, anillo ‘ruk’ana’, arete ‘jalusacha’, reloj ‘inti watana’,
pelota ‘papawki’. Lunes ‘killachaw’ martes ‘atichaw’ (...). Enero ‘qhaqmiy killa’, febrero
‘jatunpuquy killa’, marzo ‘pachapuquy killa’ (...) jinata tata: Pedro Plaza Martínez (2013),
Chay simikunamanta wakin unay jatun tatakunap rimaynin, wakintaq musuq paqarichisqa
parlaqkuna, wak qallupis kanmanjina lastaykunku (los cuesta aprender) chiqan qhichwa
wakjinataña parlanchik (Tatakuna qutupi ch’aqwarisqa. Valle Sacta, 03/01/2017) ñispa kay
coca), mut’u (coca apunto de cosechar), ch’anqa (palmera), allqu-allqu (pez de boca grande
al igual que el perro), machiti (pez con forma de un machete). Juk simi parlay rikhurin
5
1979, pp. 1-3). Kay simikunaqa wakin qhichwa kachkan, wakintaq kastillanu simipi
kachkan.
astawan k’uskina kachkan. Ajinamanta, jap’iqanapaq juk ayllu ukhupi imaynata runakuna
ayllupi runakuna mana juk kawsay kayninkuta wakichiy atinkuraqchu, chapareñu kuka
puquchiqllamanta riqsisqa kachkanku, chay kawsay kayninku kachkan ñisunman. Juk simi
rimay sut’incharin, juk kawsay ayllu kayniyuq kananpaq (Labov, 1983). Kay chaqru
imatataq yuyaychakunri?
6
¿Valle Sacta llaqtapi qhichwa runakuna qhichwa rimayninta, imaynata
parlachkanri?
khuskiy.
cochabambino ayllu jap’iypi pukllay rikuspa, sumaq kay k’uskiy llamk’ay ruwana kachkan.
Chay ukhupi, kay tukuy imaymana laya kawsay/kultura qallukuna tinkuy kawsaypi,
Chayjina parlayqa, kay jatun qallu rimaykuna k’uskiqpa (lingüística) qhawayninman jinaqa,
mana qhichwañachu “quechuañol” (Albó, 1974), murmu qallu (lengua criolla) (Winford,
2003) kachkan. Chay laya rimayta llaqsimikamay ñawiwan qhawaqkunataq kunan qhichwa
(el quechua contemporáneo) (Laime Ajacopa, 2017) ñispa yuyaychachkanku. Valle Sacta
7
Kay laya yachaykunapi manaraq ñawpa k’uskiykunata tarinichu, niraq uyarinichu,
tarispapis, uyarispapis wak kitipi: Lima Perú, Santiago Chili llaqtapi qhichwa kastillanuwan
tinkuspa wakjinayasqallanmanta tarirqani. Mana kay yachaypi k’uskipay kaptintaq tata Luis
Enrrique Lopezpis juk willanakuypi (conferencia) San Simón sunturwasipi kay jinata ñirqa.
trópicomantawan imachu kachkan. Chayrayku tata Albópis p’anqa ruwasqanpi ñin: “mana
parlachkani” (Albó, 1974, p. 224). Ichapis chayrayku trópico cochabambino ayllu jap’iypi
Sapa kitipi wakjina llaqta juñuchay kawsay kaptin kay q’uñi jallp’api kawsaywan
8
(Hudson R. A., 1980, p. 13). Chayrayku, kay yachay tarikusqanta, allillawan qhawarispa,
allin llamk’ay kayta mask’an, chay kunanpi imayna qhichwa simi parlakuchkan. Chanta
qhichwa parlarisqankumantapis riqsisqa kanankupaq ima allin kayta munan. Chanta wak
9
2 T’aqa: Wakichina ñan (Metodología)
(Taylor & Bogdan, 1994, p. 20) ñin. Chay yuyayman tumpatawan ukhuchaspa tata/mama
unay pachata ayllupi runakunawan tiyakunku, ñawpaqta paykuna musuq kawsayta jap’inku,
ni imayna millk’urispa umachanku” (Ricento, 2007, p. 155) ñin. Ajinapunitaq kay laya
Ajinata, kay kutipiqa chay k’uskipay layata Valle Sacta llaqtapi, trópico
10
payñiqtataq juk llaqtap kawsayninmanta yachakun (Rodríguez e. a., 1999, p. 44). Chay
sapa yachay tarisqayta tukuy kitimanta, kiti qhawarispa umacharqani. Chanta sapa
Ajinamanta, kay llamk’ay “runap kawsayninta k’uskipay” niqta Valle Sacta runakunap:
umachariwasun.
ANÁLISIS)
11
c) Jatun tatakuna ‘sabios/as quechuas’ (colonizaciónmantapacha
tiyakuqkuna).
yachakuq qhichwa runap wawan karqanku. Qhipanta, tawa tatakunata chikllarqani, paykuna
kay Valle Sacta llaqtapi tiyakuq, llamk’aq karqanku, chay qutuman iskay
simita sumaq parlaq karqanku. Tukuchanapaq pata chiri jallp’api kawsaq runa imata kay
12
2.3.1. Qhawariy (Observación)
ñancharin” (Stake, 1999, p. 60). Ajinata, Valle Sacta llaqtaman chayaytawankama imaynata
Valle Sacta llaqta mana juch’uy llaqtachu kachkan, nitaq ancha jatuntaqchu,
13
karqanku chaykunap yawar ayllullanpi apaykacharqani. Qhawariy ruwaytataq astawan kay
(Barrantes, 2002, p. 194). Tapuy qillqaqa astawanpis runapura parlariy kachkan. Chaytaq
14
yuyaychawarqayku. Purisqaypi: rikusqayta, yuyaychasqayta ima, mana umachariy atispa
Valle Sacta wasikunata ima waturqani. Juk p’anqa “Líder a palos: Historia de la represión
15
wakintaq mana. Kay p’anqakuna tukuchanapaqtaq Puerto Villarroel kamachiq wasiman
INVESTIGACIÓN)
pusaykachaynintawan ima.
qillqayñiqta mana qunqanapaq pallay kachkan” (Rodríguez e. a., 1999, p. 161). Ajinata, kay
ruk’awita sapa p’unchaw maymanchá rirqani chayman aparqani, chaypi ima rikuspa,
kutichiwaq chukuchkallasqataq, qillqaq rikuspa, “waliq kayman jamunki, tukuy allin kaqta
16
p’anqayuq kaspataq imaynata parlarisqankumanta celularniyman qillqaspa jallch’arqani.
Jinata, kay ruk’awiwan mana ni juk yuyayta ch’utachispa llamk’arqani, chay llaqtayuq allin
Juk ch’isi don Pacop wasinman tapuykuna ruwaq rirqani, coca-colata upyarispa
ñispa chawpipi chukuchirqa, jinata kimsamanta parlarirqayku. Kay ruk’awiqa mana juk
estudiante, chanta Valle Sacta ñawpa kamachiq ima kanki, yuyayniykimanjina kay trópico
llaqtapi p’utuchkanmanchu wak kultura, manachu”. Ñuqap yuyayniyta uyarispa, yaqa juk
17
yawar ayllullamantapis kaykumanjina parlarirqayku. Ajinata, kay ruk’awi qhichwa
tukuy yachay ñawirina qillqasqaña karqa, mayqin p’anqachá chay yachaymanta willan
Juk intichaw p’unchawta (día domingo) jatun umalliq Evo Morales Ivirgarzama
18
2.4.4. Rimay jallch’ana (Grabador de audio)
jap’iyta atisunmanchu, nipunitaq atikunchu. Chayrayku, Valle Sacta llaqtapi sapa p’unchaw
ruwariyta munayki ñiptiy; “jaku jaqay palto sach’a uraman, llanthupi parlarisun” ñispa
atiymanchu ñispa tapuptiy, “ya ñiwarqa”, jinata mana pilas khuskan parlaypi
purichirqani.
tukukuytaña, kamachiqkunata chikllarqanku, sapa wasi masi qutu (barrio) juk chikllasqa
19
ñawpaqman, coliseop kimrayninman sayaykuchispataq, “pimanchá apoyankichik chaypaq
DE DATOS)
raymi killamanta kay iskay waranqa chunka suqtayuq watapi yaykurqani. Papasuypa
kachkaptin imapaq wak wasiman riwaq, kayllapi ruway, mana ñuqayku pantachisqaykuchu,
chay ratu yanapanchik” (Parlariy R.M., 18/12/17) ñispa jaywasqay raphita warawapuwarqa
(aprobó y firmó).
20
Chaypa qhipanta, jatun umalliq Comité Civicotañataq mask’amurqani, paypis imata
k’uskipaqjina sumaq jap’iqasqa kaspa manchay kusisqa, iskay chunka p’unchaw, qhapaq
p’anqayman qillqarqani.
Jinata, juk paqarin allin sut’iyaymanta Don Miguelpa wasinman tapuykuna ruwaq
rirqani, wasiyuq ñiptiy, wasi ukhumanta don Miguel lluqsirqamuytawan sillaman wasi
kacharpaytawan, “jaku” ñinpacha don Migueltaqa, “ya jaku” ñispa kutichin, “chayllachá
pallaspa karqani.
21
2.5.1. K’uskipaypa uñachaynin (Particularidad del trabajo de investigación)
kawsayninta allinta riqsiy atinmanchu, pichá chaypi tiyaqlla ch’uwata chay llaqtap
llamk’ayta jasayachirqa, ajinata, 2016 qhapaqraymi killamanta qallarispa, jatun puquy killa
2017 watakama, Valle Sacta llaqtapi tiyaspa kay llamk’ayta wakichirqani. Kay llaqtapi
llamk’achkaptiy iskay riqsisqa sipakus: Libertad Pinto, Nazareth Cortez, PROEIB andes -
UMSS wasipi ñawpaq yachakuqkuna, kay San Simón Valle Sacta sunturwasipi
22
Jina kaptinpis wakin wasi masikuna (vecinos) k’uskipay ruwachkasqayta
p’unchaw wasillapipuni kakunqa” ñispa parlaqta uyarirqani, chay yuyay allinmanta sunquy
chaconpi (chakra) ch’umita ruwaysichkaptiytaq patamanta juk ch’aki k’aspi kikin chaki
astawan muliykusqani tawa p’unchawninman lluq’i chakiy punkiy qallarin, chay ratu
wasillapiña winkhukurqani.
Juk jatun mama chakiyta punkisqata rikuytawan tomatewan churaykukuy, juk tutapi
23
kay munarqani astawan wasipi kanaypaq ruwarpakuni. Jinata ruwakuspa mana q’alituta kay
waqaychakuspa chakiyta juk kimsa p’unchawpi thañichiyman karqa. Jinapi, wasipi kaqjina
INVESTIGACIÓN)
Kay llaqtamanta kasqay allinta yanapawarqa, jina kaptinpis, mana kay llaqtachaq
llaqtapi ruwarqani.
24
chanta k’uskipana qillqanapi ima jallch’arqani, phutukunatapis paykuna
munaptillanku jurqhurqani.
¿Qillqaytari, atinkichu? parlani, mana qillqanichu ñispa kutichiyta yachanchik. Ñuqapis San
Sacta, 06/2011).
umachayta, k’uskipayta ima, qhichwa simipi amañaykurqani. Kunan qhichwa runajina kay
simita astawan kallpachasaq, ajinamanta, mana kay misk’i simi rimayninchik wasillapi,
25
ñanllapi, chakrallapi llamk’ayllapi parlasqa kananpaq, mana chayqa maypichus kay jatuchiq
Kay k’uskipayqa iskay waranqa suqta chunka wata tukukuchaptin qallakurqa, Valle
pachata qhawarina kachkan. Wakin llaqtakunapiqa wata tukukuyta, wata qallarikuyta ima,
26
3 T’aqa: P’anqakunamanta yachay riqsichiy (Marco teórico)
Holguín, 1952, 1608, p. 347). Chaymanta, qhipaman tatakura Fray Domingo, ñawpaq
qhichwa qalluta k’uskipasqa, 1560 watapaq simikunata pallay tukuytawan Runa Simi
qalluta “Quichua” sutiwan sutichasqa (bautizó), ajinata Raúl (Porras Barrenechea, 1952, p.
“Qhichwa” sutin kachkan. Qhichwa rimaypa yuyaynin “unay pachapi, Apurimac chiqanpi,
maychus kunan Perú suyu tarikun, chaypi qhichwa runakuna tiyakuspa ichhumanta,
waskhata qhichwaq kasqanku chaymanta chay qhichwa rimay p’utusqanta (Herrero &
27
Qhichwa simi rimaymanta parlaspallapuni, k’uskipaqkunap yuyayninkuta
riqsichisunchik. Llano Zapata “qhichwa simiqa runap kallpayninta aswan sut’ita purumpi
k’uskiq Tschudi: “ñi mayqin rimay kay Abya Yala suyumanta qhichwa qalluta, achkha
29) ñin. Ajinata qallukunamanta yachaqkuna qhichwa qallu allin rimay mana mayqin
529). Kay riqsichiyman kallpachaspa Pulgar ñin: “qhichwa rimay maychus chaylla,
yuyaychakuchkan. Chay suyu 2.300 sayaymanta, 3.500 mama qucha jallp’a sayaykama
kaptintaqchá qhichwa parlaqkunaqa achkha kachkanku. “Qhichwa simiqa juk rimay ayllu
ñisqamanta riqsisqa kachkan. Chay ayllun iskay qutupi t’aqasqa kachkan, juch’uy
“Qhichwa simiqa mana juk qallullachu kachkan, juk qutu yawarmasichasqa qallumanta
28
riqsisqa kachkan” ñispa Ortiz (1992) kallpachan. Jinata qhichwa qallu, mama qallu kasqan
sut’inchakun.
Qhichwa qallu Middendorfpaq Perú suyupi k’uskipasqanman jinaqa, kay Abya Yala
munani.
Kawsaymanta willay yuyayta, chanta yupay yuyayta khipupi (quipu) jallch’asqanku, rakhu
kachkan.
29
chanta qhichwa qallu parlaqkunap kawsayninmanta tatakurakuna, españoleskuna astawan
k’uskipasqanku. 1560 watapi Domingo de Santos, runa simip qillqay simp’aypaq ñanta
Chay qillqay ñanta kichaspallapuni, Gonzales Holguín ((1607) 1975 (1608) 1989)
watakunapi, chanta Torres Rubio ((1619) 1964) watakunapi, Middendorftaq ((1890) 1970,
1891) watakunapi p’anqakunapi qillqasqata qhichwa qillqay ñanta, chanta aymara qillqay
riqsichiykunaman jinaqa, qhichwa, chanta wak simikuna ima kasqa. Tatakuras qhichwa
k’uskisqanku.
(Porras Barrenechea, 1952, pp. 7-13). “Tata kurakunaqa, tata Diosmanta indiosman
chayachikunanrayku ruwakusqa.
30
watakama indioman kastillanu qallu parlayta yachachiy Gobiernos Municipalespaq
makinkupi kamachisqa kasqa (Choque, Soria, Mamani, & Ticona, 1992, p. 79). Kastillanu
qhichwapi, wakin aymarapi, jukkuna Bolivia suyupi, jukkunataq Perú suyupi (Cerrón-
yachakun. Bolivia suyupi 1984 watapi, D.S. Nº 20227 (Garcés, 2005, p. 105) qhichwa qallu
Kay pacha runa kawsaypi (en esta vida) tukuy imapis chiqan kaspapuni kamachiynin
kachkan. “Tukuy qallukuna, juklla kanku, mana ni mayqin aswan jatun, nitaq aswan juch’uy
suqtayuq simikuna uphisiyalisasqa kasqanta (EPB, 2009, p. art. 5) riqsichin. Chay chunka
suqtayuqmanta juknin qhichwa qallu kachkan. Jinata qhichwa simi, kastillanujina atiyniyuq
31
kallpachan, jina kaptinpis qhichwa runakuna chay kamachiy junt’akunanpaq, mana
kamachisqa kachkanku” (EPB, 2010, p. art. 88). Tukuy kamachiq wasikuna, (instituciones
willaykunañiqta, p’anqakunañiqta (...) ima. (EPB, 2012, p. art. 20) kamachisqa kachkan.
1981, p. 11). Chay musuq yachakamay (disciplina) sapa suyu, ayllu parlayninchikta
jap’isqankuta ima (Rotaetxe, 1990, pp. 13-15). Ajinata llaqsimikamayman jinaqa trópico
32
Llaqsimikamayman atiykukuspa Albó 1970 watapi tesis doctoralninta Quchapampa
kachkan, chay juñuchaykuna kimsa yuyaypi t’aqasqa kachkan: patapi kaqkuna (clase alta),
chawpipi kaqkuna (clase media), urapi kaqkuna (clase baja) ñisqamanta yuyaychasqa
paqarinman karqa? ñispa runakuna tapunakuy yachanku. Wakinqa “runtu ñawpaqta paqarin,
runtu kaptin wallpa paqarimun” ñinku. Wakintaqri “mana jinachu, ñawpaqta wallpa runtuta
wachan” ñinku, kutichispa, “jina kaptinri ¿pi? wallpata paqarinman karqa” ñispa
sullullchu qallu kayninta wakichinma karqa? ñispa Rotaetxe (1990, pp. 79-92)
qillqayninwan yuyaycharin.
33
ñin. Chaymanta pachataq runa kay pachapi tukuy ima kayninta sutinmanta riqsin. “Juk qallu
Chay sullullpi qallu kawsananpaq, achkhata llaqtap juñuchaynin ruwan. Sapa llaqta
parlayta munanku, chaywanpis chay wak chiqanpiqa mana parlasqan kikintachu parlanku.
kutimunku. Mana qalluchu ajinata parlachin, mana chayqa chay llaqtap juñuchayninmanjina
ñuqa regalame (pedir rebaja en Colombia) ‘quriway’ ñini, mana qhasi quriykimanchu
phatanta pisiyachiykiman (no te puedo regalar, pero te puedo rebajar)” ñispa kutichiwarqa
(San Simón sunturwasipi ch’aqwariypi, 08/2016). Kay yuyaypi Sonia pananchikqa wak
kikinta kay Cochabamba qhatupi parlarpasqa. Chay yuyaypi parlasqan mana tumpitata
kay jinata yuyaychan “simi rimayqa sullullmanta thallisqa kaspa, mana chayri sullullmanta
34
juñuchayninmanjina simi rimayta jukjinayachin” (Rotaetxe, 1990, p. 93). Chay yuyayta
runap kawsayninwan ñinakun, ajinata qallukuna wak suyupi llaqtachakuy atin, Nerlandes
2004, p. 221). Kay iskaynin suyupi inglés parlakun, chaywanpis mana kikinpunichu. Runa
kay inglés qalluta amañaqkunata kay jinata tapuyta yachanku; ¿mayqin inglésta
q’uñi jallp’amantachu, astawanqa pata chiri llaqtakunap parlaynin. Qhichwa runakuna q’uñi
kachkan, chay sullullqa mana kay pacha kaynillanchu, mana chayqa wak qallu
chaqruchisqan/wakjinayachisqan yuyaychakun.
35
3.3. SIMI TINKUY (CONTACTO DE LENGUAS)
yachakunchu, runakunawanpuni qutupi kawsasqanku, nitaq juk runa qutupis, juk llaqtapis
imaynatachá tukuyñiqman rin, ajinata runakuna purinchik mana ¿pi? mana munachkaqta
tarikuchkan. Rusu qallu p’anqapi jisq’un pachak watapi ñawpa eslavopi qillqasqa kasqa,
kunan p’unchawpi mana ajinatañachu parlakuspa kachkan” (Rubakin, 1998, pp. 82-83).
qhawarisunchik: “Lengua dellos, ñispa qillqasqa kachkan, kunan p’unchaw manaña kastilla
36
mana qallukuna sapitankumantachu rikhurichinku, parlaqkuna chay ch’ampanakuyta
rikhurichinchik.
khuskannin watakunakama (hasta mediados del siglo XX) allinta qallukuna kay mama
qallukuna chinkapuchkanku.
kachkanku. Kay pacha runakunap qallunku aswan pisichasqa kachkan. Chay pisichasqa
37
kawsachkan. Chay tinkuypi wakin kitipi puraqllamanta rimaykunata mañanarikuspa
kachkanku.
kay kastillanu Abya Yala suyuman kimsa chunka watajinallaraq chayamusqa, qhichwawan
kawsasqanmanta parlaspa Valeraman ñin: kunan qhichwa wak simi rimaypis kanmanjina
kachkan” (Porras Barrenechea, 1952, p. 28). Ajinata qhichwa ch’aqchu qallup qallariynin
kawsayninmanjina kawsananpaq ñanta kicharin (flexible)” (Albó, 1974, p. 4). Kay ñan
wakichisqachu kachkan, sapitan wak jatun qalluwan sapa p’unchaw kawsaspa runakunap
jinata ñin:
Andes suyu qallukunapi chanta wak kiti qallukunapi kay mama pachapi qallukuna
ch’aqchuta parlakuchkan, chay ch’aqchu parlaqkuna mana iskay rimaytapischu
parlachkanku, mama qallu parlasqallankupi ajinata rikukuchkan (...) paykunapaq
simikunata mañakuyqa mana ch’ampanakuypaq qhawasqachu kachkan, siminkupis
kanman jinata qhawakuchkanku. Chayta pikunachus ch’uwa simita yachachiqkuna
mana allin ñawiwanchu qhawachkanku, uphisiyalisasqa rimay kaptin chanta
pisichasqa rimay ima kaptin (López & Jung, 1998, pp. 201-202).
wataña kachkan. Chay ñanninta jamuspa qhichwa simiqa wak qallupis kanman jinaña
kachkan. Chay simi tinkuypi ch’aqchu simi parlay rikhurisqanta khuskirina may allin
38
kachkan. ¿Machkha ñiqipi chay ch’aqchu parlay rak’ikusqanta? Thomason kutichispa kay
jinata ñin:
Pisi tinkunakuy (contacto escaso) rimay yuyay junt’allata mañakun, mana simi
ukhuchaynintachu. Aswan pisi tinkunakuy (contacto menos escaso) uchhikalla
iskay qallu parlaqkuna, pisi rimaykunallata mañakun, saphi rimay ch’uwallapuni,
mana simi ukhuchakuy tikrayman chayanchu. Allin tinkuynin (contacto
moderadamente intensivo) aswan achkhaña iskay qallu parlaqkuna kanku, chay
saphi rimaykunantintaña mañakun. Allin sinchi tinkuynin (contacto intensivo)
allin achkha iskay simi parlaqkuna kanku. Chay llaqtap juñuchaynintaq yanapan
simi mañakuyta. Simikunata, simi ukhuchakuyninta tikran. K’askaqkunata, rimay
awayta tikran. Chay juk simip k’askaynin wak simip k’askayninwan awakuyman
chayan. Wakjina simi ukhuchaytajina jatarichin (Pfänder, 2009, pp. 60-61).
Kay yuyaypi tawa ñiqipi simi tinkuy rak’ikuspa riqsichikuchkan, chay 1) pisi
tinkunakuy, 2) aswan pisi tinkunakuy, 3) allin tinkunakuyta ima, mana kay llamk’ay
khuskirinapaq kay 4) allin sinchi tinkuyta jap’ispa khuskisaq. Ajinamanta chay qhichwa,
pata kawsayniyuqpaq qhawasqa kachkan, mana allin parlaqtaq pisi kawsayniyuqpaq, mana
kachkan. Chay pisipaq qhawasqa runaqa mana riqsinkuchu imaynachus kamachisqa parlay
39
kachkan, chaypi imaynamanta sumaqta mana pantarispa parlanapaq, qillqanapaq
jap’iqakuspa kachkan.
amañasqankujinallata parlanku (Garvin & Lastra de Suárez, 1974, pp. 266-277). Jina
parlaptinchiktaq mana misk’i parlaychu lluqsin. Sumaq parlayqa juk k’ullku ñanta
thatkiywan ñinakun, mana chayri juk k’ullu patanta wayq’uta chimpaman thatkiywan
ñinakunayan.
jatarichiy munankuman. Juk runa ayllun ukhunta purikunqa chayri, mana pi payta
40
inklistawanpis chaqruspa parlachkan. Yachachiqkuna chayta uyariytawan mana allintachu
Kayqa pata kawsayniyuqman rikch’aqta parlayta munaptinku rikhurisqanta (Peña, 1990, pp.
65-71) yuyaychan. ¿Pitaq kay sutita churanman karqari? ñispa tapurikusunman chayqa,
Kamachisqa qhichwa qallu parlay, qillqay ichachus kusa kanman mana chay
mana tarispa wak rimaykunata p’utuchinkuman chayqa, “imanar” (celular) (Plaza Martínez,
2013) ñispa p’utuchisqanku, chay musuq rimay p’utuchisqa mana qhichwa parlaqkunaman
parlaykunamanta ñisqaqa.
41
Tumpatawan chay yuyayta sut’inchaspataq Yolanda Lastra kay Cochabamba
chaqrusqa parlakuchkasqanta tarispa, allin ñawiwan qhawarisqa chay “habla actual” (kunan
Chaymanta kay k’uskipaypaq sutinta “qhichwa actual” ñispa Valle Sacta qhichwa runap
Simikuna juk qallup rimaynin kachkan. Chaytaq runa qutup rimaynin kanman, mana
mana juk simi rimay parlaqkunañiqta qunqasqachu kachkan, mana chayqa juk juch’uy runa
qutup qunqasqallan kachkan” (Buesa & Enguita, 1992, p. 212). Kay yuyaymanjina wak
parlakuspa kasqa, jinata chay simikuna Europa kastillanu simiman tukupusqa. Chanta kay
42
judeoespañol, mana wak kitikunapi chay musuq simikuna paqarichiypi kaspa, mawk’a
Chay yuyaymanjina kastillanu simi, Europapi chanta Américapi kawsaq simi kasqa,
qallunta parlakunanta kamachisqa, chay suyu kay América kachkan, chayta (Calvet, 1981)
yuyaychan. Jina kaptinpis mawk’a simikuna tukuy simipta kachkan, chaytaq parlaqkunap
simikunamanta umanchani.
musuq simikunata paqarichisqa kachkan, chayman yapaspa Calvet (1981) kay jinata ñin
tarinchik: aje, ají, bohío, cacique, canoa, cazabi, guanín, hamaca, nitayno, nocay, tiburón,
tuob, (...) chay kikin pachapi kastillanu qalluman churasqanku (Buesa & Enguita, 1992, p.
43
30). Chay riqsichiypi chunka kimsayuq musuq simikuna yuyaychakuchkan, chaymanta
kay piñaqa aswan k’achitu mana chay Castillamanta muruch’u (robusto) piñones jinachu”
(Buesa & Enguita, 1992, p. 163). Mana qunqanachu tiyan chay Lerner 1974 watapi kay
Kay mast’awapi kimsa qutu simi kachkan, juk qutu qhichwapi yuyayniyuq, iskay
qutupi kay América kastillanu simi, kimsa qutu kaqpitaq imaynachus jaqay Europa chiqanpi
kastillanu parlakun chay simikuna kachkan. Chay kimsa qutu simikunamanta, iskay qutupi
44
“apichusi [apichusi] CHU s. Colchón. (str, rk)”.
rimay t’uqyachikusqan. CHU: rimay kitip juch’uyyachisqa suti (Chuquisaca), s.: suti,
Colchón: kastillanupi suti, (str, rk): ñawpa k’uskiqkunap juch’uyyachisqa suti. Juk yachay
riqsichin: “PACHA s. Orbe, tierra, tiempo; universo” (Beyersdorff, 1984, p. 71). Chay
yuyayman jinaqa simi ñawpaqpi, chaypaq qhipanpi suti, aswan qhipanpitaq kastillanupi
yuyaynin kachkan.
rikhurin, wakjinamanta ñispa, juk simi juk kitipi yuyaychanman. Chay simip yuyayninta
wak simipi kikin yuyaynillantataq yuyaychan. Chay yuyayta sut’inchanapaq ura mast’awapi
Chay mast’awapi América kastillanu rimaypi wakjinayasqa simi kasqan sut’i, mana
kastillanu suyupi tarukata venado ñichkanku, Europa kastilla simipitaq ciervo ñinku.
45
Ajinata kastillanu simipis kitimanta kiti simikunata wak simiwan riqsispa kachkan.
(ch’irmay) ñiyta munan, kay pacha kastillanupiri juk ruwayta qhiparichiy ñiyta munan
wak yuyayta qhawasun: “... kaypi papaya ñispa sutichanku (...) Nicaragua kamachisqan
suyupi kay puquyta olocotón ñispa sutichanku” (Buesa & Enguita, 1992, p. 165). Kay
rimaypa juch’uy illan (unidad), chay illataq yuyayniyuq kachkan, chantapis, juk ñawpaq
yachana (básico) illa simin ukhu (gramática) kachkan (...)” (Gómez & Arévalo, 1988, p. 3).
46
Mast’awa 4: K’askaq illakuna.
Palabra Morfemas
Gat it a s
Morfema Morfema Morfema Morfema
lexical “diminutivo” “femenino” “plural”
Gatitas “mamífero
carnívoro de la
familia de los
félinos”
Ruwaq: (Fernández Planas, 2005, p. 175).
Gatitas rimaypi: gat: saphin kachkan, -it: juch’uyyachiq k’askaq kachkan, -a:
chinayachiq k’askaq kachkan, -s: achkhayachiq k’askaq kachkan. Ajinata juk rimay
kayriqpi riqsichisaqchu kay k’uskiy llamk’ay qhichwa qalluta khuskisqanrayku. Jinata kay
¿Rantirqurichipumuwarqankipunichu?
Ranti –rqu –ri –chi –pu –mu –wa –rqa –nki –puni –chu
47
¿Definitivamente me lo fuiste a hacer comprar?
Chay riqsichiypi qhichwa simi juk juñuchay simi kasqan sut’i yachakuchkan,
paqarichisqanmanta qhawasun.
yuyaychakun” (Quiroz, 2000, pp. 63-64). Chayman (Cerrón Palomino, 2008, p. 101)
(sílaba) kanku: wasi, mikhu-, mana- wakkuna ima. Chanta iskaymanta aswan
48
Puri-ykacha-nki-puni ‘caminas siempre’
Kay yuyaypi puri- saphin kachkan, -ykacha rikhurimuq k’askaq kachkan, -nki
muyuchiq k’askaq kachkan, -puni atiq k’askaq kachkan. Chay kimsantin k’askaqkuna saphi
k’askaspataq juk simip illan (lexema) t’ipita wakichispa chay saphi rimaypaq yuyayninta
tikran” (Julca Guerrero, 2009, p. 150). Kay k’askaqqa rimay saphiman k’askaspa
Kay ñawpaq rimaypi, wayk’uy- ‘cocinar’ ruwachiq saphin kachkan, chayman –na
Qhipan simipi warmi- saphin kachkan, chayman –ya chanta -y k’askaspa warmiyay
‘hacerce mujer o adulta’ yuyayta t’uqyachispa kachkan. Chaypaq qhipanpi wañuy- saphin
49
kachkan, chayman chi- chanta –y k’aspaspa wañuchiy simita p’utuchin. Ajinata kay
Muna-nki ‘quieres’
Chay munanki ‘quieres’ simipi, muna- saphin kachkan, chaymanta –nki muyuchiq
k’askaynin kachkan. Qhipan yuyaypi munasqan ‘su amor’ simipi muna- saphin kachkan,
chaymanta –sqa muyuchiq k’askaq kachkan, -n 3 kaq runa kayta riqsichin. Ajinata kay
kikillanpuni.
rikhurimun, chay jap’iynin atipan chay ñiqikunata (niveles), ajinata kuraq llikhata
rimaykunawan (partículas) ima” atinku k’askayta (Julca Guerrero, 2009, p. 152). Chayman
50
Muna-nki ‘quieres’
Icha-mi ‘cuidado’
Ñawpaq simi rimachiq, muna- saphi, -nki atiq k’askaq, rimachiq saphiman
t’ika- saphi, -wan atiq k’askaq, iskay yuyaychaq simiman k’askaspa t’ikawan ‘con flor’
kasqanta 3 kaq runaman riqsichichkan. Tukuchanapaq icha- saphi, chayman mi- atiq
k’askay, t’una rimayma k’askaspa ichami ‘cuidado’ 3 kaq runa ruwachkasqanta sut’inchay
munachkan. Ajinata kay atiq k’askaykunaqa juk simip yuyayninta wisk’aspa kachkan.
uyarikana (fonológico) ñiqiman simi rimayta chimpachiptillan. Jinata k’askaqqa juk juch’uy
yuyayniyuq illa kachkan (Solis Fonsesa, 1995). Chay sut’inchanapaq jukta qhawarina:
Libro ‘p’anqa’
Libros ‘p’anqakuna’
Kay rimaypi: libro juk p’anqa kasqallanta riqsichichkan, libros ñispataq achkha
p’anqakuna kasqanta riqsichichkan. Chay –s juk uyariylla (fonema) kachkan, jina kaspa
manaña astawan rak’ikuy atinmanchu. Chay –s sapan qillqaylla (letra) juk yuyayta
Árbol ‘sach’a’
Árboles ‘sach’as/sach’akuna’
51
Kay yuyaypi juk rimayta achkhayachiq mana –s llachu ñawpaq yuyaypijina
kachkan, mana chayqa –es alomorfon yuyay achkhayachiq kachkallantaq, ajinata kay –s
chanta –es ima kastillanu rimaypi achkhayachiq k’askaq kayninta riqsichichkan. Chay
alomorfo ñispa sutichanchik (Solis Fonsesa, 1995). Tumpatawan sut’inchaspa wak yuyayta
qhawarisun
Jamuni ‘vengo’
Chay jamuni simipi –mu kuyuchiq kachkan, chay –mu jamuni simip alomorfon
kachkan, qhipan jampuni simipi –m alomorfo kachkan, chay –ja, -pu iskay k’askaqkunata
tinkuchispa kachkan. Ajinata k’askaqta, morfota, alomorfosta yuyaychaspa kunan chay ñan
wakichiyninta qhawarisunchik.
52
3.6.4. K’askaq khuskiq ñan wakichiq (Componente del proceso de análisis
morfológico)
jawan t’inkiy (comparación de formas recurrentes), (b) wak simita churay (sustitución), (c)
simikunapi kanman, ajinata chay jawan achkha kuti rikhurimuq (recurrente) kachkan.
Chayta yuyaychanapaq Arawak simi rimayta Perú Amazonia ñisqamanta qhawarisun (Solís
Chay iskay nowanko, noguito simipi, no- kuti kutintinta rikhurimun chay
Chay wanko simita guito ñiyta atinchik. Ajinata wak simita churanapaq kachkan.
Chanta wak simita churaptinchik chay rikhurimuq simi kikin yuyay illallapunichus
Kay pata yuyaymanjina -no-wanko chanta -no–guito ima kachkan, chay kuti
kanan tiyan, jinapis wakin simikuna k’askaqman rikch’asqa kachkan. Kastillanu simipi
53
kaykuna kanku: pan ‘t’anta’, luz ‘k’ancha’, sol ‘inti’, luna ‘killa’, mujer ‘warmi’ (Solís
Uyarikana jark’aykuna: t’uqya llup’a rimaq (oclusivo), runk’uy (nasal), jatun uyari
(tono alto), kallpayuq uyari (intensidad), awantaynin (duración) (Solís Fanseca, 2000, p.
47) rimaykuna t’uqyachisqa kanku chayta yuyaychanapaq jukta qhawarisun: diente ‘kiru’,
(Solís Fanseca, 2000, p. 47). Chay yuyaychanapaq kimsa qutu riqsichiyta qhawarisun:
Chay simikuna k’askaqkuna riqsinaqa kimsa qutupi rak’isqa kachkan, chaytaq jawa
siminman jina kachkan. Ajinata kay simikunap k’askaq jark’ayninman mana uyarikana
54
4 T’aqa: Tariykuna riqsichiy (Presentación de resultados)
4.1.1. Valle Sactap tarikuynin runakunan ima (Ubicación y población de Valle Sacta)
Entre Rios llaqta ima tarikunku. Valle Sacta llaqtataq kay juch’uy pusaq t’aqayninpi
(distrito 7) kay municipio Puerto Villarroel ukhupi tarikun. Valle Sacta llaqta
Cruz ñan patapi tarikun. Mama quchamanta pata thatkinmanta qhawariptintaq 195 – 250
kachkan (INE-2012).
55
4.1.2. Valle Sacta sutimanta riqsichiy (Origen del nombre de Valle Sacta)
qhawaykuna: Bolivia suti, Simón Bolivar sutimanta paqarisqa (Mesa, 2003, p. 351).
Paykuna kay q’uñi jallp’a mayukunaman sutita churasqanku. Chay mayukunamanta sutinta
(achkha almendrilloyuq kiti), Sejsejsama (q’umir yakuyuq mayu)” (Mamani, 2015, p. 10).
Ajinata chay llaqta sutinmanta yuyaychaspa Valle Sacta llaqtata sayarichiq tata Victor
Sacta simi yurakari kachkan. Phiña mayu, runakunata kaymanta jinalla apanman
ñiyta munan. Chanta chay Valle simitaq, Sabala mayup, Sacta mayup chawpinpi
juk Valle jina pampa tiyan. Chaymanta jamun chay Valle sutiqa. Ajinamanta chay
iskay simi tinkuchiptinchik Valle Sacta suti rikhurispa kachkan (Parlariy,
13/08/2008).
chay yuyayta kallpachaspa kachkan. Chayrayku kay Valle Sacta suti kay q’uñi jallp’ap
56
4.1.3. Valle Sacta llaqtap sayariynin (Fundación de la población de Valle Sacta)
Ñawpa pacha kay Valle Sacta kiti San Simón sunturwasip jallp’an kasqa (Jiménez,
2001). Pata chiri jallp’amanta jamuq runakuna, jallp’a jap’ikuy munayninkupi kay kitita
Ajinamanta Dr. Ernesto Daza Ondarza kay San Simón sunturwasimanta kamachiq
Copacabana, Primero de Agosto, Villa Imperial, Manantial, Santa Fé, Sub Chichas, San
Jinata 3 p’unchawta chakra tarpuy killapi (septiembre), 1983 watapi Valle Sacta
ruwakuynin, astawan jatun munti chaquynin, kay juk (1ro) p’unchaw aymuray killapaq
(mayo) 1986 watapaq tukuytawan. Chay p’unchaw Central Valle Sacta chunka ayllunwan,
57
llaqtata sayarichisqanku. Chay p’unchawtataq Valle Sacta llaqtap raymichakuynin
Valle Sacta llaqtapi iskay mama juñuchaykuna tiyan. Juknin “Central Sindical de
akllakuspa kaqkuna kachkanku. Kunan p’unchawpi kay Central iskay chunka iskayniyuq
58
ayllukunañiqta, chanta iskay istitusiyunkunañiqta (instituciones) ima wakichisqa kachkan.
wasipi 12/05/1995 pachapi riqsichisqa kasqa. Kay Comité Cívico kamachiqkuna juk
watapaq kay llaqta juñuchay umallinankupaq jaywasqa kanku. Qhipan wata watiqmanta
kamachiq kay munanku chayri atikullan. Paykuna sapa juk OTBkunañiqta apachikamuspa,
mast’awapi sut’inchasaq.
59
Mast’awa 7: Comité Cívico umalliqkunap ruwaynin.
Kay riqsichiyman jinaqa Comité Cívico qutu kamachiyta suqta runakuna jap’ispa
kachkanku. Chay juñuchay tawa comitéwan llamk’an, sapa Comité kamachiyta suqta
chunka runakuna” Comité Cívico juñuchayta sapa wata purichispa kachkanku. Kunan kay
60
11 Urbanización Fortaleza 13 de noviembre de 2013
12 Transporte Carrasco 25 de noviembre de 2004
13 Transporte Mixto Valle Sacta 11 de diciembre de 2011
Ruwaq: (Mamani, 2015, pp. 22-23).
61
7 Parque Carrasco (Campamento Parque Carrascopi sach’akunap,
uno). uywakunap kawsayninta waqaychan.
8 Centro Infantil Municipal Valle Valle Sacta wawakunata yachachinku.
Sacta.
9 Iñiy wasikuna (Instituciones Runakunap kawsayninta tata Diospap
Eclesiásticas). willayninwan kallpachanku.
Ruwaq: (Mamani, 2015, pp. 14-25).
kasqa: Técnico Humanístico: Juan Pablo II, Papá Francisco. Juan XXIII, Boliviano
4.1.6.1. Juan Pablo II yachaywasi (Unidad Educativa Técnico Humanístico Juan Pablo
II)
Nueva Jerusalen, Villa Imperial, Copacabana, Boliviano Japonés, Siglo XX, San Juan de
62
4.1.6.2. Juan XXIII yachaywasi (Colegío Juan XXIII)
Kay Centro Educativo CEMA, 1996 watapi sayarichisqa kasqa. Wayna-sipaku, tata-
Francisco)
Yachachiy llamk’ayninta 2016 watapi qallarisqa. Kunan p’unchawpi kay yachaywasi yaqa
Trópico)
63
uywaspa llamk’ayninta qallarisqa. Chaymanta achkha wayna-sipakus jatun yachaywasiman
riqkuna kaptinku, juk jatun yachaywasita kay q’uñi llaqta ukhupi sayarichiyta munaspa San
Jallp’a kaptinña mana ancha unaypichu kay juch’uy San Simón sunturwasi wiñasqa:
2015, p. 62). Kunan p’unchawpi kay jatun yachaywasipi yaqa 1200 yachakuqkunaña
yachakuspa kachkanku.
Chaymanta aswan sumaq wasipi jampikunankupaqtaq kay Católica iñiy wasi Centro
Médico Sagrado Corazón de Jesústa ruwasqa. Chay Postapi 2011 watakama jampisqanku.
2012 watamanta kayman, wak musuq Evo cumplewan ruwasqa wasiman lluqsimpusqanku.
Kunan chay Posta Sagrado Corazón de Jesús sapallanmantaña llamk’achkan. Kay Centro
64
Kay jampina wasipi tukuy laya unquyta jampispa kachkanku. Sinchi unquy mana
Valle Sacta llaqtaqa tukuy laya kawsaykunawan purichisqa kachkan. Ajinata chay
65
kachkan. Wak raymichaykunapis kallantaq chaykunaqa sapa OTBpi, istitusiyun, ayllu
ukhullapi ruwakun. Pukllaykunaqa sapa wata Comité Liga Mixta de Deportes tukuy kay
Sacta)
maracuyá, coca, yuca, arroz, papaya, piña, palmito, maíz, sach’a) kawsaspa kachkanku.
Kay puquykuna kay q’uñi llaqtallapi ranqhakun. Wakin runa: wasi ruwaq (albañil), ranqhaq
Kay pachapi yakuta, parata, wayrata, ninata mana ¿pi? sayachiy atinmanchu.
66
llaqtachakapusaq” ñispa kutichirqani. “Imata kaypi tiyanki, chayqa mana qampaq
ayllunkumanta wak qullqi aswan pukllan chay ayllukunaman riqkuna kanku. Kay Abya Yala
suyumanta Imbusch (1993: 129 qhawarisqa Olbertz & Pierter, 2005) kimsa
Iskay mama suyu ukhullapi (intracontinental) mitmay. Kimsa suyu ukhullapi (interna)
mitmay.
Kay kimsa yuyaykunamantaqa chay ñawpaq iskay yuyaykuna ancha karu kitiman
parlasunchu. Kay Bolivia suyu ukhupi mitmaylla kay llamk’aypi rikukuspa kachkan. Chay
suyu ukhupi mitmayta Valle Sacta runakuna yuyaychasqanman jinaqa kimsa mink’aqikuna
“runa miran, jallp’a mana miranchu, kikillanpuni” (Parlay, 07/06/2017). Achkha runa mana
jallp’a kaptin wak kitiman ch’usampusqanku. Wakin kitipitaq mana parasqachu, ch’aki
67
Jinamanta sapa wawqi masi wak kitikunaman aswan sumaq puquq kitipi kawsayta
imawan thanichinapaqjina kachkan. Runa mana imata ruwayta atinmanchu. Chayta runaqa
Valle Sacta llaqtachaq qhichwa runa pata chiri jallp’amanta mitmaq kasqankuta yachaspa.
kachkan.
aymara runakuna llamk’asqanku yachakuspa kachkan. Jinata chay ayllupi mana kuka
68
kuka chhalaq trópico cochabambino ayllukunaman chayasqanku. Chayman tata Lorenzo
chay riqsichiypi iskay kawsay mink’aqi mitmaykuna chay chiri llaqtapi rikhurisqanrayku
qhichwa runa kay q'uñi llaqtaman llaqtachaq chayamusqanqa sut’i riqsikuspa kachkan.
kachkan. Qullqi kaptillan mikhunchik, mana qullqi kan chayri mana, imatapis qullqi
kaptillan rantikuy atinchik, mana kan chayqa muq’irillanchik. Chayrayku runaqa qullqitaqa
Kay pata chiri kitipi qullqi mana chhikatachu purin, pisillata purin. Chayrayku wakin
Chaytaq kay Valle Sacta qhichwa runakunata kay pata chiri jallp’amanta kay q’uñi
69
jallp’aman mitmachimusqa. Chayrayku qullqi juk mitmaq mink’aqi kasqan yachakun.
Chayman tata Lorenzo Zeballos imaynata Mizque llaqta jap’iymanta kay q’uñi jallp’aman
chayamusqanmanta willariwasun.
riqsichispa kachkallantaq.
kachkan.
70
jatuchiq qutupi chamusqankuta yuyaychaspa kachkanku. Chayman wawqi masinchik
(…) historiaman jinaqa tawa qutupi chamuspa jinanku. Juk tiyan maypichus
revolución agraria el año 1952. Chay chiqanpi primera migración apakuspa kasqa
¿no? Juknintaq entre el año 1965-1975 kachkan. Anchhaypitaq musuq ñan. Chanta
Instituto de Colonización jallp’ata jaywasqa. Chaypaq qhipantaqa 1980-1995
watapi cocawan allinta qullqi purichkarqa, kusa ganakunapaq karqa ñin.
Ultimullataña más que todo digamos maypachachus presidente Evo 2006pi
yaykusqanmanta kayman, q’uñi llaqta ukhu mejorakun. Astawan estabilizakun
orgánicamente. Chanta fuente laboral, chayta ñuqa riparayman (...) (Tapuy M.G.,
10/02/2017).
Kay yuyay sumaqta sut’inchariwanchik chay tawa jatuchiq qutupi q’uñi llaqtaman
jatun suyu; Estado Plurinacional kamachiqpuni ch’usaq, mana llaqtachasqa kitita rikusqa
71
Tata Marcelino Zurita Bolivia jatun suyup kamachiy yanapayninwan
kachkan.
Qhipan mitmaq qutuqa 1980manta, 1995 watakama kasqa. Chay watakunapi kay
q’uñi jallp’api allinta kukawan qullqi purisqa. Chaytaq muq’iy kay pata chiri jallp’api
tiyakuqkunapaq kasqa. Jinata kay qullqi mink’aqi runakunata suyunmanta jurqhuspa kay
kitikaman chayachimuspa llaqtachachisqan sut’i kachkan. Tawa mitmay qutuqa kay 2006
wasikunayuq tarikun: Villa Tunari, Shinahota, Chimore, Puerto Villarruel, Entre Ríos. Sapa
juk kunankama sumaq llaqtaña. Valle Sacta llaqtataq Puerto Villarroel jap’iyninpi iskay
Kay pacha mana tukuyñiqchu juk kikillan kachkan, wakinñiq chiri, wakinñiqtaq
wakichisqa wakjina kawsay kaspa kachkan. Chayrayku, runa juk kitimanta wak kitiman
rispa mana jasata chay sullullpaq kawsay k’anchayninman yachakuyta atinchu. Ñawpaqpi
tukuyninkuraq chay sullullpaq kawsay mañasqanta amañananku tiyan. Jinata kay q’uñi
72
jallp’aman mitmaqkuna ñawpaqta kay kitip kawsayninmanta amañasqanku. Chay
Kay kawsay riqsichiyman jinaqa, kay kitipi ñawpaq chayaytawan tiyakuq runaqa
mana tukuy kay Bolivia jatun suyu jap’iypi kulturasta riqsispachu kasqanku. Chayrayku
riqsichispa kachkan. Jinata chay mana piniyuq wakcha runa chayaqkunapaq manalla sunqu
qhallallaychu wak runakunap kawsayninwan tinkuy kasqa. Jina kaptinpis Bolivia suyu
Pata chiri jallp’amanta runakuna kay q’uñi suyuman chamuspa mana yachakuyta
atisqankuchu. Ajinata tata Lorenzo Chaskis aylluman kay Ivirgarzama suyu jap’iyninman
chayasqa. Mana pi riqsisqan masin kaptintaq, juk mana riqsisqa runapman chayakuytawan
73
Kayman kukata ganakuq jamuyku. Kuka plantata riqsiq. Chaypi puñukuyku
castigados ¿i? purisqaykupi sut’iyayku. Mana puñuykuchu. Thanta tolderasta
jaywarpawayku. Chay tolderamantataq mosquitirata armakuychik ñiwayku. Ñi,
mana yachaykuchu, p’ampayukuyku ñuqaykuqa. K’ajawanqa tatitay, livi
sufrepuyku. Imata chayratitu jamuytawan bañakusayku. Lugarniykupi q’ala
piernitallaraq livita p’inqakuyku a mana q’arakuspa bañakunkuchu a sicu, ñi
calzunsillutapis utilizachkaykuchu a jukjinataq campupi kawsayqa a mana kaypi
jinachu a… Q’ayantin paqarinqa makisitusniykuta, uyitasniykuta
mayllararikamuchkayku a… bañakamuychik ñiwaptiykuqa ¿i? pantaluyqa livi ruq
ñichkan sicu chuqruña, sicu juq’u, humiduña, ch’iqllicha kallantaq (Tapuy L.Z.,
03/01/2017).
Kay riqsichiypi tata Lorenzo kay kitiman chayamuspa q’uñi sullullwan ñawpa ch’isi
mana puñuyta atisqachu. Kay kitipi tiyaq runakunari yachasqankuña chay kawsaymantaqa,
thanta) sut’i kachkan. Kay iskay rimaykuna mana qhichwa simi yuyaychasqanpi kasqachu.
yuyaychasqankuchu.
Chay rimaypi tata Lorenzo kay q’uñi llaqta kawsay wakjina kasqanta sut’ita
kachkan. Ajinata kay qhichwa runakuna kay mitmaq kawsayninkupi tukuy laya kawsayman
74
yachakuspa qhichwa qallunkuta wak suyukunaman kawsayninkutawan khuska
llaqtachachisqanku.
chawpinpipuni kawsan. Jinata pata jallp’amanta kay Valle Sacta q’uñi jallp’aman
manaña llaqtapiqa, chaqupi kikillanpuni. Juknintaq boro kachkan. Kay chiqanpi boro
75
Kay yuyayman jinaqa pata chiri suyukunamanta kay Trópico cochabambinoman
yuyasqanku. Jinapi borota (pilpintu tuta phawaykachan runap, uywap aychanpi runtuta
Kay boro qhichwa chayaq runapaqqa musuq simi kachkan. Mana chaymanta
atispataq khuchuspa (operar) jurqhusqa. Ajinata kay q’uñi llaqtapi kawsaykunaqa mana
amañasqa.
Chaypata tesis, trabajo dirigido, pasantía, práctica profesional sutin. Chay ruwaykunata
kanku.
Jinata kay q’uñi llaqtapi qhichwa mitmaq runa paqarisqanku jallp’amanta wakjina
76
llamk’asqanku. Amañay, mikhuna t’inkaraykulla llamk’aspa kasqanku. Chay kawsaymanta
suwarpasqanku sut’i kachkan. Qullqirayku chiri kitimanta jamusqankuri chay iskay pisusta
rimay riqsichiymanjina Valle Sacta qhichwa runakunaqa kay q’uñi kiti mana paykuna
sillp’anchu, ch’aqchu, laphi wakkuna ima mikhunan kachkan. La Pazpatatap wallaqi, plato
paceño, saqta wakkuna ima mikhunan kachkallantaq. Chay mikhuna sapa kitipi puquywan
wakichisqa mikhuna kachkan. Ajinata runaqa juk kitimanta wak kitiman rispa tukuy laya
77
Ajinata kay q’uñi llaqtapi mikhunaqa pata chiri kiti suyumantaqa wakjina kasqa.
Kay kitipi; yuca, platano puquykunawan wakichisqa kasqa. Sapa p’unchaw chay
(empacharse). Chay mikhunaman yachakuy kawsaymanta tata Lorenzo kay jinata ñin.
nichhuta k’amisqa. Jinata paykuna atispa mana atispa kay q’uñi llaqta mikhunaman
yachakusqanku.
ñin.
(...) Qhari warmi jóvenes kachkarqayku (...) chacuman yaykuni, ucha papitanchis
pisilla, chay platanituwan yapaykunki ñini a. Entoncesqa pay platanutaqa khuskan
khuskanllamanta partirpaytawan sopamanqa churaykusqa a jujuju, ni imanayta
mana atinichu, piyunsituswan kachkarqani, iskayman partisqa platupiqa
tuyturichkan. Kayqa mana jinachu ruwakun ñini, porque platanu papanchataqa
pikanchik ¿no ve? (...) claro paypaq llaqtanpi mana kay ñuqanchikpaqpi
puquykuna (ch’uñu, habas, trigo, oca....) kanchu. (...) ch’uñutaqa phusuquntinta,
78
qarantinta “mana ajinalla churasun, q’apirqusunman chay iman saborchanman”
ñispa wayk’uykullantaq, k’allku a ch’uñuqa ¿no ve? ¡Ajina wak ladumanta
parejakuy livi interesante hoy¡ Chay ruwakusqayku medion cuento ¿no ve?
(Tapuy F.P., 03/01/2017).
kasqa. Kay q’uñi jallp’a llaqtachay watapi (1960-1990), mana chhikata runa papata
Chay pacha mana chhika mikhuna wasi (restaurante) kasqachu. Chayrayku qhichwa
imaynachá llaqtapi achkha mikhuna tiyan ajinaña kachkan. Mikhuna wasikunapis achkhaña
kachkan. Jinata kay qhichwa runaqa tukuy imata muchuspa kawsaypaq qhipanta
CHAPARE)
K’ay q’uñi llaqta ukhupi Chapare, Trópico sutikunamanta iskay yuyaykuna purin.
riqsisqa kasqa, chaytaq yaqa Chapare kitita llaqtachaptinku rikhurinman karqa. Kay
79
Chapare kasqanta yuyaychaspa chay sutiwan riqsinku. Trópico yuyaytataq pikunachá kay
chayrayku paykunaqa Chapareman rina ñispa kay q’uñi llaqtamanqa jamunku. Mana kay
q’uñi llaqtapi juk llaqta Chapare sutiyuq kaptinri allinta ñawpa jamuyninkupi Chapare
llaqtata tarisun ñispa musphakusqanku. Kunan tata Lorenzo Zeballos Chapareman ñawpa
chayamusqanwan sut’inchawasun.
chayamuyninpi yuyasqa kay kitipi juk llaqta Chapare sutiyuq kasqanta. Chayrayku pay
Kunankamapis manapuni Chapare llaqta kanchu, nitaq Trópico de Cochabamba. Kay iskay
sutikuna mana juk ayllup sutinchu kachkan. Juk jatun suyup sutin kachkan. Chapare sutiqa,
phichqa jatuchiq kitikunapi t’aqasqa; “Valles Central y Bajo, Valle Alto, Cono Sur, Trópico
80
y Andina” (PDDC, 2006 pag. 45). Kay yuyayta Valle Sacta qhichwa runap wawan,
Trópicoqa jatun suyup sutin kachkan. Kay suyup jap’iyninpitaq kimsa juch’uy
suyukunap jap’iynin tarikun: Chapare, Tiraque, José Carrasco. Astawanqa q’uñi jallp’a
runa kiti suyukunamanta mana allinta yuyaychasqanku yachakuspa kachkan. Chiqan suti
tiyakuq runakuna astawan kikinchakuspa kachkanku. Chay sutiwan kay q’uñi jallp’ata
kikinchaspa, Ariel Maire ajinata ñin: “mana allinchu karqa situación económica kay trópico
sutiqa ñawpa pacha kuka puquq kitimanta riqsisqa karqa. Chayraykuchus kay sutiqa
81
purichkallanpuni. Ichapis paykuna kuka Chapare suyullapi mana wak juch’uy suyukunapi
yuyaychachkanku. Jina kaptinpis wakin runa yachaqña kasqanku, tata Encarnación Bolívar
Jinata kay iskay simikuna Chapare, Trópico allin jatun yuyayta apaykachachkan
chaytataq mana kay Bolivia suyu ukhupi tiyaqkunallachu ajinata musphaspa kachkanku,
82
Tukuchanapaq kamachiq wasimanta kay q’uñi jallp’ap chiqan sutin Trópico de
COMUNARIOS)
yuyaq, umalliq kanchik. Wakin allinta juk juyaymanta ch’ipakunchik, wakinri mana. Kay
q’uñi kiti kawsaymanta yuyay mask’ayniypi chay iskay qutumanta jamuq yuyaq runawan
qutu puru kawsaymanta yuyaqkuna karqanku; paykunaqa imaynachá saphi kawsay chaylla
Juk parlay tiyan, de tal palo tal astilla ñinchik, maycha tatan karqa chayllatapuni
wawanqa rinan tiyan, waliq kanman tukuy wawasninchikta yacharichina,
lugarninchikman pusana, costumbres rikunankupaq (...) kay suqtantin federación
pertenecen cochabambaman waliq kanman chay cultura quchalullaman basakuna,
mana ñuqa as acuerduchu kachkayman wak culturasta kay ukhupi rikurichinata.
Sino cochabambapta tiyapun culturan a base de eso, de sus regiones, comunidades
tiyapuwanchik culturas imaynachá chayta rescatana y wawasmanpis riqsichina
compañero (Tapuy L.V., 03/03/2017).
Tata Luisqa puru kawsayman atiykukuspa yuyayninta riqsichin. Chayrayku pay kay
“de tal palo tal astilla” ñispapis kay q’uñi kitipi paqariq wawas papasunkup
83
kawsayninkumanjina kawsanankuta chanta chaywan kikinchakunankuta riqsichichkan. Jina
kaptinpis kay kiti quchalu kiti jap’iy kaptin chay kawsaywan kawsayninkuta k’umurichinata
Chay juknin qutu yuyayta aswan achkha yuyaychanku don Félix Paco yuyayninwan
riqsinkuñachu, mana chaywan kikinchakunkuñachu. Kay q’uñi kitiqa mana pata chiri
Allin q’uñi, q’arapis (sin ropa) purina jinalla kachkan. Chayrayku kay kitipiqa runakuna
Valle Sacta runakuna iskay paqariy qutupi rak’isqa rikurinku. Ñawpa qutupi jawa
84
riqsichichkan. Paykunaqa mana qhichwa kitipi paqarispa, mana: rikunkuchu, yachankuchu
rikunkuraq. Chaywanpis kay q’uñi jallp’apiqa qhichwa runaqa mana jaqay llaqtankupi
jinatapunichu kawsanku. Ajina kaptin kay qhipa wawas mana chhika qhichwa kulturawan
Wak kitiman mitmaspa llaqtachakuspataq manaña chay q’uñi llaqtawan nativos kasqankuta
qhawasqa, yupaychasqa ima kachkan. Chayrayku kay q’uñi jallp’api mana sut’ita
paqarichinata munachkan. Chayta Bolivia jatun umalliq kay q’uñi kiti, juk taksa suyu
85
(departamento) jina “pukllay tinkuypi” (olimpiadaspi) qhawamusqan chay yuyayta
kallpachasqanta yuyanku.
(Quijano, 2014).
Manaña phiñanakupi kawsayta munaspa, sunqu junt’a kawsay munaspataq, wak kay
q’uñi kitiwan kawsay kikinchasqa paqarinanta (cultura netamente del trópico) munasqanku
kanman chayri ¿imataq kay trópico kawsayta wakichispa kachkanmanri? ñispa sapa
86
Cocamanta pilluqa Chaparipi nacen, campupi papelmanta, laylunmanta k’utuspa
alambrepi almapaq ruwanku, vernalda sutin chaypataqa. Kay jukqa q’aytupi
ruwakun, wakinñiqpi jank’itasmanta, t’ikitasmanta cocatawan gustunkuta
churanku ¿i? Unayqa picha coca pillu churasqayuq ¿i? chaytañataq umoparis
grave mask’aq kanku, fichachikusunchik ama churaychikchu ñiq kanku. A la
fuerza warkhuq kanku. Jurqurquytawan pakaykuchkanku. Cobardía chayqa ¿i?
Coraje kaqri mana manchikunchu. Jaqay coca pilluyuq kasqa seguro jaqayqa
cocamanta peleyanqa. Libre runaqa qhawachkanku. Jaqayta kunan mask’anqanku,
apakapunqanku cárcelman wañuchinqankuchus imachá ñispa qhawaq kanku
(Tapuy L.Z., 12/02/2017).
Don Lorenzop yuyaychasqanman jinaqa pillu kanman juk unancha kay trópico
cochabambino kawsayta aysananpaq. Kukamanta pilluqa kay q’uñi kuka puquq jallp’api
paqarisqanta yuyaychan. Jawa chiri kitikunapipis pilluqa kallantaq. Chaywanpis mana kay
q’uñi jallp’api pilluta ruwaspa raymikunapi apaykachana jinapunichu. Chanta kay pilluqa
sumaq yuyayniyuq kachkan, mana raymillapaqchu ruwasqa kachkan. Kuka kay kitipi
unanchananta yuyanku. Chaywanpis pilluqa mana intiru kawsaychu kachkan. Juk unanchay
87
iskaynin qutumanta lluqsimuchkan. Jinata tukuy Bolivia kitikunamanta kawsaykuna kay
Valle Sacta llaqtap raymi p’unchawninpi (aniversario del pueblo) wayna-sipasta kay
q’uñi kiti kikinchakuyniyuqta chikllaspaña karqanku. Chay wakichiypi juk p’unchaw Sub
Alcaldíapi kachkarqani. Chaypi juk sipaku “ñuqa chayman yaykuyta munani imaynata
p’achallikuna” ñispa Comité Cívico kamachiqta tapukurqa. Payqa “kay trópicopi imaynata
kawsanchik chayta rikuchinayki tiyan” ñispa kamachirqa. Chaymanta chay sipakuqa chay
p’achalliykukuytawanpuni jamurqa.
qhawaptiyqa rikuspa karqa. Jinapis, chay chikllaqkuna mana chay kiti kawsay
wakin kikinchakusqankuta riqsichin, jinapis payqa imayna kay Valle Sacta - Trópico
2016-2020, p. 61). Chaytaq astawan kay kitipi wakjinayasqa qhichwa parlay chanta kawsay
88
4.6.1. Qhichwa kawsay purichiq Chulita (Cholitas como transmisores de la cultura
quechua)
kachkan. Chaytaq warmi wawaspi aswan sut’i kachkan. Bolivia suyup kawsay
kawsayta, qalluta apaykachaq kachkanku. Kunan kay Valle Sacta llaqtapi qhichwa,
churakapusqa. Chaywan khuskataq qhichwa qalluta amañasqa. Ajinata kunan pay iskay
89
Sacta San Simón sunturwasitapis llaqtankupi wayna-sipaskuna yachakunankupaq may
qalluta parlakuchkanku.
Chay yuyay riqsichiyman jinaqa kay qhipa warmi wawakuna manaña pullirata
qhichwa runap wawasnin kachkanku. Jina kay ñawpa mama Fortunatap kawsayninpi
90
churayakapullankutaq. Chaypi burla ruwakunku a polleranchikmantaqa.
Ñuqanchik muqukama churakunchik ¿no ve? Qhipa sipaskuna chayta rikuytawan
ajinapunicha polleraqa ñispa yuyaychanqanku a ¿i? (Tapuy F.A., 03/01/2017).
ruwasqankuqa qhipa wawas chay juch’uy pullirakunata rikuspa mamankup p’achan ajina
riqsichichkanku.
paqariyninpi sumaqta ayni ruwakuspa kasqa, kunanpi manaña. Ruwakun chaypis manaña
kay Valle Sacta q’uñi jallp’a kawsaymantañataq qhawarisun. Chayta tata Pedrop
yuyayninñiqta riqsisun.
91
Ñuqaykuqpi juk wayna warmichakuyta munan chayqa, munasqanpaq wasin
punkuman llamt’ata ruwanan tiyan. Llamt’anta usan chayqa, qusanpaq munasqanta
riqsichin. Jina kaptinqa, mañaqakupaq wakichikunallankuña tiyan. Mana usan
chayri, llamt’anta qhari uqharikapunan tiyan. Wak sipakuq wasinmanñataq apanan
tiyan. Chaypi tata mama aceptay kusa familia kanku paykunaqa ñincha a, mana
munanku chayri mana llamt’ataqa usachinkuchu a ¿i? (Tapuy 25/01/2017).
Sactapi tiyakuq. Mamitan unqusqa kaptintaq llaqtanman (Potosí) risqa. Chaypi kuraq wak
92
phiñakuychikchu ajinapuni kaypiqa, ñuqayku chaymanta encargakusayku” ñispa
sunquchachkallawankutaq tata-mamanpis. “Wawaykumanta, imatapis ruwanayta
ñuqayku yachayku ñispa ch’inyarpachipun”.
Chay kawsay riqsichiyman jinaqa jawa qhichwa llaqtamanta kay q’uñi llaqtaman
kachkan. Ajinata tata Wilber unayta q’uñi jallp’api kawsaytawan paqarisqan llaqtaman
Chanta chay “yanitantinta” (par) kuka thapaykunapis musuq kachkan paypaqqa. Jina
kawsachkasqankuta.
Jawa pata chiri llaqta mañaqakumanta yachaspa kunan Valle Sacta runakunap
runap wawan, kimsa chunka kimsa watayuq kachkan. Yawar ayllu jatarichisqan manaraq
93
Papasuykunawan juk día jamuyku, papasusninwan parlaq, mana testigos ni ima
karqachu. Chayllapi pasarpan mañaqaku. Mana cordero, ni gallo, ni grillullapis
kaypi wañunchu. Pikchuwan refrescollawan parlarikurqayku. Mana ñuqayku
chayta yacharqaykuchu ¿i? Nitaq mamaytaqa imaynata mañaqaku
ruwakusqanmanta willanawantaqa ñirqanichu. Chaypipis pero culturanchikqa
chinkachkanñapuni ari. “Kunanmanta compadres kasunchik” ñispa ñinakunku
yasta ajinallapi pasarpan, “compadre” ñikuq kasqa “suegro” masinta. Ñuqa
“compadre” ñikuq kani chay “padrinu” sayaspalla ¿i? (Tapuy A.M., 03/03/2017).
yarqhaypi kaspa jinachkan. Chaytaq chay suegro masikuna compadre ñikusqan payta
ruwaytaq sapa ayllupi, llaqtapi mana kikinchu, wakjina. Ñawpaqta qhichwa suyupi,
94
Jawapi (altiplano) padrinusta sumaq chiqan kawsayniyuq runata churakunku.
Paykunajina sumaqta kawsakuyta munaspa churakunku. Wakintaq qullqinta
qhawaspa churakunku. Paykunaqa ima faltaptin yanapachikunankupaq
churakunku. Mayqinninku pantaptinkutaq padrinus k’aminku, manapuni
casukuptinkutaq chupaykuchinku.
kamachisqa kachkan. Runap kawsay yuyayninmanta (parte social) qhawaspataq juk sumaq
Chanta iskay yuyay sumaqta kay sawarakuy raymita misk’ichaspa kachkan. Ñawpaq
kaq “arunjaw” kachkan. Arunjawqa sumaqta runawan rikuchikuy ñiyta munan. Chay
Qhipan kaq mana arunjaw kay kachkan. Paykunaqa imawancha atinku chaywan
riqsichin.
95
machaykunku muyusta tusunku. Qhari familiaqa punkuman punkuman qumunku a,
lluqsichimunku chayqa apakapunku, qhari familia atipan ñin. Warmi familia
punkuman, punkuman qumuspa atipan chayri, yuqallata apakapunku, warmi
familia atipan ñiwarqa (Parlay 25/01/2017).
Kay yuyaypi sapa llaqta kawsay yawar ayllu jatarichinankupaq sawarakuy raymita
ruwasqankuqa sut’i. Chaytaq mana tukuyñiqpichu juk kikillan ruwakun. Chaywanpis sapa
kachkanku. Chay tukuy laya raymi ruwaytaq llaqtap juñuchayninta, sumaq kawsay
riqsichisun.
(respeto) rikukun. Wakjinamanta ñispa manaña kay sawarakuy raymikunapi qhichwa runap
96
llaqtanpaq yuyay juñuchayninmanjina, qullqiraykullaña ruwakuchasqanta
Juk ñiypiqa kusa, chay achakipi tukuy mikhurarikunchik. Chanta wak kuti mana
atikunchu trabajulla importachkawanchik a. Chayta invitaciónllawan rinchik pero
a. Mana invitanku chayqa mana pipis rillanchu ¿i?, ¿invitawanchu imataq? ñinkuqa
(Parlariy, 08/09/2017).
waliq ñawiwan qhawasqa kachkan. Sumaq llaqta kawsarikuyta wakichispa kachkan. Chay
mana chay qullqiwan, t’inkawan riyta mana ¿pi? kamachichkanchu. Piwanchá chay
97
jap’iqpis riyta atillan. Chay mink’akuy raphiqa mana chay raymiman yaykunapaq
kamachisqachu kachkan. Ajinata kay Valle Sacta llaqtapi imayna sawarakuy raymi
98
Chay iskay phutupi sut’i pata chiri kitimanta kay q’uñi llaqtapi kawsay
(INE, 2012).
Don Miguel mayoríamanta yuyaychan. Chay mayoría tukuy ima ruway atisqanta
Chaypi, aswan achkha runa juk yuyayta yupaychan chayqa, chay yuyay ruway tukuypaq
juñuchasqankuta riqsichiwanchik.
yuyaychakuspa kachkan. Ichapis kay qhichwa qallu parlakunan mana llaqta qutupichu
99
kamachikun, sapallanmanta sapa p’unchaw kawsayninkupi rikhurin. Jinapis kay runap
runakunapis yaqa tukuy qhichwa parlaptinku qhichwa, kastillanu simita amañaspa kunan
qallu parlaq, Valle Sacta kitipi, chakrapi llamk’aq runawan kawsarisqanmanta kay jinata
ñin.
100
parlakuspa kachkanku. Jinata tata Marcelino, don Emilio aymara kasqanta yachaspa
parlanku jinatachu amañasqanku. Jinata aymara qallu kay q’uñi llaqtapi yaqa pakaypi jinalla
kawsaspa kachkan.
Juknin qututaq chakrapi llamk’aqkuna kasqanku. Ajina iskay qutupi rak’isqa kaspa aymara,
Chanta chay llaqtap karu kitikunamanta jamuqkunataq qhichwa, mana chayri aymara qallu
101
parlaspalla chayamusqanku. Ajinata pikunachus chay juk qallullata parlaspa chamuqkunaqa
Kay qallu tinkunakuypi, jatuchiq qallu, achkha parlaqkunayuq chay juch’uy qallup
qhichwa simi yaqa kastillanuwan khuskallamantaraq parlakuspa kachkan. Kay qallu tinkuy
achkha qalluyuq llaqtapi runa wak qallu parlaqkunawan kawsananpaq atin juk qalluta
wakpaq patanki akllayta (Suxo, 2007) ñisqan jinapuni kachkan. Kay Valle Sactapi runakuna
mayqin qallu parlaqchá aswan achkha kanku chaykunawan parlanankupaq chay simita
qhichwa Valle Sacta llaqtapi tinkuyninmanta doña Fortunata Acosta kay jinata ñin.
Cambianpuni parlasqanchikqa doña napis (...) chay kingraypi kachkan ñin, kunan
imatataq chay kingraypi ñin ñini a, qusantaq “as allinta parlay a carajo, imata
chayta entiendesunqari” ñin ¿i? Kinraypi ñiwancha ñini (Tapuy F.A., 02/02/2017).
102
Kay riqsichiyqa kitimanta kiti qhichwa simi, mana jukñiqlla parlakusqanta
sut’inchachkan. Ajinata mama Fortunata wak kitimanta qhichwa parlaqwan tinkuspa wakin
“allinta parlay a carajo” ñispa chiqanchay munasqan sut’i kachkan. Chay “kingraypi”
Chay “kinray” simi tukuyñiqtaña parlasqa kasqan chay “allinta parlay a carajo” ñisqanpi
yachakuspa kachkan. Kay rimay riqsichiywan “kingray” simi mana ch’uwa wakjinayasqa
jinata ñillantaq:
Kay rimaypi iskay wakjinayasqa qhichwa tinkusqan sut’i kachkan. Mama Jortunata
Chayrayku mama Jortunatapaq Potosí tulirpani (rodar), jalaqamuchkan (caer) simi, musuq
rimay kaptin pukllaypi (chiste) jinalla qhatichisqa. Chay simita qhatichispataq qhichwa
103
wakjinayasqa simi pura tinkuynin, mana juk runap riparaynillanchu kachkan. Tata
umachasun. Chay yuyayta tata Félix Paco ajinata riqsichin: “Valle Altopiqa jukjinatataq
parlanku juraymanpis ñispa parlanku” (Tapuy F.P., 03/01/2017). Chayjina yuyaytaqa mana
Tapurikuna kanqa kay Valle Sacta llaqtapi chayjina tukuy kitimanta qhichwa runa chayaspa
104
chay simikunallankutapunichu parlakuchkankuman, chayri wakjinayasqa simitañachu
parlarispa kachkankuman. Chay tapukuyman kutichispa tata Félix Paco qhichwa qallu
Ajinata kay Valle Sacta – Trópico Cochabambino llaqtapi qhichwa simi ñawpaqpi
wakjinaman tukuchispa kachkanku (Pfänder, 2009). Jinata chay musuq qhichwa simi
parlayninkumanta sut’inchallasunpuni.
105
4.7.2. Qhichwa simip kallpacha yuyaynin (Quechua actual como política lingüística)
yachachispa kachkanku. Chaywanpis chay qhichwa parlayninku manaña jaqay pata chiri
simiwan, kastilla simiwan ch’aqchu parlay kachkan. ¿Ima sutiwan chay ch’aqchu qhichwa
106
Tukuy parlaqkuna mana qallu ñanchaymanjina parlanankupaq kamachisqa kaspapis,
kachkanku. Jina kaptinpis qhichwa runaqa qallunwan allin kikinchasqa kachkan. Chayrayku
runakunañiqta “Idioma Actual” aswan kallpayuq, yupaychasqa ima kachkan. Chaytaq sapa
Tumpatawan chay Idioma Actual yachaymanta sut’inchaspa tata Félix Paco kay
jinata ñin.
lluqsimuspa kachkan. Juknintaq Valle Sacta kitipi: wasipi, llamk’anapi sapa p’unchaw
kachkan.
107
Chayrayku qhichwa parlaqkuna mana kunan p’unchawpi qallunku
yuyaychanku.
cultura y lengua)
qhichwa simi parlayta tikrachkasqanmanta yuyaychaspa Pfänder kay jinata ñin: willay,
108
wasikunamanta willakuq qalluqa allinta jatuchiq llaqtakunap qallunta, chay kitip
chay rimay mana kaptin. Chay wak qallupi sutillankumanta qhichwa simipi riqsikuspa
tukuyñiqman tinkuchispa chayaspa kachkan. Kunan kay musuq kawsay llikhachay (redes
kachkan, juk simitaq (facebookpi) inklis qhichwawan k’askasqa kachkan. Ajinata kay
inklis) simikuna qhichwa simiman wak laya simikunapi uyarikananwan yaykupusqan sut’i.
109
Kay llamk’ayta qillqachkaptiy juk wawqiy Potosí llaqtamanta llamk’akuq jamuspa
wasiman chayamurqa. Payta tapurirqani imaynata Pedro ñinkichik ñispa, payqa Piyru
ñiyku, ñin. Chaymanta imaynata Facebook ñiwaqchik ñispa tapurqani, jiswuk ñispa
ñiyman. Chay juk simita parlaqkunataq mana ancha ch’alinkuchu, paykunaqa wak qallup
Juk llaqtap kawsayninta yawar ayllukuna wakichispa kachkanku. Kay Valle Sacta
chinkachichkasqanmanta riqsinaqa allin sumaq kachkan. Chayta tata Luis Titop yawar
iskay chunka watataña kay Valle Sactapi tiyakuq kachkanku. Suqta wawasninku kapun;
parlanchu, kastillanuta parlan. Chay allin sullk’a kaqtaq qhichwata mana parlaq, mana
110
Jatuchik yawar ayllukunapi mana tatakunallachu wawap kawsayninta, qallunta
ruwaqkuna kasqanku. Chay ruwaypitaq wakin allin ruwasqanku, wakintaq mana allin
mana yachachisqanku jinaraqchu riqsikun. Chayrayku kay laya qhichwa simi yachachiy
p’anqachakuna, simi pirwakuna ruwakun. Chaytaq kay Bolivia qhichwa kiti jap’iypi
thatkichina tiyan. Chayrayku tata Pedro Plazapis jatun umalliq qhichwa ñanchariyninta
111
sayarichiq, qhichwa simi pirwanpi, mana wakin kitikunaman chayay atispa atisqaykuta
suyasqayku (2013) ñispa riqsichin. Mana tukuy kitiman chayaspa simi pallakuy
ruwakunman.
tarikun. Imaynatacha ispañulis kay Abya Yala suyuman jamuspa siminkuta kay kitip
k’anchayninwan qhapaqyachisqanku ajinata qhichwa runa kay pata chiri jallp’amanta, q’uñi
Chaytaq manaraq kay qhichwa simipirwapi, p’anqachapi qillqasqachu, kan chaypis pisilla.
112
Kay laya ruway Avelino Siñani kamachisqanman jinaqa allin ruway kachkan,
imaptinchus kay kamachi chay laya llamk’aytapuni ruwanata kamachin; sapa suyupi
chayta iskay yuyaypi qhawarisun: Allqu-allqu ñisqa challwa: allqujina jatun simiyuq tukuy
imata mikhuq challwa. Muquturu ñisqa challwa: uñalla wasa riqran muqu-muqulla kasqa.
113
Palo diablotapis jaqaypi palo santo chaymanta cuidakunki khanikun ñiwaq, claro
paykunaman pichus yachachirqa, primero chamuqkunacha churarpankuman karqa.
Ajinatapuni yachachiwarqayku almendrillotapis, tiqllaquitapis, tajibutapis
juksituta mana sutichanichu. Ismuwaqachi sutitaqa lugarniymanta apamuni.
Jaqaypi tiyan chayqa, chayman ñawi t’ujan kaypipis kikillantaq ismuwaqachi
kayqa ñini (Tapuy L.Z., 03/01/2017).
sach’akuna ajina sutiyuqñapuni kasqa. Chayrayku tata Lorenzo chayaptinkama kay musuq
pirwapi tarikunraqchu. Chayrayku qhichwa simi pallarinaqa mana kay musuq kitiman
tukuy kitipi qhichwa qallu parlakun chaykunapi ruwakunanta ima yuyaychasunman. Kunan
ura phutukunapi chanta qillqapi sapa qutumanta juk qhawarinata riqsichisaq. Chay
114
Qhawarina 6: Q’uñi jallp’a, qhura, sach’a (Arboles y yerbas tropicales)
‘kutusu, ismu waqachi, lichi-lichi, luri’ sutiwanchu riqsisqa, wak sutikunawan. Chay wak
sutikunatataq mana kay kitipi runakuna yuyaychankuchu, chayrayku mana kay laya sutiwan
115
Qhawarina 7: Q’uñi jallp’a sach’arara uywakuna (Animales tropical)
Yupu tumpallata runata turiyan, yukata, latanuta mikhun. Payqa kay q’uñi llaqtap
mikhunanta (plato de jochi) wakichin, allin sumaq mikhunapaq. Miliru wallpata mikhun
munasqa, mana runata turiyanchu, nitaq payta runa turiyanchu, mikhunchu. Laripanuqa
millay uywapaq riqsikun, wach’ispa allin nichhuta nanachikun, wakinta mana makiyuqta,
116
llamk’anku chaykuna sumaqta riqsinku. Paykuna mana runawanchu kawsanku chukaru
khurus kanku.
Muquturu: K’acha yaqa muyu misk’i Allqu-allqu: Allqujina jatun simiyuq misk’i
yakupi kawsaq challwa. yakupi kawsaq challwa.
Wintuku: Jatuchik kiruyuq, phisu qarayuq Urchila: Phisu qarayuq lunku challwa.
uqi challwa, ‘ventón’.
wiñan, chanta jatun mayukunapipis kawsallantaq. Chaymanta urchila challwa juch’uy, jatun
wiñan, payqa aychawan puquykunawan kawsan. Chay tawa challwakunapta misk’i aychan.
Jinapis challwiyaq rinchik chayqa mana sawalu, suruwijina achkhachu jap’ikun, pisillata
mikhunapaqjinalla jap’ikun.
117
Qhawarina 9: Q’uñi kitipi ch’uspikuna (Mosquitos tropicales)
Paykunaqa runap, uywap yawarninta ch’unqaspa kawsanku, astawan kay paray pachapi
rikhurinku, chay pachapi manapis chakraman rinapaqjina, allinta qhanikun, khanisqan chiqa
aychanchik allinta japun, kay ch’uspikuna chiri pachapi pisilla. Chanta chay allqu ch’uspi
118
Qhawarina 10: Q’uñi kitipi sik’imiras (Hormigas tropicales)
pachallata nanachikun. Chaymanta tukantirari jatun sik’imira, khanikun chayqa juk tutata
119
Qhawarina 11: Kuka paqarichisqan simikuna (Léxicos que se originó con la coca)
Kay q’uñi llaqtapiri kuka achkha qhichwa simita paqarichisqa, chay simikunawan qhichwa
simi astawan kallpachakuspa kachkan kay kitipi. Chay tawa simi phichikatiru, mut’u,
120
4.9. KUNANPI QHICHWAP AWAYNIN (COMPOSICIÓN DE PALABRAS DEL QUECHUA ACTUAL)
Chaymanta iskay qallu parlaqkuna: tata Félix Pacowan, mama Narda Jiménezwan, sipas
4.9.1. Tata Lorenzo Zeballospa qhichwan (El quechua de don Lorenzo Zeballos)
Tata Lorenzo Zeballos q’uñi jallp’aman ñawpa qhichwa chayaq runa. Phichqa
qallullata parlan. Kastillanuta uyarillan mana parlanchu. Ajinata kunan paypap aswakipaspa
tarirqani. Chay ukhupi ima chhikanta ch’uwa qhichwa parlasqanta khuskispataq: sapa
qhawarisun.
121
A: Tuta purisqaykupi sut’iyayku, mana puñuykuchu.
Kay “A” rimaypi tata Lorenzo ch’uwa qhichwata, mana kastillanu, simitawan
ch’aqchuspa parlasqan sut’i kachkan. Kay rimaytaq sapa rimaylla kachkan (oraciones
jatun rimaykama.
4.9.1.2. Kastilla simi mañakuyninmanta (En cuánto a préstamos léxicos del castellano)
rimayninta qhawarisun.
Chanta palo diablo kallasqataq ¿i? Palo diablotapis jaqaypi palo santo chaymanta
cuidakunki khanikun ñiwaq. Claro paykunaman pichus yachachirqa a (Tapuy L.Z.,
03/01/2017).
kachkan. Chay simikuna: palo ‘k’aspi’ kimsa kuti, diablo ‘supay’, santo ‘ch’uwa kaq’, claro
kachkanku. Qhichwa simikunawan yuyay awasqalla kachkan. Ajinata tata Lorenzo qhichwa
parlasqanmanta juk p’unchaw tata Lorenzota “imaptin ajinata parlanchik” ñispa tapurqani,
122
(Parlay, 30/02/2016). Kay laya parlayta qhichwa purutapis parlachkanman jinallata
parlarqa, mana ni imaynata t’ukuspa. Chay chaqru parlayta Valle Sacta runakuna qhichwa
siminku kasqanta yuyanku, mana yuyankuchu kastillanu simi allimanta allí qhichwankuta
jit’ichichkasqantaqa.
123
Ch’ataq, ñichkaq t’ipikamun ansuyluyku, ñañucha liñaditayku karqa, manacha
alambrituyuqchu ansuylituyku karqa, k’uturpamun ñispa ñin. (...) kayman ñuqa
pusamusaykichik, intiru piyunisniy kaypi kanaykichik tiyan ñiwan (Tapuy L.Z.,
03/01/2017).
kachkan. Chay /z/, s-man, /e/, y-man, /o/, u-pi kutichispa ansuyluta t’ujachikuspa kachkan.
Qhipan intiru ‘entero’ simi rimaypi /e/, i-pi, /o/, u-pi qhichwa uyarikanapi t’uqyachispa
kachkan. Chaypaq qhipanpitaq piyunisniy ‘peonesniy’ simita /e/, i-man, /o/, u-man
Kay rimaypi: li, uta, jirkastawan parlasqan sut’i kachkan. Li jirkaqa juk willayta
riqsichinanpaq t’uqyachichkan. Chay uta, rimay jirkatataq mana allinta sut’i yachakunchu.
Ichapis puta t’uqyachinanmanta t’uqyachikuspa kachkan. Qhichwa runa kay kitipi chay
ñisqanpi, allinta wayt’aspa yaku ukhuman yaykusqanta yuyaychaspa. Chay uta-qa kay li-
124
4.9.1.6. Iskay simi t’inkiymanta (En cuánto a palabras compuestas de quechua y
castellano)
qhichwa k’askachiywan awasqa simi kachkan. Chay parlaypaq saphin parlay ‘hablar’, -dor
/ -dur kay Abya Yala kastillanu ruwaqta sutichaq k’askaq kachkan. Chay –qa qhichwa
kacharisqa k’askaq kachkan. Kay yuyaypitaq tata Lorenzo kay juñuchay qutukunapi paylla
qhichwa rimaypi yuyaykunata churaq kasqanta riqsichispa kachkan. Kay laya simi t’inkiy
kachkan. Tata Lorenzo parlayninpi ajinata qhichwa simi uyarikanapi wakjinata t’uqyachispa
125
A: Ni uchtuta mana sutichanichu.
‘juksituta’, chay –uch, juk-pi tukukuchkan. Chay –ut, kastillanu juch’uyyachiq k’askaq
juksituta, parlayninpi t’uqyachispa kachkan. Qhipan “B” rimaypi bakiyawayku kay Abya
Yala kastillanu simi kachkan. Qhichwa wakiyay simimanta jamuspa kachkan. Tata Lorenzo
chay wakiyay simita t’uqyachinantaqa, kastillanupi bakiyay (echar fuera) ñispa chay
Tata Lorenzop rimayninta pata yuyaykunapi khuskirispa, kunan sapa simi rimay laya
Yupay siq'iwa 1: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras).
126
Kay khipusqa mast’awapi 4.533 simikuna yupakuspa chay 100% simikunata
qhichwa simikuna yupakusqanta riqsichichkan. Chaypaq qhipanta 11%, 485 (palo diablo,
palo santo) kastillanu simikuna, paykuna ch’uwa kastillanu simi, mana qhichwa simiwan
kachkan.
4.9.2. Tata Félix Pacop qhichwan (El quechua de don Félix Paco)
Tata Félix q’uñi jallp’aman qhipa qhichwa runa chayaq kachkan. Phichqa chunka
qanchis watayuq. Wayna kachkaspa Santa Cruz llaqtapiraq chakrapi llamk’aq kasqa.
qhichwatawan parlan. Ajinata kunan paypa aswakipasqa tapuy kutichiyninpi 1.210 simi
127
rimayninmanta ch’uwa qhichwa parlayninpi pisi chikllaptiy tarikurqa. Chayta juk rimaypi
qhawarisun:
Kay rimaypi sut’i pisi ch’uwa qhichwata parlasqan rikukuspa kachkan. Chay ch’uwa
qhichwa rimayta tawa similla awasqa. Chaymanta aswan simikunawan rimay awasqanpis
rimay karqa. Chayrayku kay rimayllata tata Félix Pacop ch’uwa qhichwa parlasqanta
sut’inchanaypaq chikllarqani.
4.9.2.2. Kastilla simi mañakuyninmanta (En cuánto a préstamos léxicos del castellano)
Kay rimaypi sut’i kastillanu simi mañakuspa parlasqan rikukuspa kachkan. Wakin
rimaypi qhati qhatintillanta kastillanu simipi parlaspa kachkan. Kay wawqi astawan kay
rimay tinkuchik kastillanu simita mañakuspa kachkan, sin embargo ‘ichaqa’, entonces
‘chayrayku’, pero de todas maneras ‘ajina kaptinpis’, por tal razón (chayrayku), pero
128
4.9.2.3. Qhichwa kastilla simiman k’askayninmanta (En cuánto a léxicos castellanos
Tata Félix Pacop qhichwa parlayninpi ch’uwa kastillanu simita qhati qhatintinta
Chantapis kallantaq por la fertilidad del suelo, musuq jallp’apiqa lindota puqun,
sayk’usqa jallp’allapi pisi puqun, chay kallantaq desventajan, pero mercadonqa
seguro, mana kanchu quijakunapaq mercadomantaqa (Tapuy F.P., 11/01/2017).
sut’ita tata Félix Paco pisillata kastilla simita qhichwa k’askaqkunawan k’askachispa
t’uqyachispa kachkan. Jina kaptinpis chay pisi wakjinayasqa kastillanu simi tarisqaymanta
Kay rimayninpi sut’i rikukuspa kachkan. Kastillanu simita iskay kutita parlayninpi
t’uqyachispa kachkan. Chay /e/, /o/ kastillanumanta qhichwa uyarikananman apaptin i-, u-
129
jina parlayninpi t’uqyachikuspa kachkan. Chayta yachaspa ñisunman kay don Félix iskay
Tata Félix rimayninta pata yuyaykunapi khuskirispa, kunan sapa simi rimay laya
Yupay siq'iwa 2: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras).
maneras) kastillanu simikuna, paykuna ch’uwa kastillanu simi, mana qhichwa simiwan
130
qhichwa k’askaqkunawan rimaykuna kanku. Kastillanu simikunap wakjinayasqantaq
ñisunman tata Félix Pacop parlayninpi qhichwa rimaykuna tumpawan achkha. Kastillanu
4.9.3. Mama Narda Jiménezpa qhichwan (El quechua de doña Narda Jiménez)
Mama Narda Jiménezqa ñawpa qhichwa tatap wawan. Kimsa chunka pusaq
watayuq, mamaña. Yachaymanta kamayuq (profesional del área de educación) Valle Sacta
San Simón sunturwasipi llamk’an. Paypap aswakipasqa tapuy kutichiynin 494 simi
131
Kay iskaynin rimaypi mama Narda ch’uwa qhichwata parlan, mana ni mayqin
tarirqanichu, karqa chaypis kastillanu simikunawan ch’alisqalla karqa. Mana ajina ch’aqli
riqsichichkani.
4.9.3.2. Kastilla simi mañakuyninmanta (En cuánto a préstamos léxicos del castellano)
Como ñiyki kaypi ¿i? as tumpallata yachani lo básico yachani qhichwata ¿i? tumpa
parlarinaypaq runawan, tumpa diálogo, tumpa cosas básicas ¿i? chaylla yachani
(Tapuy N.J., 13/01/2017).
kachkan. Chay simikuna: como ‘ima’, lo básico ‘ñawpaq yachana’, dialogo ‘rimanakuy’,
132
universidadpi karqa, kayman jamuni colegiopi libi difícil (Tapuy N.J.,
13/01/2017).
A: Chapari qhichwa...
Chay “A” rimaypi Chapare kastillanu simi kachkan. Qhichwa parlaypiri Chapari
kachkan. Chay /e/, i-man kutipuspa kachkan. Chayta simip uyarikanan jukjinayasqanta
yuyaychaspa ñisunman, qhichwa qallu parlaypi mana /e/ kanchu i-lla tiyan, chayrayku
simi kastillanu libre simimanta rikhurispa kachkan. Mana qhichwa simichu, nitaq kastillanu
simichu kachkan. Chay libi simi rikhuriy yuyayman qayllaspa livi difícil ñispa ‘libre difícil’
ñiyta munachkan chayta (Pfänder, 2009) Quchapampa kastillanu ñispa yuyaychan, Europa
kastillanupiri ‘bien difícil’ (allin sasa) ñichkan’. Chay yuyaymanjina libre kastillanu simiqa
133
4.9.3.5. Inklis simi mañakuyninmanta (En cuánto a préstamos léxicos del inglés)
simi rimay laya qututa Excelpi yupasqaymanta sapa qutup pachakchayninta ura siq’iwapi
sut’inchasaq.
Yupay siq'iwa 3: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras).
134
Kay khipusqa mast’awapi 494 simikuna chay 100% simikunata wakichispa
kachkan. Chaymantataq, 54%, 269 (riy kirpamuy mankata ñiwaq) qhichwa simikuna
yupakusqanta riqsichichkan. Chaypaq qhipanta 35%, 173 (lo básico, diálogo) kastillanu
simikuna, paykuna ch’uwa kastillanu simi, mana qhichwa simiwan piktusqachu kachkan.
parlayñinpi 54% ch’uwa qhichwata parlan, 46% ch’aqchu rimaykunata parlan. Chay
4.9.4. Sipas Saida Montañop qhichwan (El quechua de la joven Saida Montaño)
Saida Montaño ñawpa qhichwa tatap wawan, iskay chunka kimsa watayuq sipas
135
4.9.4.1. Qhichwa simi parlayninmanta (En cuánto a su habla quechua)
tarispataq juch’uy rimay awasqallata tarirqani mana jatuntachu. Chay sut’inchanapaq jukta
qhawarisun.
Kay juk rimaypi sipas Saida ch’uwa qhichwata parlan, mana ni mayqin
awasqanta umachayman.
4.9.4.2. Kastilla simi chaqruyninmanta (En cuánto a préstamos léxicos del castellano)
Kay rimaypi sut’i rikukun ch’uwa kastillanu simita qhichwa parlayninpi awasqanqa.
Wakin kuti rimayninpi yaqa ch’uwa kastillanuta qhipan qhipallanta awaspa kachkan.
Wakinpitaqri mana. Chayta sut’ita riqispa sipas Saida qhichwa, kastillanu qallukunata
136
manchirikuspa parlaspa kachkan. Ch’uwa qhichwatapis parlachkanman jinalla parlaspa
kachkan.
Pero como vendekun chay qullqisituqa utilizakun napi ¿i? ima necesidades
cubrinanpaq u, chayraykus, astawanqa ñuqa qhawasqaymanqa enteronmantaqa
astawan vendekun chay kuka chayraykus plantanku (Tapuy S.M., 03/01/2017).
rikukuspa kachkan. Kay rimaypi tawa: vendekun ‘ranqhakun’ iskay kuti, utilizakun
kachkan. Chay rimaykunata qhichwa simipis kanman jinata parlachkan. Ichapis ajinata
parlan iskay qalluta sumaqta parlasqanrayku. Mana jina kaptinpis kunanpi qhichwa
kachkanku.
wakjinayachichkanchu. Chayta yuyaychaspa kunan kay sipas Saida chay kastillanu parlayta
137
Como jamunku wak departamentosmanta casi mantinillanku vestimentankutaqa
tatas mamasqa ¿i? wakin La Pazmanta ¿i? rikunchikña imaynatachus vestikunku
chayta. Wawasqa astawan ma rikukunchu. Juk juch’uy wawallataraq
polleritawanqa o uno que otro se ve, rikunchik chaytaqa ¿i? astawanqa puru
vestidos churanku warmismanqa, pantalones chay kanman (Tapuy S.M.,
03/01/2017).
ancha mayninpi jinalla tarikurqa chay simikunamanta mantinillanku simi kachkan. Kay
simi kastillanupi mantener saphi rimaynin kachkan. Chay saphi rimayta qhichwa simi
rimayman qhichwa uyarikananmanjina parlaspa kachkan. Chayrayku chay /e/ -i-ta jina
sipaspi mana achkha kay laya simita tarispataq, iskay simita parlaqkuna ch’uwata kastillanu
Kay sipaku qhichwa simita kastillanutawan ch’ali parlayninpi wak laya simp’asqa
Kuka mana vendekunman chayqa, nipi casi mana tarpunmanchu jatunpi ñinku
(Tapuy S.M., 03/01/2017).
Chay rimaypi iskay simi pikchiadores ‘akullikaqkuna’ iskay kuti rimay kachkan. Pikchu
qhichwa saphi rimay kachkan. -dor kay Awya Yala kastillanu ruwaqta sutichaq kask’aq
kachkan. Chay –es achkha chay ruwaqkuna kasqankumanta sut’inchaq kastillanu k’askaq
kachkan. Kay laya simi tata Lorenzoppaq, sipas Saida rimaynillanpi tarikuspa kachkan.
138
Wakjinamanta qhawarispa ñisunman kay Valle Sacta q’uñi jallp’a suyupi qhichwa simi
k’askaqkuna yaykuchkallantaq.
4.9.4.6. Inklis simi mañakuyninmanta (En cuánto a préstamos léxicos del inglés)
Kay short rimay inklis qallup simin kachkan. Kay rimayta sipas Saida qhichwa
rimayninpi chaqruspa parlasqanqa sut’i kachkan. Chay shortta inklis simi rimayta sipas
amañanankuta kamachimunku, kastillanu, qhichwa (llaqta simi), inklis (karu llaqtap simin).
Jinata, Valle Sacta qhichwa parlaqkunaqa wak qallu amañasqankumanjina qhichwa qalluta
chaqruspa kachkanku.
quechua y castellano)
139
simi tarikurqa. Chay laya simi awaynin sut’inchana allin kachkan. Chayta qhawarinapaq juk
rimayninta qhawarisun.
rikukuspa kachkan. Chay pikchia “akullikay” rimay kachkan, “dor” kastillanu runa
ruwaqninta sut’inchaq k’askaq kachkan, chay “-pis” qhichwa ruwaq runata riqsichiq
sipas Saida parlayninta qhawarispa kunan chay sapa rak’iy yuyay pachakmanta machkha
simi rimay laya qututa Excelpi yupasqaymanta sapa qutup pachakchayninta ura sik’iwapi
sut’inchasaq.
Yupay siq'iwa 4: Rimay khipusqa mast’awa (tabla estadístico del uso de palabras).
140
Chay 100%, 1414 yupay simikuna wakichispa kachkan. Chaymantataq, 70%, 996
14%, 202 (es una forma, a veces) kastillanu simikuna, paykuna ch’uwa kastillanu simi,
mana qhichwa simiwan piktusqachu kachkan. Chaypaq qhipanta 14%, 180 (vendekun,
pachakmanpis chayanchu.
Chay kastillanu, inklis simikunata yupaykuptin 30% chayan. Qhichwa simitaq 70%
chayan. Chay pachakmanta yupayta sut’ita yachaspa, sipas Saidaqa qhichwa simi
QUECHUA ACTUAL)
kuna/kunas achkhayachiq, -itu, -ita/ -cha juch’uyyachiq, dur/ -q ruwachiq, -ndo/ -spa
castellano en el quechua)
Kay laya parlay rikhurin, juk simip juñuchayninta wak simip kikin ruwaynin
rantichaptin (sustituye). Kay qhichwa yupay k’askachiy –kuna, kastilla yupay muyuchiq
141
k’askaqñiqta –s rantichaspa kachkan. Valle Sacta llaqtapi kay laya qhichwa simi parlayta
qhichwa qallullata parlaq runa jinataq iskay simita (qhichwa, kastillanu) parlaq runakuna
Kastillanu –
s/qhichwa –kuna Rimaynin
Sach’as ‘arboles’ A: K’ullu urasllapi puñukuq kayku, rakhu sach’asta
Wasis ‘casas’ urmarpachik kayku. Chayman sach’asta arimarpachiytawan
Wawas ‘bebés’ palmitasta qhatayuspa ajinitata wasista ruwakuspa
Khuchis ‘chanchos’ trabajachkarqayku (Tapuy L.Z., 03/01/2017).
Kaluchas ‘caluchas’
Ch’uspis ‘mosquitos’ B: Unay wawas kachkaptillaykuraq papasuy chay munti
khuchista, kaluchasta chay tatustapis jap’imuyta yachaq
(Tapuy S.M., 03/01/2017).
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2017.
Kay laya parlay mana Valle Sacta llaqtapi paqariqchu kachkan. Guaman Poma Abya
Astawanpis kay laya rimayta mana qhichwa runachu rikhurichispa kasqa. Chay
142
Kay laya simi awayqa yaqa tukuy qhichwa runañiqtaña parlakun. Dario Porfirio:
(Callo Cuno, 2015, p. 106) ñin. Chay laya simita qhichwawan kastillanuwan qallu tinkuynin
rikhurichispa kachkan. Valle Sacta llaqtapi chay kastillanu qallu puriyninta tanqaqkunaqa
quechua/castellano)
Sapa qalluqta simi ukhun sut’i kachkan. Pata yuyaypi sut’inchasqanchikman jinaqa
Kay Valle Sacta llaqtapi ajinata qhichwa achkhayachiq k’askayninwan simi awaspapis
qhawarinapi sut’inchasunchik.
Qhichwa -kuna/
kastillanu –s Rimaynin
Paykunas ‘ellos’ A: Colegio piloto mana kanchu, pero tukuy
Tatakunas ‘padres’ implementachkankuña allimanta qhawarisqankuman jina,
Wakinkunas ‘otros’ sapa sectormanta imaynataq chay sectorpi puquykunas,
Puquykunas ‘frutas’ culturas inclusive chay diversificadupiqa apayachakun lo que
Wawakunas ‘bebes’ es aniversarios algunas costumbres ñawpa
Sach’akunas ‘arboles’ chamusqankumantapacha (Tapuy D.M., 22/02/2017).
Takiykunas ‘canciones’ B: Ñawpa tatakunasqa ñinku wawasman parlana tiyan
Tapuykunas ‘preguntas’ iskaynintapuni, qhichwata kastillanuta ñispa rimariqta uyariy
Chaykunas ‘esos’ yachani, wakinkunas manapunitaq ¿no? Pero mayor parte
ñichkankupuni qhichwa qallumanta sumaqta yachachiyta
munanku chayta qhawarini más o menos (Tapuy M.G.,
10/02/2017).
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2017.
143
Chay A rimaypi sut’i kachkan chay qhichwap, kastillanup achkhayachik
qhichwa simi awakusqan sut’i. Valle Sacta llaqtapi kay laya parlayta mana juk runallachu
castellano en el quechua)
Valle Sacta qhichwa simi ukhu, qhichwa k’askaq -cha kastillanu rikhurimuq
k’askaqkunañiqta itu (-ito) -ita rantichasqa kachkan. Wakjinamanta ñispa kay –cha qhichwa
kachkan. Kay laya qhichwa simi awayta Germán Granda Santiago qhichwapi tarikusqanta
ña riqsichinña: allqitu ‘perrito’, killita ‘lunita’ (Callo Cuno, 2015, p. 116). Chay simikuna
qhichwa kamachiyman jinaqa allqucha, killacha kanman. Chay yuyayta tata Lorenzop
rimayninpi qhawarisunchik.
144
Wisita ‘estomaguito’ B: Kuka mana vendekunman chayqa ni pi casi jatunta
Wawita ‘bebecito’ plantanmanchu ¿i? pikchiyanapaqqa juch’uyllata
Tatitay ‘papito’ plantankuman ¿i? Pero como vendekun chay qullqisitu
utilizakun necesidades cubrinanpaq ¿i?
C: Juk sardinita ajinichitaqlla muqu wisitas imachus chayqa
mana allinta riqsinichu (Tapuy S.M., 03/01/2017).
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2017.
Kay iskay rimaypi sut’i kachkan chay rikhurimuq juch’uyyachiq; qhichwa k’askaq,
Lorenzo; wasicha, ch’uwacha ñinantaqa, wasisitu ‘casita’, ch’uwita ‘clarito’ ñispa kachkan.
Kay jina rimay kay llaqtapi parlakuchkasqanta wakin qhichwa, kastillanu parlaqkuna
uma muyuchinapaqjina yuyaychaynin. Jina kaptinpis kay laya simi parlayqa qhichwa
Mana chayqa qhichwa runakuna, kastillanu-qhichwa parlaqkuna aswan sumaq, jasata chay
Chayrayku kay Valle Sacta qhichwapiqa kay rikhurimuq qhichwa k’askaqkuna kastillanupi
Kay laya simi away chay ch’uwa simi apaykachana (purismo) qhawaymantapacha
khuskiq kanku. Kunanri chay qalluta, parlapkunantawan khuskispa aswan sut’ita imaynata
juk suyu, ayllu parlachkasqanmanta yuyaychaspari, astawan chay laya khuskiy ruwakuspa
145
phiñakunapaqchu kachkan. Mana chayqa, chay jina laya parlay atinman sumaq qhichwa
kay laya parlayta mana wist’u simi ukhuchaypaqchu qhawana tiyan, mana chayqa kay laya
simi away rikhurisqanqa kay wakjinayasqa simi ukhu sayarinanpaq saphichan ñin. Kay
quechua)
rantichasqa kachkan. Wakjinamanta ñispa kay qhichwa qallu simi ukhuman kastillanu simi
ukhunwan simp’aspa kachkan. Chayta tata Lorenzop rimayninpi jinataq don Miguelpap
Katillanu –dur /
qhichwa –q Rimaynin
Takidoras ‘cantadoras’ A: Ya chinkaychik ama nipiman willawankichikchu.
Puklladoras ‘jugadoras’ Willawankichik chayqa puta wañunkichik ñispa
Rantidoras ‘compradoras’ sentenciayuytawan qhipata ripusqa. Chaypaqqa
Parladoras ‘habladoras’ maypiñachus pillchaqa a, karupiña intirituta apakapunku a.
Jamudores ‘caminadores’ Juk entradamanta, pillcha suwawayku a. Ñuqaykuqa
Apadores ‘llevadores’ paganayku kachkan a. Chay pillchaqa patrónniykuqta a.
Yachachidor ‘enseñador’ Chay yachachidurisri maestros kachkanku. Paganayku
Pikchiador ‘acullicador’ kachkan paykunamanqa a. Ma pillchata intiruta
Llamk’ador ‘trabajador’ apakapuychik ñichkaykuchu a ¿i? (Tapuy L.Z., 03/01/2017).
B: Altiplanomanta jamunku chayqa cholitas verdaderos
sut’isitu kanku ¿i? Pero chay takidoras wakin estudiantes
kanku universidadmanta jamunku desvestíkunku ¿i?
usurpaspa jinanku cholitaspaq puestonkuta. Entonces chay
146
ma kusachu ¿no? Digamos si verdaderamente paykuna
cholitas creekuyta munanku. Chayqa vestikunanku
imaynachus cholitas kanku chay jinalla (Tapuy M.G.,
10/02/2017).
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2017.
Kay rimaypi sut’i chay qhichwapi ruwaq runata riqsichik –q, kastillanu ruwaq
chay B rimaypi don Miguel takiqkuna ñinantaqa takidoras ñispa kachkan. Ajinata chay
qhichwapi ruwaq riqsichik k’askaq –q, chanta chay achkhayachik k’askaq -kuna, kastillanu
Valle Sacta qhichwa parlaypi kay laya simi away ruwachiq rimaypi (verbo), suti
rimaypi (nombre) rikukuspa kachkan. Kay iskaynin qallupi away qhichwa, kastillanu
307) kay laya simi away Perúpi, Argentinapi, Santiagopi parlakuchkasqanta riqsichisqanku
castellano en el quechua)
147
parlakuchkasqanqa kay khuskiyniypi rikhurispallataq karqa. Chayta tata Félix Pacop
Kastillanu –ndo /
qhichwa –spa Rimayin
Pikchiando ‘coqueando’ Mana pikchianichu, pero trabajadoresniypaq obligado
pikchuta conseguinay tiyan. Chayani obligado chukuykunay
tiyan, me parece juk tradiciónlla kanayan ¿i? porque
obligado chukunay tiyan. Junt’achinay tiyan, pikchu
junt’achinkuñachus manachus yasta tapuni ari. Pero todavía
seguimos pikchiando ñiwanku ari. Chaymantaqa
trabajanchik juk cierta horitakama, watiqmanta
pikchiyachkallankuñataq. Ñuqa wasimanta lluqsini, chayani
hasta atinaykama trabajani, docekaman a vecesqa
descansarini tumpitata. Trabajupi kani chayqa umaypiqa
trabajollapuni kachkan. Sayk’uni chayqa wasiman jampuni
(Tapuy F.P., 02/02/2017).
Ruwaq: Ñuqap ruwasqay, 2017.
Kay rimaypi sut’i rikukuspa kachkan chay qhichwa rimay unayyachiq –spa
llaqtapiqa kay laya simi away mana achkhachu tarikuspa karqa, chay rimay riqsichichkani
chachtulla tarikuspa karqa. Chayrayku mana kay laya parlay Valle Sacta llaqtapi
Chay rimayta willaptinkutaq kay yuyayta astawan chay kastillanu parlaqkuna ajinata
riqsinku qhichwa runaqa mana. Jina kaptinpis qhipaman kay iskay qallu kawsay llaqtapi
atinman ñawpa rimaykuna simi awaykuna jina tukuy runakunap parlayninpi awakuyta.
148
4.10.6. Qhariyachiq, warmiyachiq –u, -a k’askaq (Género castellano en el quechua)
imilla/yuqalla ‘alumno, alumna’. Qhichwa rimaypiqa china, urqu simiwan riqsinapaq sapa
jukpaq juk rimay tiyan. Runakunapaq; warmi ‘mujer’, qhari ‘varón’, warmi wawa ‘niña’,
qhari wawa ‘niño’, yuqalla ‘joven’, imilla ‘señorita’. Uywakuna riqsinapaqtaq china
‘hembra’, urqu ‘macho’, china allqu ‘perra’, urqu allqu ‘perro’ (Soto, 2006). Imaynatacha
ñinchik jina qhichwa simiqa mana kastillanu jina qhariyachiq, warmiyachiq k’askaqwanchu
llamk’an. Jina kaspapis simi yuyayninpi sut’ita rak’in qharita, warmita. Ajina kaptinpis
qhichwa, kastillanu simi tinkuypi Valle Sacta q’uñi jallp’api qhichwa rimay kunan
Qhariyachiq, warmiyachiq
k’askaq –o/-a (-u/-a) Runa layapaq rimaynin
Chapariñitus ‘chapareñitos’ Chapariñitus chayamusqankuña ñispa ñiwayku, mana
Chapariñitas ‘chapareñitas’ ñuqayku Carrascomanta jamuchkayku chapariman,
Katita ‘Catita’ qamkuna más bien chapariñus kankichik, porque
Liwiratu ‘Liberato’ tiyuyqa nacido Sacabapi ari, pay antes neto chapariñu
kachkan ¿no ve? (Tapuy A.M., 07-02-2017).
Kay rimaypi sut’i –uwan tukukun chayqa qhari, machu kayninta riqsichin
‘Chapariñitas, Katita’. Chay yuyay yachachiq Ariel Mairep yuyayninpi tiyun chapariñitus
chamusqanku ñisqanpi astawan sut’inchakun. Ajinata Valle Sacta llaqtapi kay chinayachiq,
149
kachkan. Chay chapariñu, chapariña kastillanu simi kachkan. Qhari, warmi juk kitimanta
kasqanta riqsinapaq parlakun. Jinata kastillanu, qhichwa simi tinkuy sapa p’unchaw wak
musuq qhichwa simi ukhuchayniyuqta paqarichispa kachkan. Kay laya rimaytataq astawan
150
5 T’aqa: Tukuychana (Conclusiones)
Yakuta, parata, wayrata, ninata mana ¿pi? sayachiy atinmanchu. Ajina kay
kasqanku
Valle Sacta runakuna tukuyninku pata chiri kitimanta, ura q’uñi kitiman
wak kawsaykunamanta ima mitmaspa Valle Sacta llaqtata sayarichiq kachkanku. Kay
musuq sullullwan tinkuspataq atispa, mana atispa kay q’uñi kiti kawsayman (mikhunaman,
151
llamk’anaman, ch’uspiman, unquykunaman...) yachakusqanku. Mayqin kawsaychá aswan
Jinata kay q’uñi jallp’api qhichwa, kastillanu juk suqta chunka watata jinallaraq
kawsaspa kachkan. Ñawpaqpi qhichwa astawan parlakuq, chay mitmaqkuna juk simillata
kachkanku. Jina kaptinpis yaqa tukuyña kay kitipi wak kawsayta (sawarakuy raymikunapi,
Chay yuyaykunamanjina kay Valle Sacta llaqtapi tukuy laya kawsayniyuq tiyakuq
runakuna wak kitipi, wak sullullpi llaqtachakuspa yaqa wakcha kawsayninkupi kasqanku
rikhurispa kachkan. Chay ch’usaqchayninkutataq kay musuq kawsay kay q’uñi kitiman
152
imaynata runapura kawsay juñuchayninchikta watamanta wata llaqta kawsayninchikpi
awachkasqanchikta.
yachakun. Ñawpaq juñuchayninpi qhichwa similla parlakusqa, chay qhichwa simi kitimanta
yuyaychasqanku. Tata Xavier Albo; Bolivia qhichwa, chanta Perú qhichwa rimay mana
qhichwallachu parlakun, wakjina (1976, p. 15). Chay simikunataq Valle Sacta achkha
paqarichisqankuta yuyaychanku.
wakjina qhichwa kachkan, kay q’uñi kitip k’anchaynin musuq qhichwata paqarichisqanpis
jatun simiyuq tukuy imata mikhuq challwa. Muquturu ñisqa challwa: uñalla wasa riqran
sutin kachkan.
153
aswan yupaychasqa kachkan. Chaytataq kay yachaywasipi yachachikunanta sumaq
ñawiwan qhawarinku. Mana qhichwa yachaq runakunata aswan jasata chay simi
simp’aspa kachkanku.
Chay ch’aqchu qhichwa simi rimay kay qallu tinkuypi kawsasqanpi watamanta wata
rikhurispa kachkan. Kay laya rimaytaq mana Valle Sacta llaqtallapichu, mana qhichwa
kachkan. Kay laya rimaytaq Valle Sacta runakunañiqta yuyaychasqa kachkan. Jina kaptinpis
imaynata qhichwa simi ukhunta kastillanu kikinchaq simi ukhu yaykuspa tikrasqantataq
Valle Sacta llaqtapi qhichwa qallu parlaypaq kaynin, chay /e/, /o/ kastilla
Valle Sacta llaqtapi qhichwa rimayqa simi awayninpi mana allin tikrasqachu
kachkan. Jina kaptinpis qhichwa qallu juñuchayninta tikraspapuni kachkan. Chay -o/-u, -
e/-i uyaywakunapi tukuspa kachkan. Chaytaq kay qhichwa rimaypi kimsa (–a, -i, -u)
154
uyaywakunalla kasqanrayku. Chayrayku chay (-o, -e) uyaywakuna qhichwa
Qhichwa yupay k’askaq –kuna kastilla yupay k’askaq –swan rantichachisqa kachkan
‘sach’as’. Chanta qhichwa yupaywan, kastillanu yupaywan ima k’askachispa juk simi
‘pikchiando’.
achkhayachin Valle Sacta qhichwa simikunata. Chaytaq qhichwa parlaq runakunata astawan
laya rimay kastillanuwan tinkuspa rikhurisqan kaspa kachkan. Chay qhichwa parlaypap
Ajinata Valle Sacta runakuna kunan p’unchaw qhichwa qallu parlayninkupi chay laya
155
6 T’aqa: Munanayasqa (Propuesta)
Jinata Valle Sacta llaqtapi qhichwa simi kastillanumanta simita mañakuspa ch’aqchu simita
kastillanup urallanman churapuspa kachkan. Chayrayku, simi mañakuy, simi chaqruy imaqa
yachaywasispi yachachikusqan qhichwaqa mana kay Valle Sacta llaqtapi qhichwa runa
156
Kay q’uñi llaqtapi mana juk qhichwa amañana p’anqacha kanchu, yachachiqkuna
Chaytaq mana kay kiti sullullpi qhichwa parlanapaq jinachu yachachispa kachkan. Kay
k’anchayninmanjina juk qhichwa p’anqacha wakichikuynin sumaqta kay q’uñi kiti jap’iypi
• Valle Sacta q’uñi kiti sullull, juñuchaymanjina juk qhichwa simi parlayta, qillqayta
157
riqsichikusqa. Kay kamachiywan tukuy Awya Yala suyu jap’iypi runa (individual) chanta
Bolivia mama suyupi kay musuq Constitución Política del Estadoñiqta chay kimsa
chunka suqtayuq qallukuna kawsanan kamachiy riqsisqa kachkan. Chanta chay runa
kachkan. Chay thatkiykuna qallu kawsachinata, kallpachanata chanta qallu chiqan ñanta
(organización curricular) kay No 070pi, 69,5 juch’uy rak’iy yachay kamachiymanjina, kitip
kamachin.
qhichwa simita kay pata chiri jallp’a kawsaypaq lliphiyninmanjina chanta unay qhichwawan
mana qhichwa yachayninkupi yanapaspachu kachkan. Chayrayku kay Valle Sacta wakin
simita parlaspachu kachkanku. Chayrayku, kay qhichwa p’anqacha kay q’uñi llaqtapi
qhichwa jap’iqay rimay ñanta sut’ita k’anchanqa. Jinamanta kay Valle Sacta q’uñi jallp’api
158
6.4. WAKICHIYPAP, RUWAYPAP ÑANCHAYNIN (METODOLOGÍAS Y PROCEDIMIENTOS)
qutu umalliqta chikllasayku. Juknin qututa purichinqa, juknintaq p’anqacha wakichiy allin
thatkichinqanku.
Chaypi phichqa llamk’ay qutupi rak’ikusqayku. Sapa qutu iskay yachayta wakichinqa.
ruwakunanpaq apakunqa.
159
6.4.3. Qhichwa p’anqacha, qhichwa yachachiqkuna purichinankupaq riqsichiy
Kay qhichwa p’anqacha wakichiy llamk’aypap pacha ruway qillqa ura mast’awapi
riqsichikuchkan.
PACHA
JUK KILLA ISKAY KIMSA TAWA
LLUQSIYNIN KILLA KILLA KILLA
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
Juk lluqsiynin: Qhichwa runawan p’anqacha llamk’ay qututa wakichiy.
Juk ruway: Wawqi-
panakunata mink’ay.
Iskay ruway: Llamk’ay
qututa wakichiy.
Iskay lluqsiynin: Yachaykunanta juñuchaspa qhichwa p’anqacha wakichiy.
Juk ruway: P’anqacha
wakichiy.
Iskay ruway: P’anqacha
chaninchay.
Kimsa ruway: P’anqacha
kallpachay.
Tawa ruway: P’anqacha
qillqachachiy (impresión).
Kimsa lluqsiynin: Qhichwa p’anqacha, qhichwa yachachiqkuna purichinankupaq
qutuchakuy.
Juk ruway: Yachay
kamachiqkunaman p’anqa
riqsichiy.
Iskay ruway: Qhichwa
yachachiqkunaman p’anqa
riqsichiy.
160
6.6. YANAPAQKUNA (ALIANZAS ESTRATÉGICAS)
Kay qhichwa p’anqacha ruwayta yanapaqkuna kaykuna kanku: Valle Sacta llaqta
llamk’anankupaq kamachinqanku. Valle Sacta San Simón sunturwasi: Data displayta, phutu
Chay p’anqacha, qhichwa kawsayta, parlayta kallpachanqa, jinamanta tukuy runakuna kay
ima.
ñawpaqman tanqaspa kachkan. Kay kitipi mana kay laya qhichwa yachachina p’anqacha
161
llamk’ay qutu umalliqkuna wak yanapaq wasikunata mask’aspa ñawpaqman kay ruwayta
jurqhusqayku.
162
Ñawirisqa p’anqakuna (Bibliografía)
163
Cordero, V., & Cruz, C. (2013). Descripción de la estructura morfológica nominal y verbal
del quechua de Anzaldo. Cochabamba, Bolivia: Tesis inédita de licenciatura LAEL
- UMSS.
Dussel, Mendieta y Bohórquez (2011). El pensamiento filosófico latinoamericano, del
Caribe y Latino (1300-2000). México: Mújica impresor, s.a. de c.v.
Estado Plurinacional de Bolivia. (2009). Nueva Constitución Política del Estado. La Paz,
Bolivia. Gaceta Oficial de Bolivia.
Estado Plurinacional de Bolivia. (2010). Ley de Educación "Avelino Siñani y Elizardo
Pérez". La Paz, Bolivia. Gaceta Oficial de Bolivia.
Estado Plurinacional de Bolivia. (2012). Ley General de Derechos y Políticas Lingüísticas.
La Paz, Bolivia: Gaceta Oficial de Bolivia.
Fasold, R. (1996). La sociolingüística de la sociedad. Madrid, España: S. L. Visor Libros.
Fernández Planas, A. M. (2005). Así se habla: Nociones fundamentales de la fonética
general y española. Apuntes de Catalán, Gallego y Euskaral. España: Horson.
Garcés V., F. (2005). De la voz al papel. La Paz, Bolivia: Cenda/Plural.
Garcilaso de la Vega, I. (2007). Comentarios Reales de los Incas. Lima, Perú: Fondo
Editorial Universidad Inca Garcilaso de la Vega.
Garvin, P., & Lastra de Suárez, Y. (1974). Antología de estudios de etnolingüística y
sociolingüística. D. F., México: Universidad Nacional Autónoma.
Gómez, D., & Arévalo, F. (1988). Morfología del idioma Quechua. La Paz, Bolivia: Icthus.
Gonzales Holguín, D. (1952-1608). Vocabvlario de la Lengua General de todo el Perú
llamada Lengua Quichua o del Inca. (R. P. Barrenechea, Ed.) Lima, Perú:
Universidad Mayor de San Marcos 1952.
Guaman, P. ((1615) 1980). Nueva corónica y buen gobierno. México: Siglo Veintiuno.
Herrero, J., & Sanchez de Lozada, F. (1983). Diccionario quechua. Estructura Semántica
del quechua cochabambino. Sucre, Bolivia: Q'uri Llama.
Hoenigswald, H. M. (1996). A proposal for the study of folk-linguistics. En W. Bright,
Sociolingüística, The Hague: Mouton.
Hudson, R. A. (1980). Sociolinguistics. Cambridge: University Press.
INE. (2012). Censo de Población y vivienda. Cochabamba, Bolivia: Instituto Nacional de
Estadística.
Julca, G. F. (2009). Quechua Ancashino: una mirada actual. Perú: Talleres gráficos de la
Asociación Fondo de Investigacíon y Editores.
Labov, W. (1966). The Social Stratification of English in New York City. Washington:
Center for Applied Linguistics.
Labov, W. (1983). Modelos Sociolingüísticos. Madrid: Cátedra.
Laime Ajacopa, T. (2017). Diccionario Bilingüe. Iskay simipi yuyayk'ancha, Quechua -
Castellano - Castellano - Quechua. Segunda edición mejorada <en línea>.
164
López, L. E. (2006). Diversidad y Ecología de Lenguas. La Paz, Bolivia: Plural.
Mamani, M. (2015). Valle Sacta: pueblo emergente del trópico de Cochabamba.
Cochabamba: Kipus S.R.L.
Mesa, G. C. (2003). Historia de Bolivia. La Paz: Don Bosco.
Middendorf, E. W. (1998). Gramática Keshua. (E. Mpre, Trad.) Madrid, España: F. A.
Brockhaus.
Olbertz, H., & Pierter, M. (2005). Encuentros y conflictos. Bilingüismo y contacto de
lenguas en el mundo andino. Madrid: Iberoamericana.
Ortiz, A. (1992). El quechua y el aimara. Madrid, España: Mapfre.
Bertonio P. L., (1984). Vocabvlario de la lengva aymara 1612. Cochabamba, Bolivia: El
Buitre.
Peña, W. (1990). Spanglish y Quechuañul Runayay. III, 65 - 71.
Pfänder, S. (2009). Gramática Mestiza con referencia al Castellano de Cochabamba. La
Paz, Bolivia: JBrandon Publicidad.
Plaza Martínez, P. (2013). Qhichwa suyuq simi pirwan 'Diccionario de la nación quechua'.
Bolivia: CENAQ.
Prescott, H. G. (1851). Historía de la Conquísta del Perú. Madrid, España: Gaspar y Roig,
Editores.
PTDI (2016). Plan Territorial de Desarrollo Institucional del Gobierno Autónomo Municipal
de Puerto Villarroel (documento institucional inédita) 2016-2020.
Quijano, A. (2014). Cuestiones y Horizontes: de la dependencia histórica-estructural a la
colonialidad descolonialidad del poder. Buenos Aires: Gráfica Laf.
Quiroz, A. (2000). Grámatica Quechua. Cochabamba, Bolivia: UNICEF.
Ricento, T. (2007). Language Policy: Theory and Method. India. Press Pvt. Ltd.
Rodríguez, G. (2013). Cochabamba ante los ojos del mundo. Cochabamba: Talleres
Gráficos Kipus.
Rodríguez, G., Gill, J., & García, E. (1999). Metodologías de investigación cualitativa.
Malaga, España: Aljibe.
Rotaetxe, K. (1990). Sociolingüística. Madrid: SINTESIS, S.A.
Rubakin, N. (1998). El origen de los idiomas humanos. (R. De Dorfman, Trad.) Buenos
Aires, Argentina: Leviatán.
Sapir, E. C. (1974). Antología de estudios de etnolingüística y sociolingüística.
Universitaria, México: Universidad Nacional Autónoma de México.
Sichra, I. (2003). La vitalidad del quechua: Lengua y sociedad en dos provincias de
Cochabamba. La Paz, Bolivia: PROEIB Andes - Plural.
Solís Fanseca, G. (2000). Introducción a la morfología: Manual para docentes de los ISP
EBI Educación Bilingüe Intercultural. Lima, Perú: Grupo Ebano. S.A.
165
Stake, R. E. (1999). Investigación con estudio de casos (Segunda edición ed.). Madrid,
España: Morata.
Strauss, A., & Corbin, J. (2002). Bases de la investigación cualitativa. Técnicas y
procedimientos para desarrollar la teoría fundamentada. Medellin, Colombia:
Universidad de Antioquia.
Suxo, Y. (2007). La lucha por la sobrevivencia: el aimara en Lima. Procesos
Sociolingüísticos que insiden en la dinámica de la lengua materna de las familias
migrantes aimaras en Lima metropolitana. Bolivia: Plural.
Taylor, S. J., & Bogdan, R. (1994). Introducción a los métodos cualitativos de investigación.
Barcelona, España: Paidós.
Ticona, A. E. (2010). Saberes, conocimientos y prácticas anticoloniales del pueblo aymara-
quechua en Bolivia. La Paz, Bolivia: Plural.
UNESCO, "Comité de Seguimiento". (1998). Declaración Universal de Derechos
Lingüísticos. Barcelona: Inresa.
UNICEF y FUNPROEIB Andes. (2009). Atlas Sociolingüístico de los Pueblos Indígenas
en América Latina. Cochabamba, Bolivia.
Universidad Mayor de San Simón. (2008). Atlas del Trópico de Cochabamba. Cochabamba:
Kipus, S.R.L.
Vasilachis de Gialdino, I. (2006). Estratégias de Investigación cualitativa. Barcelona,
España: Gedisa.
Yule, G. (1998). El lenguaje. Madrid, España: Cambridge University Press.
Zambrana, A. (2014). Pluralismo Epistemológico: Reflexiones sobre la educación superior
en el Estado Plurinacional de Bolivia. Cochabamba: FUNPROEIB Andes.
166
YAPAYNINKUNA (ANEXOS)
167
Juk yapay
Aswakipasqa tapuypa pusaykachaynin (Guía de entrevista)
Mask’akipaq: Marcelino Mamani López
Kiti:……………………………………………………Pacha yupay:........................................
Suti:………………………………………..........Machkha watayuq:…………………………
Qhari / warmi:……………………………Ruwaynin:………………………..........................
Mama simi:………………………………………Wak simi parlasqan:………………….......
Paqarisqan kiti:............................................................Kawsasqan kiti:....................................
Tapuypaq yuyaykunan
1. ¿Imaynata kay Valle Sacta llaqtaman chamurqanki?
2. ¿Imapitaq kay Valle Sacta llaqtapi allin, chanta mana allin risunki?
3. ¿Imaynata kay kitiman chamuytawan runakunawan kawsarqanki?
4. ¿Imaynata kay kiti kawsayman yachakurqanki?
5. ¿Imata qhichwa runa kawsayniykimanta yuyaychanki?
6. ¿Imata kay kiti kawsayniykichikmanta yuyaychasqaykichikta yuyanki?
7. ¿Imata qhichwa simi rimaymanta yuyaychanki?
8. ¿Imata kaypi qhichwa qallumanta yuyaychanku?
9. ¿Imaynata qhichwa simi parlasqaykita yuyaychanki?
11. ¿Ch’uwatachu, ch’aqchutachu qhichwa simiykita parlanki?
12. ¿Tukuy yawar aylluykichu qhichwata parlanku?
13. ¿Qhichwata wayna-sipakus parlachkankuchu?
14. ¿Maypi wawas qhichwa qalluta amañanku?
15. ¿Imaniwaqtaq yachaywasipi qhichwa yachachikuchkasqanmanta?
16. ¿Imaynata kaypi qhichwa runas qalluykichikta, kawsayniykichikta wawakunaman
yachachichkankichik?
17. ¿Imaninkutaq wayna-sipakus qhichwa, kawsaymanta, qallumanta ima?
Iskay yapay
Qhawakipaypaq pusaykachaynin (Guía de observación)
ii
Kimsa yapay
Ayllumanta raphicha
Maskaykuna Tarikuynin
Suyu
Jatun/juch’uy suyu
Runap yupaynin
Qallukuna
Yachaywasi
Jampina wasi
Llaqtap juñuchaynin
Wasikunap kapuynin
Willanakuymanta
Kamachiqkunamanta
Raymichaykunamanta
LLaqta qullqi
pukllachiy
ruwaykunamanta
iii
Tawa yapay
qillqayninpi kachkan. Chay ura pampamanta simi mañasqa kaqkunatari mana mayqin
iv
21) Chhaka: Muqitunñiqpi jallp’a ukhupi wasita ruwaq, sach’a laqhita mikhunanpaq pallaq
puka sik’imira.
22) Chhalliw: Puquyninta pallarpasqa tuquru pampa.
23) Chichiw: T’iwu jallp’a mayukantupi wiñaq sach’a. Ura jallp’amanta simi.
24) Chili-k’utu/Chutu yuqalla: Jatun ñañulla khanikuq sik’imira.
25) China taka: P’isquyllu (trompo) pukllay atipaspa p’isquyllullawan takay.
26) Chilwiru/Chuwi: Chilwita mikhuq katari/p’isqu.
27) Chuliata: Misk’i yakuwan machana yakutawan piktusqa yaku, ‘choleada’.
28) Chupa: Mana phisu qarayuq misk’i yakupi kawsaq challwa.
29) Chuqratasqa: Q’ipita wakñiqman churay.
30) Chusqu: Mana sut’i rimay, mana sut’i yuyay lliphiy.
31) Ispuntia: Phisujina challwa unquy, runatapis jap’iyta atin, ‘espondia’.
32) Iskaltay: Jump’ipi qhitusqa, ukhunchik k’arakun, ‘escaldar’.
33) Istalla: Machu kukap unquynin, ‘estalla’.
34) Inkur: Thuru qharayuq mantarina, ‘mandarina’.
35) Inchhirtu: Limunman, limaman inchhirtasqa mantarina, naranja sach’a, ‘injerto’.
36) Impi: Jawun phusuquta mana allin mayllakuptinchik muyu muyullata aychanchikpi
jatariq unquy.
37) Islamurata: Kulli latanu, q’uñi jallp’api puquq, ‘islamorada’.
38) Ismu-waqachi: Ch’iñi laqhiyuq thuru qhura, k’aja unquy jampi.
39) Jap’iqa: Kitip saqra jap’isqan unquy.
40) Jamillo: Naranja, mandarina, sach’aman yaykuq unquy.
41) Jiru-waqachi: Q’allunata q’impaq chuki sach’a, ‘fierro waqachi’.
42) Juruk’uta: Puquyta, khuruta mikhuq p’isqu, ‘paloma’.
43) Kanilun: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan, ‘canelon’.
44) Khirisa: Asna aychaman, q’ita puquyman runtusninta churaq chukaru ch’uspi.
45) Khuchisitu: T’urupi puriq khuru.
46) K’arachi: Khanikuspa nichhuta k’arachikuq juch’uy sik’imira.
47) Kachucha: P’achamanta ñawpaqinpi chhutunayuq chharara, ‘gorra’.
48) Kampanilla: Kampana kikintapuni wasi ruwaq jatuchik lachiwana, ‘campañilla’.
49) Kanikas/Kachinas: Wakakunap pukllanan, ‘cachinas’.
50) Qanchu: Qhura aysanayuq k’aspi, ch’umi chaq’iyanapaq ruwana, ‘gancho’.
51) Karka: Pachak chakanayuq iskay waraqa kuka, ‘carga’.
52) Karpiy: Azadillawan qhurata, ch’ikita qhuray, ‘carpir’.
53) Kasatur: Ñanninpi tarisqan khurukunata mikhuq, wach’ikuq yana, aruma umayuq
chhaka ‘cazador’.
54) Kawiar: Kuka churanapaq larq’a allay, ‘cavar’.
55) Kawisa: Waranqa wawa qutu kuka sach’a, ‘cabeza’.
56) Kiniw: Juch’uy, chhalla, sumaq qullqipi ranqhakuq latanu, ‘guineo’.
57) Kina-kina: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan, ‘quina
quina’.
58) Kuchilla: Kuchillu kikin misk’i yakupi kawsaq challwa, ‘cuchilla’.
59) Kujuru: Latanu qara ch’akichisqa, ‘cojoro’.
60) Kuka kamillun/Almachhiqu: Wawachachiy, juch’uy kuka chakra, ‘camellón de coca’.
61) Kulli papa: Q’uñi jallp’api puquq mura papa, ‘papa morada’.
62) Kurichi: Mayuq saq’irpasqan sayaq q’ucha, ‘curichi’, ura jallp’amanta simi. Ura
jallp’amanta simi.
63) Kutusu/Kupusu: Q’uñi jallp’api p’alta ch’iñi laqhiyuq quwip mikhunan qhura.
64) Kurkuju: Arrozta, sarata thutaq yana juch’uy khuru, ‘burbujo’.
65) Lankillu: Chupa ayllumanta jatun mayukunapi kawsaq challwa, ‘blanquillo’.
66) Layril minta: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan, ‘lawrel
menta’.
67) Laq’a-laq’a: Sayaq yaku quchapi runap yawarninta ch’unqaq khuru.
68) Laripanuqa: Jatun lat’u, sunsu nichhuta wach’ikuq katari.
69) Latanu jank’a: Q’umir papanchamanta paylapi chayachisqa jank’a.
70) Latanu phuti: Q’umir papanchamanta ch’iñi qallusqa maniwan piktusqa latanu wayk’u,
‘phuti de platano’.
71) Lawa: Jatun mayu jallp’awan piktusqa yakup wiñaynin.
72) Lichi-lichi: K’aspinta, laqhinta t’iqllurpaptinchik yuraq chulu yakuta waqaq sach’a.
73) Linri-linri: Mullpha k’ullupi ninriman rikch’akuqta wiñaq qhura, ‘ongos’.
74) Liñara: Challwa jap’inapaq t’uru q’aytu, ‘liñada/lineada’.
75) Liwuparta: Jatun ch’ampa achkha t’una mantarinata puquq sach’a, ‘mandarina’.
76) Luq’u: Q’upamanta thapata ruwaspa sach’api warkhuq t’ika chupa p’isqu.
77) Luri: Sach’ararapi kawsaq jampi khichka qhura, ‘flori’.
78) Machiti: Machiti kikin misk’i yakupi kawsaq challwa, ‘machete’.
79) Mara: Wasi ruwanapaq k’acha saltasniyuq k’aspi, q’uñi jallp’api kawsaq jatun sach’a,
‘mara’.
80) María k’aspi: Wasi ruwanapaq k’aspi, q’uñi jallp’api kawsaq jatun sach’a, ‘palo Maria’.
81) Maruwi: Mayu patakunapi tuta wach’ikuq ch’uspi, ‘marube’.
82) Masaku: Papancha latanumanta kutasqa, aychawan, kisuyuq piktusqa phiri, ‘masaco’.
Ura jallp’amanta simi.
83) Matha: Phichikata llamk’ay.
84) Matu: Mit’asqa, juq’u kuka laqhi.
85) Matún: Sapa samariypaq juk waraqata ruwaq mit’iri, ‘matón’.
86) Mapaju: Jatun, rakhu, kanuwa ruwana sach’a, ‘mapajo’. Ura jallp’amanta simi.
87) Mawrichhu: Sirp’itata mikhuspa kawsaq yana p’isqu, ‘mauricio’.
88) Maymuy: Ch’aki kuka laqhita mujunmanta chikllay.
89) Miliru: Wallpa mikhu yana sach’arara uywa, ‘melero’.
90) Misi-sillu: Misip sillunjina khichkayuq sach’a, ‘uña de gato’.
91) Misk’i latanitu: Uña ruk’anayuq misk’i latanu, ‘dulce cajita’.
92) Mit’a: Kuka mut’u kaptin laqhinta/puquyninta pallay.
93) Sach’arara khuchi: Runakunap chakranta mikhuspa kawsaq munti uywa, ‘chancho del
monte’.
94) Much’itas: Ñawpaqta qallarinapaq churasqa kachinaman tinkuchiy.
95) Muqllu: Kukap mujun ‘semilla de coca’.
96) Muqutaki: Walili ayllumanta juch’uy latanu.
97) Muquturu: K’acha yaqa muyu misk’i yakupi kawsaq challwa.
98) Muqu-muqu: Sarajina muqu muqu sach’arara qhura.
99) Murukuchi: Mandarina qutumanta puquy, ‘morocochi’.
100) Muruqu: Jatun kachina.
101) Mut’u: Puqusqa mit’anapacha kuka laqhi.
102) Mutaku: Mayu kantupi wiñaq, sach’a, ‘motacú’. Ura jallp’amanta simi.
103) Muturu: Mana phisu qharayuq jatun mayupi kawsaq challwa. Ura jallp’amanta simi.
104) Ñupu/yupu: Yuraqwan, arumawan, yanawan lliphiq lunku sach’arara uywa, ‘monte
jochi’.
105) Pakiti: Phichqa chunka chakanayuq kuka waraqa, ‘paquete’.
106) Paku-piraña: K’acha lliphiq qarayuq misk’i yakupi kawsaq muyu challwa, ‘pacú
piraña’.
107) Pachuwilla: Ch’anqa qutumanta jasa sach’a.
108) Palillu: Jallp’a ukhupi aruma lliphiyniyuq puquy, ‘palillo’.
109) Palisata: K’aspimanta mutusirrawan khuchuspa ruwasqa wasi, ‘palizada’.
110) Palita: Palajina p’alta umayuq jatuchik mayuspi kawsaq challwa, ‘paleta’.
111) Palisachiy: Challwiyana q’aytuta k’aspirara mayuman chuqaykuspa t’ipaykuchiy,
‘palizar’.
112) Paqay/Pakay: Jatun sach’a yuraq llikhallan puquyninmanta mikhukun, ‘pacay’.
113) Pañu: Chuqrumanta chiriyasqa ch’aki kuka.
114) Papancha: Tukuy laya mikhunata wayk’una latanu.
115) Pampa t’inka/Tikchu: Mana pata uqharispalla kachinata t’inkay.
116) Payuji: Q’illu puqusqa papanchamanta lawa.
117) Phichikata: Kukamanta purun.
118) Phichikatiru: Phichikatata ruwaq.
119) Phichiku: Phichikatawan llamk’aq runa. Misi; wasi uywa.
120) Phusa-phusa: P’alta laqhiyuq qhanasqa chakrapi wiñaq jasa qhura.
121) Pijichi: Munti uywa wasa qaran charankuta k’achanchan.
122) Pilanchu/Tilanchu: Tullu juk ch’aqa yawarta upiq ch’uspi.
123) Pillcha/Makaku: Kukap purun. Yuraq quri, ‘droga’.
124) Pinina: Juch’uy kachina.
125) Pitay: Jump’i jump’illapi mayllakuptin qhachqarpakusqan.
126) Pitu: Lachiwana ayllumanta q’illu, yana pitu.
127) Puchichi: K’uku/llullu puquyta mikhuykuptin champ’a q’iyawan phataq unquy,
‘absceso’.
128) Puli-puli: Yuraq, p’alta laqhi puchuchipaq, k’ajapaq jampi qhura.
129) Pulwurin: T’una allinta khanikuq, t’uqpikuq ch’uspi, ‘polvorín’.
130) Q’ara wurrika: Mullpha k’ullumanta ch’ampa wasita ruwakuq sik’imira, ‘q’ara
burriga’.
131) Q’ara chupa: Wallpa uñata mikhuq, chuchunmanta wawanta comadrejajina
paqarichiq sach’arara yana uywa.
132) Q’ara unquy: Allinta aychanchikta siqsichiq unquy.
133) Q’asa: T’iqllusqa kachina.
134) Q’illunchu: Puka pukallata qhanikuq pata q’uñi jallp’amanta q’illu ch’uspi.
135) Q’ita: Jatun mayu jallp’awan piqtusqa yakup wiñaynin.
136) Qachilu: Qachis, qachis ñispa waqaq sach’arara p’isqu.
137) Raya: Manka kirpanajina muyu nichhuta wach’ikuq yaku qhuru.
138) Rika: Tawa kachinaspap tinkuynin, ‘trica’.
139) Riki-riki: Phatu qarayuq challwa, ‘rreque rreque’.
140) Rujilla: Ñañu tulluyuq llipha q’achu, ‘rogelia’.
141) Ruku-ruku: Chukcha ukhuman yaykuspa khanikuq ch’uspi.
142) Runtu mikhu: Runtu mikhuq yana p’isqu.
143) Rumpillu: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan,
‘trompillo’.
144) Ruwli: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan, ‘roble’.
145) Rurasnillu: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan,
‘duraznillo’.
146) Sakra/Allin sach’a: Khanikuq sik’imirayuq sach’a, ‘palo diablo/palo santo’.
147) Sawalin: Sawaluman rikch’akuq t’una challwa, ‘sabalín’.
148) Sawallun/Yaku khuru: Asna yakuman yaykuptin jap’ikuq unquy, ‘zaballon/hongos’.
149) Silwi khuru/Siwilaq’u: Challwata jap’inapaq jallp’a ukhupi kawsaq ch’unchulajina
khuru.
150) Siñurita: K’ullupi, wasipi misk’ita ruwaq llanu lachiwana qutumanta qhuru, ‘señorita’.
151) Sipiata: Phichikata ruwananku chaywan kukata q’ipispa ranqhay, ‘sipiada’.
152) Siripita: Kuka saphinta jallp’a ukhumanta k’utuq uqi phinkiyachaq qhuru, ‘sirp’ita’.
153) Siriwu: Jatun, rakhu, kanuwa ruwana sach’a, ‘Cerebo’.
154) Sirtu: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan, ‘cedro’.
155) Such’i: Mana phisu qarayuq misk’i yakupi kawsaq challwa.
156) Sullu: Mana phisu qarayuq misk’i yakupi kawsaq juch’uy, yuraq, ñañu challwa.
157) Sunch’u: T’una laqhiyuq ch’umipi wiñaq sach’a.
158) Suwu: Chukaru ch’uwa, rumirara, misk’i yakupi kawsaq challwa, ‘sobo’.
159) Takuwara: Khichka tuquruyuq sach’a, ‘tacuara’. Ura jallp’amanta simi. Argentina,
Bolvia, Chile, Perú y Uruguay.
160) Tatú: Sach’arara uywa wasa qaran charangu wasata k’achanchan, ‘tatú’. Ura
jallp’amanta simi.
161) Tajiwu: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan, ‘tajibo’.
162) Tawanu: Mayu kantupi kawsaspa wakata, runata khaniq jatun chukaru ch’uspi,
‘Tabano’.
163) Tijuylli: K’aspimanta llaqllasqa yupup ñanniman misk’atakunanpaq q’aytupi
churakun.
164) Tikllaki: Jatun sach’a, k’aspinwan wasi ruwakun q’uñi kitikunapi wiñan, ‘tejllaqui’.
165) Timwi: T’islu t’islullata puquq jatun sach’a, ‘tembe’.
166) Tintal: Kuka ch’akichinapaq llimphu pampa, ‘tendal’.
167) Tirata: Iskay chunka chakanayuq kuka matu, ‘tirada’.
168) Tiru: Mayupi challwata wañuchinapaq t’uqyaq, ‘tiru’.
169) Tukan piku: Sayachkaq k’ullupi, k’aspipi wasita ruwaq p’isqu, ‘tucan Pico’.
170) Tukantira: Juk tutata/p’unchawta wach’ispa nanachiq jatun yana, puka sik’imira,
‘tocandera’.
171) Turatillu: Phisu qharayuq jatuchik mayupi kawsaq challwa, ‘doradillo’.
172) Tururu: Lachiwana qutumanta jatun khuru.
173) Tus sinkunta (250): Iskay waranqa phichqa pachaqniyuq rimay, ‘dos cincuenta’.
174) Tus (2): Iskay pachak rimay, ‘dos’.
175) T’ika chupa/suwita: Q’illuwan yanawan lliphiq chupayuq juch’uy challwa.
176) Tikchu/Turu: Sumaq t’inkarinapaq mintaw kachina.
177) Titila: Jirumanta ruwasqa kachina.
178) T’uptira: Chilwita uqllaspa paqarichiq mama wallpa.
179) Uchuwa: Jatun, rakhu, kanuwa ruwana sach’a, ‘ochoa’.
180) Unis: Iskay k’askasqa kachinas.
181) Urchila: Phisu qarayuq lunku challwa.
182) Urupi: Jatun, rakhu wasi ruwanapaq sach’a.
183) Ursuylu: Ñawi kantupi jap’ikuq unquy, ‘urzuelo/conjunctivitis’.
184) Urqu taka: P’isquyllu (trompo) pukllay atipaspa p’isquylluta rumiwan takay.
185) Walsa: Ch’usaq k’aspi ch’umipi wiñaq sach’a, ‘balsa’.
186) Walusa: P’alta laqhi, papajina achkhata puqun, ‘balusa’.
187) Warwasku: Sach’a waqay challwata jap’inapaq ñawin qhusichin ‘barbasco’.
188) Wayllukitu: Wayllukuqlla mana qhanikuq ch’uspi.
189) Wijuku: Sach’aman ch’unchulajina warkhukuspa wiñaq qhura ‘bejuco’.
190) Wikiyaq: Wikiyachkanmanpisjinata puriq khuru, ‘cuarteador’.
191) Wintuku: Jatuchik kiruyuq, phisu qarayuq uqi challwa, ‘ventón’.
192) Wirtulaku: Jatun rakhu wasi ruwanapaq sach’a, ‘verdolago’.
193) Wujiyu: Jatuchik mayuspi qutupi wayt’aq jatun challwa, ‘bujeo’.
194) Wulu: Kukata pikchiyay, ‘bolo’.
195) Wuru: Ch’ichi p’achaman runtu churaspa unquchikuq pilpintu ‘boro’.
196) Wiwusi: Jatun, rakhu, kanuwa ruwana sach’a, ‘vivosi’. Ura jallp’amanta simi.
197) Yana-yana: Mana phisu qarayuq uqi jatun mayupi kawsaq challwa.
198) Yana tullu: Yana sapiyuq, ch’iñi laqhi kuka ukhupi kawsaq qhura.
199) Yawar waqa/Puka-puka: K’utuptin yawar kikinta waqaq, wasi ruwanapaq jatun
raqhu sach’a, ‘sangre de toro’.
200) Yayu: Wintuku kikin kiruyuq, phisu qarayuq uña mayuspi kawsaq llusk’a challwa.
201) Yuraq papa: Q’uñi jallp’api puquq mura papa.
202) Yuraq wasa: Yuraq, p’alta laqhi puchuchipaq, k’ajapaq jampi qhura.
203) Willar: Kimsa kachinata tinkuchiy, ‘billar’.
Phichqa yapay
Municipio Puerto Villarroelpatawan, Valle Sacta llaqtaptawan tarikuynin
Suqta yapay
Valle Sacta, Boliviano Japonés yachaywasi, chay chiqa jatun wasi patamanta qhawarisqa.
Valle Sacta wawqikuna-panakuna tata presidente Evo Morales pawankiwan pukllana wasita
jaywayninta jap’iqay.
Qanchis yapay