Manual de Lenguaje de Señas Peruanas
Manual de Lenguaje de Señas Peruanas
Manual de Lenguaje de Señas Peruanas
Ministro de Educación
José Antonio Chang Escobedo
Secretario General
Asabedo Fernández Carretero
Kh kh
K´
ñ P p Ph ph
P´ p´ Q q Qh qh Q´ q´
T t Th th
T´ t´
(Español)
YUPAYKUNA
hu
uq
uq
uq
ñaña
pana
masi
chukcha
(cabello)
ñuñu
(senos)
38
39
40
41
42
50
51
qullqi apana
52
53
54
mansana uwa
(manzana) (uva)
naranha papaya
(naranja) (papaya)
achupalla manku
(piña) (mango)
mantarina santiya
(mandarina) (sandía)
(durazno)
kathiy
(café)
76
77
78
(cebiche)
79
80
3
81
(tú)
,
85
,
86
,
87
saqina ch´iku mana tukusqa ch´iku
(punto aparte) (puntos suspensivos)
.
,
,
88
wichq´ana ch´iku iskay ch´iku
(paréntesis) (dos puntos)
rimanakuna ch´iku
(guión)
,
89
(caminar)
(cerrar)
(conocer)
upyay
(tomar)
llamk´ay
(trabajar)
(equivocarse)
takay
(tocar)
munay, malliy
mast´ay
(tender)
kawsay
(vivir)
114
115
116
(resondrar)
117
118
119
120
121
chiqchiy, asikuy, thintiy muchuy, ñak´ariy
(sonreír) (sufrir)
122
tukuy, p´uchukay imayuqpas, kay
(terminar) (tener)
123
8. SUTI
8. ADJETIVOS
T´IKRACHIQKUNA
kay chay
(este) (ese)
chaqay kaykuna
(aquel) (estos)
paypa munaycha
(su - suyo) (maravilloso)
wichq´asqa amisqa
(cerrado) (aburrido)
misk´i qhachqa
(dulce) (áspero)
llakisqa tapuykachakuq
(triste) (curioso)
q´uñi wirasapa
(caliente) (gordo)
huch´uy api
(chico) (húmedo)
huch´uy ch´uya
(corto) (limpio)
ch´usaq uyarikuq
(vacío) (obediente)
uyariq misk´i
(oyente) (dulce)
hawa ukhu
(fuera) (dentro)
ñawpaq qhipa
(delante) (detrás)
achka pisi
(mucho) (poco)
ñawpaq qhipaman
(antes) (después)
chawpin chayninta
(entre) (a través)
_pas ichaqa
(también) (pero)
¿imahina? ¿mayqan?
(¿cómo?) (¿cuál?)
¿hayk´a? ¿hayk´ap?
(¿cuántos?) (¿cuándo?)
pawu wanquyru
(pavo) (abeja)
asnu waka
(burro) (vaca)
charapa llama
(tortuga) (llama)
kuru k´alla
(gusano) (loro)
pinkuynu challwa
(pingüino) (pescado)
ukumari iliphanti
(oso) (elefante)
liyun kunkasapa
(león) (jirafa)
k´usillu pillpintu
(mono) (mariposa)
tuku turu
(búho) (toro)
Lunis, Martis,
Killa p'unchaw Atipa p'unchaw
(Lunes) (Martes)
Wirnis, Sawaru,
Ch'aska p'unchaw K'uychi p'unchaw
(Viernes) (Sábado)
Iniru, Phiwriru,
Qhulla puquy Hatun puquy
(enero) (febrero)
Mayu, Hunyu,
Aymuray Inti Raymi
(mayo) (junio)
Sitimri, Uktumri ,
Quya raymi Kantaray
(setiembre) (octubre)
rit´i phuyu
(nieve) (nube)
k´anchay illapa
(luz) (rayo)
allpa para
(tierra) (lluvia)
13. COLEGIOMANTAWAN
199 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
qallariy yachay primaria
(inicial) (primaria)
secundaria universidad
(secundaria) (universidad)
13. COLEGIOMANTAWAN
200 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
computación puriy
(computación) (conducta)
13. COLEGIOMANTAWAN
201 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
kawsasqa allpamanta yachay
(historia) (geografía)
tupuy libreta
(examen) (libreta)
13. COLEGIOMANTAWAN
202 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
diploma nota
(diploma) (nota)
13. COLEGIOMANTAWAN
203 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
k´askachina qillqana k´ullu
(goma) (lápiz)
13. COLEGIOMANTAWAN
204 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
rakhu qillqana muchila
(plumones) (mochila)
13. COLEGIOMANTAWAN
205 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
chiqanchana thupana
(regla) (tajador)
13. COLEGIOMANTAWAN
206 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
rurana qillqasqa pichana
(tarea) (mota)
13. COLEGIOMANTAWAN
207 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
puka anqas
(rojo) (azul)
q´umir q´illu
(verde) (amarillo)
13. COLEGIOMANTAWAN
208 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
puka q´illu ch´umpi
(anaranjado) (marron)
yana uqi
(negro) (plomo)
13. COLEGIOMANTAWAN
209 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
yuraq yuraq puka
(blanco) (rosado)
13. COLEGIOMANTAWAN
210 13. COLEGIO Y COLORES
LLIMP´IKUNAMANTAWAN
14. PUKLLANAKUNAMANTAWAN 14. JUGUETES Y
PUKLLAYNAKUNAMANTAWAN DEPORTES
ajedrez pin pun
(ajedrez) (ping pong)
14. PUKLLANAKUNAMANTAWAN
PUKLLAYNAKUNAMANTAWAN 213 14. JUGUETES Y DEPORTES
basquet awtupi phawaykachay
(básquet) (automovilismo)
14. PUKLLANAKUNAMANTAWAN
PUKLLAYNAKUNAMANTAWAN 214 14. JUGUETES Y DEPORTES
awiyun muñika
(avión) (muñeca)
14. PUKLLANAKUNAMANTAWAN
PUKLLAYNAKUNAMANTAWAN 215 14. JUGUETES Y DEPORTES
tinya waskha
(tambor) (soga)
wamp´una sultaru
(bote) (soldado)
14. PUKLLANAKUNAMANTAWAN
PUKLLAYNAKUNAMANTAWAN 216 14. JUGUETES Y DEPORTES
wayru suqta uya
(dado) (cubo)
yahis t´uqyachina
(yases) (pistola)
14. PUKLLANAKUNAMANTAWAN
PUKLLAYNAKUNAMANTAWAN 217 14. JUGUETES Y DEPORTES
15. LLAMK´AYKUNA 15. OFICIOS Y
KAMAYUKUNANTIN PROFESIONES
pirqaq nina thasnuq
(albañil) (bombero)
15. LLAMK´AYKUNA
221 15. OFICIOS Y PROFESIONES
KAMAYUKUNANTIN
awtu apaq llaqllaq
(chofer) (carpintero)
15. LLAMK´AYKUNA
222 15. OFICIOS Y PROFESIONES
KAMAYUKUNANTIN
wawa uywaq t´anta ruraq
(niñera) (panadero)
llimp´iq siraq
(pintor) (sastre)
15. LLAMK´AYKUNA
223 15. OFICIOS Y PROFESIONES
KAMAYUKUNANTIN
rimapakuq,
hark´apakuq kamayuq
(abogado) (profesional)
siq´iq pukllaq
(dibujante) (deportista)
15. LLAMK´AYKUNA
224 15. OFICIOS Y PROFESIONES
KAMAYUKUNANTIN
umalliq hampi kamayuq
(director) (médico)
15. LLAMK´AYKUNA
225 15. OFICIOS Y PROFESIONES
KAMAYUKUNANTIN
electricista chaninchaq
(electricista) (juez)
ingeniero wayruru
(ingeniero) (policía)
15. LLAMK´AYKUNA
226 15. OFICIOS Y PROFESIONES
KAMAYUKUNANTIN
kamachikuq yachachiq warmi
(presidente) (profesora)
15. LLAMK´AYKUNA
227 15. OFICIOS Y PROFESIONES
KAMAYUKUNANTIN
16. HAWAKUNA 16. LUGARES Y
LLAQTAKUNANTIN PAÍSES
wasi wasikuna
(casa) (edificio)
k´ikllu circo
(calle) (circo)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 231 16. LUGARES Y PAISES
colegio taytachapa wasin
(colegio) (iglesia)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 232 16. LUGARES Y PAISES
cine rump´u hayt´ana kancha
(cine) (estadio)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 233 16. LUGARES Y PAISES
chaski wasi qucha pata
(correo) (playa)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 234 16. LUGARES Y PAISES
awiyun chayana palacio de gobierno
(aeropuerto) (palacio de gobierno)
watay wasi
chaninchana wasi sanka wasi
(palacio de justicia) (cárcel )
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 235 16. LUGARES Y PAISES
aya p´ampana Lima
(cementerio) (Lima)
Ayacucho Anqash
(Ayacucho) (Ancash)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 236 16. LUGARES Y PAISES
Amazonas Apurimaq
(Amazonas) (Apurímac)
Puno Qusqu
(Puno) (Cuzco)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 237 16. LUGARES Y PAISES
Madre de Dios San Martín
(Madre de Dios) (San Martín)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 238 16. LUGARES Y PAISES
Chiclayo Cajamarca
(Chiclayo) (Cajamarca)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 239 16. LUGARES Y PAISES
Huancayo Ica
(Huancayo) (Ica)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 240 16. LUGARES Y PAISES
Huánuco Tumbes
(Huánuco) (Tumbes)
Tacna Ucayali
(Tacna) (Ucayali)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 241 16. LUGARES Y PAISES
Rusia América
(Rusia) (América)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 242 16. LUGARES Y PAISES
Mama Llaqta Brasil
(País) (Brasil)
Ecuador Colombia
(Ecuador) (Colombia)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 243 16. LUGARES Y PAISES
Bolivia Perú
(Bolivia) (Perú)
Paraguay Uruguay
(Paraguay) (Uruguay)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 244 16. LUGARES Y PAISES
Chile Canadá
(Chile) (Canadá)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 245 16. LUGARES Y PAISES
Venezuela Italia
(Venezuela) (Italia)
Inglaterra Holanda
(Inglaterra) (Holanda)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 246 16. LUGARES Y PAISES
Francia Mexico
(Francia) (Mexico)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 247 16. LUGARES Y PAISES
Puerto Rico Asia
(Puerto Rico) (Asia)
China India
(China) (India)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 248 16. LUGARES Y PAISES
Egipto Oceanía
(Egipto) (Oceanía)
África
(África)
16. HAWAKUNA
LLAQTAKUNANTIN 249 16. LUGARES Y PAISES
17. IÑIYMANTA 17. RELIGIÓN
Apu iñiy
(Dios) (religión)
católica evangelica
(católica) (evangélica)
aliluya altar
(aleluya) (altar)
apóstol saminchay
(apóstol) (bendecir)
kamachikuy María
(mandamiento) (maría)
risay rusaryu
(rezar) (rosario)
sutiyay comunión
(bautizo) (comunión)
Pastor hucha
(Pastor) (pecado)
watiqay tayta
(tentación) (señor)
tiliwisur video
(televisor) (video)
manka titira
(olla) (tetera)
hurnu unuyachina
horno licuadora
sawnana kulcha
(almohada) (colcha)
mayllakuna jabón
(lavatorio) (jabón)
q´upa
(basura)
ESTROFAS YARAYMA
wiñaypaq kananchik
ñawpaqtaqa k´anchanta
pisisun willkachasqa
munayman hanaqchan
mat´isqa taqyachiqnin
wiñaychasqa usuy
chhapchirispam k´umuchisqa
mat´inta huqarin
sutiyki much´asqa
ñuqaykuman hamuchun
p´unchawninkuna t´antaykuta
huchaykutari
pampachawayku imahinam
amataq kachariwaykuchu
watiqayman urmanaykupaq
RIQSICHIKUY PRESENTACION 03
5. MIKHUYKUNA (ALIMENTOS) 55
303
6.SUTI RANTIKUNANTIN (PRONOMBRES 83
SIMIKUNAPA UKHUNTIN PERSONALES, ARTÍCULOS
Y SIGNOS GRAMATICALES)
7. RIMANAKUNA (VERBOS) 91
304
11. PACHA QHAWAY : RELACIONES DE TIEMPO 173
305
16. HAWAKUNA LLAQTAKUNANTIN LUGARES Y PAÍSES 229
306
KAY UKUPI
(INDICE)
RIQSICHIKUY PRESENTACION 3
Cari (hombre) 17
warmi (mujer) 17
ayllu (familia) 17
mama (mamá) 17
tayta (papá) 18
churi (hijo) 18
wawqi (hermano) 18
ñaña (hermana) 18
hatun tayta (abuelo) 19
willka, hawacha (nieto) 19
tiyu (tío) 19
suwrinu (sobrino) 19
qusa (esposo) 20
ikma (viudo) 20
qusaypa taytan (suegro) 20
munasqan (enamorado) 20
wasi masin (vecino) 21
wasi masin (vecina) 21
masi (compañero) 21
suti wawa (ahijado de bautismo) 21
suti mama (madrina de bautismo) 22
suti tayta (padrino de bautismo) 22
wawqi (primo) 22
pana (prima) 22
wawqi (cuñado) 23
wawqi (cuñada) 23
ñuñuq wawa (bebé) 23
irqi, qhari wawa (niño) 23
machu (viejo) 24
masi (amigo) 24
wayna (joven) 24
qhari (adulto) 24
307
3.UKHUNCHIKPA KAQNINKUNA, ALLIN KAWSAYNINTIN 25
(PARTES DEL CUERPO Y SALUD)
308
wiksa (estómago) 38
utku (algodón) 38
alkul (alcohol) 38
awa uksihinara (agua oxigenada) 39
utku llika (gasa) 39
q'ipichasqa k'askachina (esparadrapo) 39
mentolatum (mintul) 39
q'ipichana, walt'asqa (vendas) 40
millp'una hampi (pastilla) 40
hawina, llusina (ungüento) 40
uhu (tos) 40
inyiksiyun (inyección) 41
chaqllasqa (entablillado) 41
watana (ligadura) 41
wiksa kuchuy (operación) 41
nanay (dolor) 42
hampina wasi (hospital) 42
rupay unquy, rawray unquy (fiebre) 42
chirisqa (resfriado) 42
309
usuta (zapato) 51
p'ullqu (zapatilla) 51
puñuna p'acha (pijama) 52
lliklla (manta) 52
pullira, (pollera) 52
qullqi (cartera) 52
qara wayaqa (maleta) 53
ch'ullu (gorra) 53
tulumpi (aretes) 53
siwi (sortija) 53
wallqana (collar) 54
chukcha t'ipana (gancho) 54
wincha (vincha) 54
para hark'ana (paraguas) 54
5. MIKHUYKUNA (ALIMENTOS) 55
t'anta (pan) 57
lichi, ñukñu (leche) 57
runtu (huevo) 57
hamun (jamón) 57
k'utuna t'anta (galleta) 58
misk'i kuta (azúcar) 58
ñukñu wira (mantequilla) 58
kisu (queso) 58
kachi (sal) 59
wiswi ruru (aceituna) 59
mayunisa (mayonesa) 59
tumati kuta (ketchup) 59
inchik (maní) 60
kamcha, kamk'a (cancha (tostado) 60
misk'i ruru, (fruta) 60
latanu, puqu (plátano) 60
mansana (manzana) 61
uwa (uva) 61
naranha (naranja) 61
papaya (papaya) 61
achupalla (piña) 62
manku (mango) 62
mantarina (mandarina) 62
santiya (sandía) 62
kuku ruru (coco) 63
fresa (fresa) 63
rurasnu (durazno) 63
piras (pera) 63
nawus (nabo) 64
paltay (palta) 64
tumati (tomate) 64
sanawri (zanahoria) 64
310
siwulla (cebolla) 65
ispinaka (espinaca) 65
uchu (ají) 65
sapallu (zapallo) 65
limun (limón) 66
licuas (lechuga) 66
chuqllu (choclo) 66
kulanturu (culantro) 66
apiyu (apio) 67
pimintu (pimiento) 67
purutu (frijol) 67
ahus (ajo) 67
kul (col) 68
mikhuna t'ika (coliflor) 68
papa (papa) 68
apichu (camote) 68
rumu (yuca) 69
ulluku (olluco) 69
lintihas (lentejas) 69
awina (avena) 69
hawas (haba) 70
tiriwu (trigo) 70
arus (arroz) 70
kuka kula (coca cola) 70
unu, yaku (agua) 71
anis (anís) 71
kaphiy (café) 71
ti (té) 71
hampi unu (emoliente) 72
aqha (chicha) 72
kakaw kuta (chocolate (bebida)) 72
inka kula (inka cola) 72
fanta (fanta) 73
inlis kula (kola inglesa) 73
siwara aqhacha (cerveza) 73
winu (vino) 73
aycha kutasqa (carne molida) 74
challwa aycha (carne de pescado) 74
waka aycha (carne de res) 74
wallpa aycha (carne de pollo ) 74
churisu (chorizo) 75
antikuchu (anticucho) 75
salchicha (hot dog) 75
misk'iyuq thiqti (picarón) 75
q'awsillu, q'awina (chicle) 76
turta (torta) 76
misk'i (caramelo) 76
ch'unqana misk'i (chupete) 76
kakaw misk'i (chocolate ) 77
311
chukchuq misk'i (gelatina) 77
lawa, api (mazamorra) 77
qasasqa, thayacha (helado) 77
mikhuna (comida) 78
kachichasqa yuyu (ensalada) 78
ruqru (sopa) 78
tallarin (tallarines) 78
sunqunasqa papa (causa) 79
papa q'api (puré) 79
p'uchquchisqa challwa (ceviche) 79
uchuchayuq papa (papa a la huancaína) 79
thiqtisqa papa (papa frita) 80
kusasqa aycha (parrillada) 80
tamal (tamal) 80
thiqti (tortilla) 80
sunquyuq papa (papa rellena) 81
thiqtisqa apichu (camote frito) 81
churayniyuq (sandwich) 81
ñuqa (yo) 85
qam (tú) 85
pay (él) 85
pay (ella) 85
ñuqaychu, ñuqanchik (nosotros) 86
paykuna (ellos) 86
paykuna (ellas) 86
qamkuna (ustedes) 86
hukkuna (unos) 87
hukkuna (unas) 87
ch'iku (punto) 87
qatina ch'iku (punto seguido) 87
saqina ch'iku (punto aparte) 88
mana tukusqa ch'iku (puntos suspensivos) 88
manaraq tukuy ch'iku (punto y coma) 88
kumilla (comillas) 88
wichk'ana ch'iku (paréntesis) 89
iskay ch'iku (dos puntos) 89
rimanakuna ch'iku (guión) 89
7. RIMANAKUNA (VERBOS) 91
312
kichay (abrir) 93
arí niy, hu niy, riki (aceptar) 94
munakuy (acariciar) 94
t'aqllakuy (aplaudir) 94
yachay (aprender) 94
yapay (aumentar) 95
p'inqay (avergonzar) 95
yanapay (ayudar) 95
tusuy (bailar) 95
uraykuy (bajar) 96
armay, mayllakuy (bañarse) 96
much'ay (besar) 96
maskay (buscar) 96
urmay (caer) 97
thaniy, (calmar) 97
upallay, ch'inyay (callar) 97
t'ikray (cambiar) 97
puriy (caminar) 98
takiy (cantar) 98
wanachiy, hasut'iy, muchuchiy (castigar) 98
wichq'ay (cerrar) 98
wayk'uy (cocinar) 99
mikhuy (comer) 99
rakinakuy (compartir) 99
rantiy (comprar) 99
yachay, unanchay (comprender) 100
riqsiy (conocer) 100
ratachiy (contagiar) 100
qillqapay (copiar) 100
kaptay (cortar) 101
siray (coser) 101
qhaway, uyway, michiy (cuidar) 101
upyay, (tomar) 101
waqranakuy (chocar) 102
quy (dar) 102
rikch'ay (despertar) 102
kichay, qatarpariy (destapar) 102
niy (decir) 103
siq'iy (dibujar) 103
ch'aqway (discutir) 103
puñuy (dormir) 103
qallariy (empezar) 104
llamk'ay (trabajar) 104
yachachiy (enseñar) 104
tanqay (empujar) 104
pantay (equivocarse) 105
akllay (escoger) 105
suyay (esperar) 105
uyariy (escuchar) 105
313
yachakuy (estudiar) 106
kay (estar) 106
qillqay (escribir) 106
rimapayay, yachachiy (explicar) 106
turiyay, phiñachiy (fastidiar) 107
siq'iy (firmar) 107
tatiy, (fracasar) 107
thiqtiy (freir) 107
takay (tocar) 108
atipay, llalliy (ganar) 108
takay, saqmay, p'anay, k'upay (golpear) 108
waqaychay (guardar) 108
munay, malliy (gustar) 109
ruray (hacer) 109
rimay (hablar) 109
pukllay (jugar) 109
ñit'iy (imprimir) 110
kamay, paqarichiy (inventar) 110
willay, yachachiy, (interpretar) 110
qunakuy (intercambiar) 110
t'aqsay, maqlliy, (lavar) 111
ñawinchay (leer) 111
pichay, (limpiar) 111
chayay (llegar) 111
apay, lluk'iy, q'ipiy, (llevar) 112
waqay (llorar) 112
kamachiy, apachiy, suchiy (mandar) 112
tupuy (medir) 112
mast'ay (tender) 113
wañuy (morir) 113
paqariy (nacer) 113
munay, muchuy (necesitar) 113
qhaway, (observar) 114
kamachiy (obligar) 114
kawsay (vivir) 114
mutkhiy (oler) 114
qunqay (olvidar) 115
ñiqinchay (ordenar) 115
kutichiy, payllay (pagar) 115
tapuy (preguntar) 115
ñaqch'ay (peinar) 116
munachiy, qusaq niy, rurasaq niy (prometer) 116
maqanakuy, awqanakuy (pelear) 116
yuyaymanay, yuyaychakuy (pensar) 116
atipachikuy ,chinkachiy, (perder) 117
pampachay, pituchachiy (perdonar) 117
k'askachiy, ratachiy (resondrar) 117
qatipay (perseguir) 117
llimp'iy (pintar) 118
314
yanakuy, yachapakuy (practicar) 118
munay, (querer) 118
yuyay (recordar) 118
quy, suñay (regalar) 119
yupaychay (respetar) 119
samay (respirar) 119
risay, mañakuy (rezar) 119
suway (robar) 120
p'akiy, llik'iy, qhasuy (romper) 120
lluqsiy, qispiy (salir) 120
p'itay, (saltar) 120
napaykuy (saludar) 121
llakikuy, llakiy (sentir) 121
kay (ser) 121
niy munay (significar) 121
chiqchiy, asikuy, thintiy (sonreir) 122
muchuy, ñak'ariy, (sufrir) 122
qatay, kirpay (tapar) 122
wiq'ay, ruray (tejer) 122
tukuy, p'uchukay (terminar) 123
imayuqpas,kay (tener) 123
315
munaysapa (caprichoso) 133
mana allin uywasqa (malcriado) 133
manchasqa (asustado) 133
manchasqa (nervioso) 134
aypay atiy, pisi qullqillapaq (barato) 134
achka qullqipaq (caro) 134
sumaq (bonito) 134
millay (feo) 135
kusisqa, hunt'asqa (contento) 135
llakisqa (triste) 135
tapuykachakuq (curioso) 135
kachapuriq (chismoso) 136
misk'i (rico) 136
llulla (mentiroso) 136
payllapaq munaq, chiqnikuq (egoísta) 136
sumaq sunqu (generoso) 137
yachaysapa (estudioso) 137
qilla (flojo) 137
mana sasachu (fácil) 137
sasa (difícil) 138
llulla, mana chiqapchu (falso) 138
chiqap, sut'in (verdadero) 138
sinchi (fuerte) 138
unquyli (débil) 139
chiri (frío) 139
q'uñi (caliente) 139
wirasapa (gordo) 139
tullu (flaco) 140
hatun (grande) 140
huch'uy (chico) 140
api (húmedo) 140
ch'aki (seco) 141
kikin (igual) 141
wak, hukmi (diferente) 141
hatun karay, yupaychana (importante) 141
allin qhawarina (interesante) 142
suni (largo) 142
huch'uy (corto) 142
ch'uya (limpio) 142
qhanra (sucio) 143
hunt'a (lleno) 143
ch'usaq (vacío) 143
uyarikuq (obediente) 143
mana uyarikuq, k'ullu (desobediente) 144
wakcha (pobre) 144
qhapaq, qullqisapa (rico) 144
utqay (rápido) 144
allillamanta (despacio) 145
ruqt'u (sordo) 145
316
uyariq (oyente) 145
misk'i (dulce) 145
317
waswa, khaka (pato) 161
wallpa (gallina) 162
k'anka, utulu (gallo) 162
pawu (pavo) 162
wanquyru (abeja) 162
uwiha (oveja) 163
kuru urpi, kukuli (paloma) 163
asno (burro) 163
waka (vaca) 163
kastilla quwi (conejo) 164
kawallu (caballo) 164
charapa (tortuga) 164
llama (llama) 164
khuchi (chancho) 165
quwi (cuy) 165
kuru (gusano) 165
k'alla (loro) 165
delfin (delfín) 166
hamp'atu (sapo) 166
pinkuynu (pingüino) 166
challwa (pescado) 166
taruka (venado) 167
qucha uturunku (foca) 167
ukumari (oso) 167
iliphanti (elefante) 167
mikhukuq qaraywa (cocodrilo) 168
uturunku (tigre) 168
liyun (león) 168
kunkasapa (jirafa) 168
kuntur (cóndor) 169
atuq (zorro) 169
k'usillu (mono) 169
pillpintu (mariposa) 169
ch'uspi (mosca) 170
mach'aqway (culebra) 170
tuku (búho) 170
turu (toro) 170
kusi kusi (araña) 171
pilikanu (pelícano) 171
318
paqariy, pacha illariy (amanecer) 175
tutamanta (en la mañana) 175
ch'isi (en la tarde) 176
wata hunt'ay (cumpleaños) 176
paqarin (mañana) 176
qayna p'unchaw (ayer) 176
llapan p'unchawkuna (todos los días) 177
samana p'unchaw (feriado) 177
kuska p'unchaw (mediodía) 177
ch'isi, sukhayay (anochecer) 177
huk wata (un año) 178
kunan (presente) 178
ñawpaq, qayna (pasado) 178
qhipa, q'aya (futuro) 178
kunan (ahora) 179
kunan p'unchaw (hoy) 179
tuylla, minutu (minuto) 179
ura (hora) 179
kuskan ura (media hora) 180
simana, mit'a (semana) 180
Lunis, Killa p'unchaw (Lunes) 180
Martis, Atipa p'unchaw (Martes) 180
Mirkulis,Quyllur p'unchaw (Miércoles) 181
Huiwis, Illapa p'unchaw (Jueves) 181
Wirnis,Ch'aska p'unchaw (Viernes) 181
Sawaru, K'uychi p'unchaw (Sábado) 181
Tuminku, Inti p'unchaw (Domingo) 182
killa (mes) 182
Iniru,Qhulla puquy (Enero) 182
Phiwriru,Hatun puquy (Febrero) 182
Marsu,Pawqar Waray (Marzo) 183
Awril, Ayriwa (Abril) 183
Mayu, Aymuray (Mayo) 183
hunyu, Inti Raymi (Junio) 183
Hulyu,Anta sitwa (Julio) 184
Awustu, Qhapaq sitwa (Agosto) 184
sitimri,Quya raymi (Setiembre) 184
Uktumri , Kantaray (Octubre) 184
Nowimri ,Aya marq'a (Noviembre) 185
Tisimri,Puquy raymi (Diciembre) 185
Simana Santa (Semana santa) 185
qayna wata (año pasado) 185
q'aya wata (próximo año) 186
mama llaqtapa p'unchawnin (fiestas patrias) 186
¿ima urastaq? (¿qué hora es?) 186
q'aya simana, hamuq simana (próxima semana) 186
samay killa (Vacaciones) 187
ñawpaqtaraq, tutamanta (temprano) 187
319
ch'isin, qhipaman (tarde) 187
pacha sayariy (estaciones) 187
Chiri pacha (Invierno) 188
Paray pacha (Verano) 188
puquy pacha (Otoño) 188
i nkill pacha (Primavera) 188
320
rimay, simi (lenguaje) 201
kawsasqa (historia) 202
allpamanta yachay (geografía) 202
tupuy (examen) 202
libreta (libreta) 202
diploma (diploma) 203
nota (nota) 203
qillqana panqa (cuaderno) 203
folder (fólder) 203
k'askachina (goma) 204
qillqana k'ullu (lápiz) 204
qillqana tuquru (lapicero) 204
qillqasqa (libro) 204
rakhu qillqana (plumones) 205
muchila (mochila) 205
papil, qillqana rapi (papel) 205
qillqana pirqa (pizarra) 205
chiqanchana (regla) 206
thupana (tajador) 206
qillqasqa pichana (borrador) 206
qillqana pachas (tiza) 206
rurana (tarea) 207
qillqasqa pichana (mota) 207
simi qullqa (diccionario) 207
llimp'ina (colores) 207
puka (rojo) 208
anqas (azul) 208
q'umir (verde) 208
q'illu (amarillo) 208
puka q'illu (anaranjado) 209
ch'umpi (marrón) 209
yana (negro) 209
uqi (plomo) 209
yuraq (blanco) 210
yuraq puka (rosado) 210
yuraq anqas (celeste) 210
kulli (morado) 210
321
urmaykuna (tobogán)
awiyun (avión)
muñika (muñeca)
tusuq k'ullu, sumpayllu (trompo)
yana machu (tren)
tinya (tambor)
waskha (soga)
wamp'una (bote)
sultaru (soldado)
wayru (dado)
suqta uya (cubo)
yahis (yases)
t'uqyachina (pistola)
pirqaq (albañil)
nina thasnuq (bombero)
wayk'uq, yanuq (cocinero)
siraq (costurera)
awtu apaq (chofer)
llaqllaq (carpintero)
t'ika qhawaq (jardinero)
mikaniku (mecánico)
wawa uywaq (niñera)
t'anta ruraq (panadero)
llimp'iq (pintor)
siraq (sastre)
rimapakuq, hark'apakuq (abogado)
kamayu (profesional)
siq'iq (dibujante)
pukllaq (deportista)
umalliq (director)
hampi kamayu (médico)
kiru hampiq (dentista)
hampiq mama (enfermera)
electricista (electricista)
chaninchaq (juez)
ingeniero (ingeniero)
wayruru (policía)
kamachikuq (presidente)
yachachiq warmi (profesora)
tayta kura (sacerdote)
qillqaq warmi (mecanógrafa)
322
16. HAWAKUNA LLAQTAKUNANTIN : LUGARES Y PAÍSES
wasi (casa)
wasikuna (edificio)
k'ikllu (calle)
circo (circo)
colegio (colegio)
taytachapa wasin (iglesia)
qhatu (mercado)
qhatuna wasi (tienda)
cine (cine)
rump'u hayt'ana kancha (estadio)
hampina wasi (hospital)
warayuqpa wasin (municipalidad)
chaski wasi (correo)
qucha pata (playa)
carro sayachina hawa (playa de estacionamiento)
paqarichina wasi (fábrica)
awiyun chalana (aeropuerto)
palacio de gobierno (palacio de gobierno)
chaninchana wasi (palacio de justicia)
watay wasi, sanka wasi (cárcel)
aya p'ampana (cementerio)
Lima (Lima)
Ayacucho (Ayacucho)
Anqash (Ancash)
Amazonas (Amazonas)
Apurimaq (Apurímac)
Puno (Puno)
San Luis (San Luis)
Puno (Puno)
Qusqu (Cuzco)
Madre de Dios (Madre de Dios)
San Martín (San Martín)
Wanka Willka (Huancavelica)
Arequipa (Arequipa)
Chiclayo (Chiclayo)
Cajamarca (Cajamarca)
Cerro de Pasco (Cerro de Pasco)
Trujillo (Trujillo)
Huancayo (Huancayo)
Ica (Ica)
Iquitos (Iquitos)
Puka Allpa (Pucallpa)
Huanuco (Huanuco)
Tumbes (Tumbes)
Tacna (Tacna)
Ucayali (Ucayali)
Rusia (Rusia)
323
America (América)
América del Sur (América del Sur)
Argentina (Argentina)
Mama Llaqta (País)
Brasil (Brasil)
Ecuador (Ecuador)
Colombia (Colombia)
Bolivia (Bolivia)
Perú (Perú)
Paraguay (Paraguay)
Uruguay (Uruguay)
Chile (Chile)
Canadá (Canadá)
Estados Unidos (Estados Unidos)
España (España)
Venezuela (Venezuela)
Italia (Italia)
Inglaterra (Inglaterra)
Holanda (Holanda)
Francia (Francia)
México (México)
Europa (Europa)
Costa Rica (Costa Rica)
Puerto Rico (Puerto Rico)
Asia (Asia)
China (China)
India (India)
Egipto (Egipto)
Oceanía (Oceanía)
Africa (Africa)
Apu, (Dios)
Iñiy (religión)
Católica (católica)
Evangélica (evangélica)
munakuy (amor)
alma (alma)
aliluya (aleluya)
altar (altar)
hinataq kachun (amén)
ángel (angel)
apóstol (apóstol)
saminchay (bendecir)
Biblia (Biblia)
324
hanaq pacha (cielo)
hucha willakuy (confesarse)
llakisqa (arrepentido)
iñiy (creer)
kurus (cruz)
supay, saqra (diablo)
ispiritu santu (Espíritu Santo)
iñiy (fe)
kusi kawsay (gloria)
gracia (gracia)
taytacha wasin (iglesia)
imagen (imagen)
supay wasi (infierno)
kamachikuy (mandamiento)
María (María)
Misa (Misa)
milagro (milagro)
risay (rezar)
rusaryu (rosario)
kawsariy (resurrección)
sacramento (sacramento)
sutiyay (bautizo)
comunión (comunión)
yapamanta arí niy (confirmación)
masachakuy, kasarakuy (matrimonio)
Taytacha Milagros (Señor de los Milagros)
santu (santo)
San Martín (San Martín de Porres)
Santa Rosa (Santa Rosa)
Misionero (Misionero)
Tayta obispo (Obispo)
quna (ofrenda)
Papa (Papa)
Pastor (Pastor)
Hucha (pecado)
Hisus (Jesús)
qispiy (salvación)
watiqay (tentación)
tayta, (Señor)
wasi (casa)
pirqa (pared)
325
wasi pampa (piso)
wasi pata (techo)
t'uqu (ventana)
sala (sala)
sofá (sofá)
t'ika kancha (jardín)
k'anchana (lámpara)
tiliphunu (teléfono)
tiliwisur (televisor)
video (video)
mikhuna wasi (comedor)
hamp'ara, misa (mesa)
tiyana (silla)
misa qatana (mantel)
simi pichana (servilleta)
q'uncha (cocina)
manka (olla)
titira (tetera)
thiqtina (sartén)
wislla (cucharón)
p'uku, chuwa (plato)
upyana qiru (vaso)
taza (tasa)
wisllacha (cuchara)
huch'uy wisllacha (cucharita)
p'allqacha (tenedor)
kuchuna (cuchillo)
ch'akichina (secador)
hurnu (horno)
unuyachina (licuadora)
chirichina (refrigeradora)
pichana (escoba)
llipipichina (lustradora)
puñuna wasi (dormitorio)
puñuna (cama)
mast'ana (colchón)
sawnana (almohada)
kulcha (colcha)
sawanas (sábana)
qatana, chusi (frazada)
wayaqan (funda)
hisp'ana wasi (baño)
326
akana (water)
armakuna phaqcha (ducha)
mayllakuna (lavatorio)
jabón (jabón)
ch'akichina pañu (toalla)
ñaqch'a (peine)
ch'unqaq (esponja)
siki pichana papil (papel higiénico)
hawikuna q'apaq (colonia)
chukcha t'aqsana (champú)
q'apay qichuq (desodorante)
rirpu (espejo)
kiru mayllana (pasta de dientes)
kiru thupana (cepillo de dientes)
sillu llimp'ina (esmalte de uñas)
wirp'a llimp'ina (lápiz de labios)
p'acha t'aqsana (lavandería)
ch'akichikuq hak'u (talco)
wasi kancha (patio)
kichana (llave)
sapatu pichana (escobilla de zapato)
p'acha pichana (escobilla de ropa)
q'upa (basura)
327
Mapa Lingüísticos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o adultos, ya sea como estudiantes o
trabajadores, debemos promover y fortalecer acciones que garanticen el
cumplimiento de esos cuatro objetivos que son los siguientes: