Wayuunaiki - Tablas 1
Wayuunaiki - Tablas 1
Wayuunaiki - Tablas 1
tapnj-/swaj-/janaakamapa-
1S 2S 3M 3F 1P 2P 3P 0 AT CA DU
ta-tna p-tna n-tna j-tna/s-tna wa-tna j-tna/ja-tna na-tna a-tna-a ka-tna-shi ma-tna-sa-i pa-tna-luu-waa-shii
mi brazo tu brazo su brazo (de l) su brazo (de ella) nuestro brazo vuestro brazo su brazo (de ellos) brazo (de alguien) tiene brazo no tiene brazo estn abrazados
Prefijo 1S con diversos tipos de raz Nombre Verbo Preposicin Pronombre tatna tashajin tatuma taya /ta-tna/ /ta-saka-in/ /ta-tuma/ /ta-ya/ {1S-brazo} {1S-saludar-SC} {1S-por} {1S-LOC} mi brazo yo lo salud por m yo
Asociando races nominales inalienables Palabra jpana apanaa apana aipiapana kapanaa mapanaa Divisin Morfmica Glosa Morfmica /j-pana/ /a-pana-a/ /a-pana/ /aipia+pana/ /ka-pana-a/ /ma-pana-a/ {3SF-hoja} {0-hoja-INF} {0-hoja} {cuj+hoja} {AT-hoja-INF} {CA-hoja-INF} Glosa de Palabra su hoja hoja de algo hoja de hoja de cuj tener hojas no tener hojas
[3] Dobletes en los infinitivos Temas dobles ka.che.e- ~ ka.cheeka.sa.a- ~ ka.saako.o- ~ kooko.u- ~ kouka.lu.ni- ~ ka.luinma.yee.ni- ~ ma.yeeinme.ku.ni- ~ me.kuina.pu.sa.li- ~ a.pu.saia.yuu.li- ~ a.yuuija.pu.li- ~ ja.puije.me.li- ~ je.meika.nu.li- ~ ka.nuiInfinitivos dobles ka.che.ee ~ ka.chee.waa ka.sa.aa ~ ka.saa.waa ko.oo ~ koo.waa ko.uu ~ kou.waa ka.lu.nii ~ ka.luin.waa me.ku.nii ~ me.kuin.waa a.pu.sa.lii ~ a.pu.sai.waa a.yuu.lii ~ a.yuui.waa ja.pu.lii ~ ja.pui.waa je.me.lii ~ je.mei.waa ka.nu.lii ~ ka.nui.waa Glosa tener odos tener piernas redondo tener ojos tener nieto no comer indigestarse enfermo avergonzado nacer tener voz
[4] Obteniendo el tema verbal a partir del infinitivo Infinitivo achiitaa akuyamajaa alataa antaa ashakataa ishaa jashichii jimataa kashaa kataa merotoo pejee pirataa waraitaa ayatawaa Tema verbal achiitaakuyamajaalataantaashakataishajashichijimatakashakatamerotopejepiratawaraitaayataaGlosa defecar construir pasar llegar bajar quemarse bravo aquietarse tener sangre tener piel hundido cercano lleno pasear trabajar
achajaaaikalaakachonkamanee-
[09] Estructura de los verbos duales. Dualidad de resultados en duplicacin morica y posible haplologa. DUAL+ RAIZ + DUPLICACION MORAICA + ( RECIPROCO ) + INFINITIVO
CONJ UGADO ANLISIS MORFMICO GLOSA MORFMICA VARIANTE
palalaawashii pashimiaawashii
pa-lala-a-wa-shii pa-shimia-a-wa-shii
[11] Estructura verbos duales (B). = Incremento Morico DUAL + RAIZ + INCREMENTO MORAICO + RECIPROCO + INFINITIVO
ANCLAJE DE EN TEMA DUAL REALIZACIN DE EN TEMA FORMACIN DEL INFINITIVO DUAL
pa-inchi--wapa-lala--wapshi--wapa-wala--wapa-yula--wapa-atou-wa-pa-i-wa-pa-tuu-wa-pa-echin-wa-pa-erin-wa--
pa-inchi-i-wapa-lala-a-wapa-pshi-i-wapa-wala-a-wapa-yula-a-wapa-atou-wa-apa-i-wa-apa-tuu-wa-apa-echin-wa-apa-erin-wa-a-
pa-inchi-i-wa-a pa-lala-a-wa-a pa-pshi-i-wa-a pa-wala-a-wa-a pa-yula-a-wa-a pa-atou-wa-a-waa pa-i-wa-a-waa pa-tuu-wa-a-waa pa-echin-wa-a-waa pa-erin-wa-a-waa Por adicin de -waa Por alargamiento de vocal
[12] Verbos duales empleados en oraciones Paatouwaashii tepichikana juluu nayuupala. pa atou wa shii tepichi ka na ES PL j luu na 3P yuupala asiento DU lado REC DU PLU nio 3F en
Los nios estn uno al lado del otro en sus asientos. Nnojots panwain t wayuukoluirua. nnojol s no.ser F pa n wa ni wayuu persona ka ES l F irua PLU DU enemigo DU REC GR
Los guajiros no se enemistaron entre s. [13] Verbos activos formados sobre temas duales Tapaaawaajaain sikikaa nuupunaa aipiakai. ta pa aa wa jaa in siki ka l lea ES F n upunaa 3M debajo aipia ka li cuj ES M 1S DU sobre REC DU ST SC
Yo coloco la lea una sobre otra debajo del cuj. Wapaluuwaalin iitakalirua juluu toleeka. wa pa luu wa la in iita ka l irua j luu toleeka 1P DU dentro REC DU ST SC totuma ES F PLDR 3F dentro saco
Colocamos las totumas unas dentro de las otras en sacos. [5] Radicales verbales activos y estativos Prefijo Raz aaae yonna chii sa pira pira tala mala cheche Sufijo -ja -ta -O -la -ta -ta -O -O Infinitivo ayonnajaa achiitaa asaa epiralaa pirataa talataa malaa chechee Encorchetamiento [ [ [a-[chii] ]-ta]-a] [ [ [a-[sa] ]-O]-a] [ [ [a-[pira] ]-la]-a] [ [ [pira]-ta]-a] [ [ [tala]-ta]-a] [ [ [mala]-O]-a] [ [ [cheche]-O]-e] Glosa defecar beber llenar de lquido lleno de lquido contento tonto duro
[6] Ilustracin de los cinco sufijos temticos Infinitivo akyamajaa ejimejaa olojoo achiitaa jimataa ashakataa asaamalaa ekeroloo epiralaa achinaa aponoo epinaa asakaa asikaa atkaa Morfologa /a-kyama-ja-a/ /a-jime-ja-a/ /a-lo-ja-a/ /a-chii-ta-a/ /jima-ta-a/ /a-shaka-ta-a/ /a-saama-la-a/ /a-kero-la-a/ /a-pira-la-a/ /a-chi-na-a/ /a-po-na-a/ /a-pi-na-a/ /a-sa-ka-a/ /a-si-ka-a/ /a-t-ka-a/ Glosa construir pescar cazar defecar aquietarse bajar enfriar entrar llenar de lquido golpear cavar barrer saludar coger mujer moldear
Sufijos aspecto-temporales que requieren/rechazan la mutacin voclica Forma aptichi aptichinka aptichipa aptin aptinjacheechi aptinjachi aptinjachikchi aptinjachiyaa aptshi aptshijachi aptshikchi aptshimaa Morfologa /a-p-ta-i-chi/ /a-p-ta-i-chi-inka/ /a-p-ta-i-chi-pa/ /a-p-ta-in/ /a-p-ta-in-ja-chi-ee-chi/ /a-p-ta-in-ja-chi/ /a-p-ta-in-ja-chi-i-chi/ /a-p-ta-in-ja-chi-yaa/ /a-p-ta-shi/ /a-p-ta-shi-ja-chi /a-p-ta-shi-i-chi/ /a-p-ta-shi-maa/ Glosa acaba de dejar ya haba dejado ha dejado dejar, dejando va a ir a dejar va a dejar ya es tiempo de dejar iba a dejar deja esta presto a dejar ya ha dejado haba dejado
aptshinka aptshinkamaa taptle aptakai aptamuyuu aptatjiya aptayi aptayiya taptaiwa taptaiwaaya taptakalaka taptapa
/a-p-ta-shi-inka/ /a-p-ta-shi-inka-maa/ /ta-p-ta-le/ /a-p-ta-ka-li/ /a-p-ta-muyuu/ /a-p-ta-tj-li-ya/ /a-p-ta-y-li/ /a-p-ta-y-li-ya/ /ta-p-ta-iwa/ /ta-p-ta-iwaaya/ /ta-p-ta-kalaka/ /ta-p-ta-pa/
haba dejado haba dejado (remoto) si deja que deja sola dejar ya haba dejado acabo de dejar todava dejo para yo dejar cuando yo dej entonces dejo/dej cuando deje
Nominalizaciones que requieren/rechazan la mutacin voclica Verbo achaletaa ajaitaa akateraa ashajaa Glosa quebrar acarrear colgar escribir Objeto tachaletala tajaitala takaterala tashajala
Mi objeto de
Verbos denominales sin mutacin voclica Estructura morfolgica [ka-[aka] ]-O]-s] [ka-[ipolo] ]-O]-s] [ka-[amaka] ]-O]-s] [ka-[imata] ]-O]-s] [ka-[korolo] ]-O]-s] [ka-[mojula] ]-O]-s] [ka-[yuupala] ]-O]-s] [ka-[pna] ]-O]-s] [ka-[sipala] ]-O]-s] [ka-[wachira] ]-O]-s] Superficial kaakas keipolos kaamakas keimatas kokorolos kamojulas kayupalas kapnas kasipalas kawachiras Glosa ella tiene algo mezclado ella tiene tapa ella tiene cementerio ella tiene labios ella tiene prendas ella tiene defecto fsico ella tiene asiento ella tiene camino ella tiene cicatriz ella tiene velocidad
Verbos estativos con ST -O y verbos activos con ST ja/-la Estativo chechee choloowaa kochoowaa psiaa saalaa shuulee wlee ishii ishoo japlii jashwaa jawalii jemeiwaa jemiaa jeruluu josoo Glosa duro desordenado hinchado dulce herido alargado limpio amargo rojo avergonzarse fermentado hediondo nacer templado ancho seco Activo achecheraa acholoojoo okochooloo apsialaa asaaralaa ashuuleraa awleraa eishiraa eisholoo aapliraa aashlaa aawaliraa eemeijaa eemialaa eerulujaa oosoloo Glosa endurecer desordenarse empezar a hincharse endulzar lastimar alargar limpiar volver amargo enrojecer avergonzar fermentar empezar a heder atender parto refrescar ensanchar secar
Verbos estativos con sufijo Temtico ta y verbos activos con diferente ST Estativo kamnataa kyamataa lamataa lesutaa pirataa puutaa saamataa samataa shaitaa shaltaa wankataa Glosa amontonado fabricando gatear inclinado lleno (lquido) inclinado fro flotar jugar cojear corcovear Activo akamnalaa akyamajaa alamalaa alesulaa epiralaa apuulaa asaamalaa asamalaa ashaliraa ashaljaa awankalaa Glosa amontonar fabricar gatear inclinar llenar de lquido inclinar enfriar flotar jugar cojear corcovear
Verbos estativos con ST ta y verbos activos con n ST adicional Estativo jawataa jotoo lotoo motoo wotoo Glosa pesado encendido derecho oculto lleno (slidos) Activo aawatalaa ootoloo olotoloo amotoloo awotoloo Glosa aumentar de peso encender enderezar ocultar llenar de slidos
Reduplicacin de raz con valor pluralizador Reduplicado karakaral lakalakal puchirapuchiral pspsl shaashaal sirasiral tsktskl wayawayal yakayakal julejuler kachekacher seeseer Asociado kattaa lakataa puchirataa pstaa shaataa sirataa tsktaa wayataa yakataa juletaa kachetaa seetaa Glosa erguidos/derechos derechos estirados hinchados estancados/medio llenos lisos/llanos metidos dentro de algo esparcidos/extendidos desajustados tendidos colgados aglomerados en recipiente
shekesheker jokojokoluu joyojoyoluu kookooluu lijolijoluu meromeroluu shokoshokoluu woyowoyoluu koukouluu puupuuluu yokuyokuluu yumuyumuluu chamachamoluu chapachapoluu jamajamoluu jimajimoluu lamalamoluu pirapiroluu shawashawoluu yuluyuruluu stsrl lalal ouwouluu wawal yyl
sheketaa jokotoo joyotoo kootoo lijotoo merotoo shokotoo woyotoo koutaa puutaa yokutaa yumutaa chamataa chapataa jamataa jimataa lamataa pirataa shawataa yuttaa sttaa lataa outaa wataa ytaa
inclinados/encogidos jorobados sentados/en cuclillas abultados/embojotados obscuros parcialmente hundidos encorvados boca abajo callados oblicuos apagados serios pandeados (objetos largos) metidos en lquido tendidos/estancados quietos torcidos/en cuatro patas llenos de lquido parados estirados (cf. ayulujaa estirar) encerrados (cf. aslujaa encerrar) gruesos (cilndricos) muertos tendidos sobre algo ausentes
Reduplicacin permansiva con auxiliar maa Defectivo chamaa maa charalii maa jimaa maa jokoyolii maa jotolii maa Glosa permanecer aconcavado permanecer aconcavado permanecer quieto permanecer encogido permanecer tendido Reglar chamataa charaitaa jimataa jokoyoitaa jotoitaa Glosa aconcavado aconcavado quieto encogido tendido
joyoo maa julee maa kalaa maa kouu maa kulemaa maa lesuu maa shawaa maa wa maa cheujaawaa maa cheecheewaa maa jotoo maa kaitaa maa kattaa maa
permanecer sentado permanecer acostado permanecer sobresaliente permanecer callado permanecer sonriente permanecer inclinado permanecer parado permanecer tendido permanecer faltando permanecer desajustado permanecer encendido permanecer esparcido permanecer sobresaliente
joyotoo juletaa kattaa koutaa kulemataa lesutaa shawataa wataa cheujaawaa cheecheewaa jotoo kaitaa kattaa
sentado acostado sobresaliente callado sonriente inclinado parado tendido hacer falta desajustado encendido esparcirse sobresaliente
Construccin kuu con auxiliar maa, sentido de inoportunidad. Ejemplo: kookok maa = andar gritando(inoportunamente) Defectivo chamakuu maa charaikuu maa iralakuu maa julekuu maa kaikuu maa kalakuu maa kookokuu maa lawakuu maa lemkuu maa lianakuu maa lkakuu maa cheecheekuu maa isakuu maa jotokuu maa makatakuu maa shaitakuu maa Glosa andar aconcavado andar aconcavado andar llorando andar acostndose andar esparcindose andar sobresaliendo andar gritando andar masticando andar reptando andar tambalendose andar encaramndose andar desajustado andar escapando andar ardiendo andar quedndose andar jugando Regular chamataa charaitaa irattaa juletaa kaitaa kattaa kookotoo lawataa lemtaa liantaa lkataa cheecheewaa isaa jotoo makataa shaitaa Glosa aconcavado aconcavado llorar acostado esparcirse sobresalir gritar masticar reptar tambalear encaramarse escapar desajustado arder quedarse jugar
Verbos estativos con sufijo muu Verbos -muu jotolimuuwaa julemuuwaa lamamuuwaa lawamuuwaa palasimuuwaa saamamuuwaa shawamuuwaa shorolomuuwaa tunkamuuwaa kai(ta)muuwaa wai(ta)muuwaa Glosa yacer varios acostados varios gatear varios masticar varios acostados varios flotar varios de pie varios chorrear varios dormidos varios esparcirse varios andar varios rpido Regular jotoitaa juletaa lamataa lawataa palasitaa saamataa shawataa shorottaa tunkataa kaitaa waitaa Glosa yacer acostado gatear masticar acostado flotar de pie chorrear dormido esparcirse andar rpido
Verbos estativos con sufijo n- ante sufijo Temtico Estativo 1 jamataa juletaa kachetaa lesutaa palataa samataa shaataa Glosa tendido acostado colgado inclinado fluir flotar estancado Estativo 2 jamantaa julentaa kachentaa lesuntaa palantaa samantaa shaantaa Glosa permanecer tendido permanecer acostado permanecer colgado estar bambolendose estar fluyendo andar flotando permanecer estancado
[21] Gradacin verbal en infinitivo y tiempo general La semntica de la gradacin verbal es esencialmente aspectual: Gradacin 1: modo NICO del predicado (con posibles lecturas de incoacin, dedicacin, frecuencia, etc.); Gradacin 2: modo MULTIPLE del predicado (con posibles lecturas de progresividad, continuidad, repeticin, multiplicidad de actantes, multiplicidad de objetos, etc.); Gradacin 3: modo SBITO del predicado (con posibles lecturas de violencia, brusquedad, precipitacin, etc.).
G 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3
Infinitivo ashktaa ashkjaa ashkjaawaa apalaitaa apalaijaa apalaijaawaa apotoo aponoo aponoowaa kachetaa kachetajaa kachetajaawaa saamataa saamatajaa saamatajaawaa chleewaa chleejaa chleejaawaa Gradacin 2 aanaa awachijaa achechejaa akaapjaa akatajaa alanaa amtsiiajaa ansjaa apalaijaa apalasijaa apchirajaa apsiajaa
Morfologa /a-shk-ta-a/ /a-shk-ja-a/ /a-shk-ja-a-waa/ /a-palai-ta-a/ /a-palai-ja-a/ /a-palai-ja-a-waa/ /a-po-ta-a/ /a-po-na-a/ /a-po-na-a-waa/ /kache-ta-a/ /kache-ta-ja-a/ /kache-ta-ja-a-waa/ /saama-ta-a/ /saama-ta-ja-a/ /saama-ta-ja-a-waa/ /chlee-O-waa/ /chlee-ja-a/ /chlee-ja-a-waa/ Gradacin 3 aanawaa awachijawaa achechejawaa akaapjawaa akatajawaa alanawaa amstiiajawaa ansjawaa apalaijaawa apalasijawaa apchirajawaa apsiajawaa Glosa
Tiempo general ashkts ashkjas ashkjaas apalaits apalaijas apalaijaas apots apons aponoos kachets kachetajs kachetajaas saamats saamatajs saamatajaas chlees chleejs chleejaas
Gradacin 1 aataa awachiraa achecheraa akaaplaa akatalaa alataa amtsiialaa anslaa apalaitaa apalasiraa apchiralaa apsialaa
meter, poner poner boca abajo endurecer, apretar agrandar, aumentar (un poco) separar, apartar pasar ennegrecer desplazar, mover voltear, girar acostar enderezar endulzar
aptaa aralaa ashararalaa atslaa awawalaa eisholoo ejeplaa ootoo ojolochiraa ojutalaa olotoloo onjulaa oyoorulaa
apnaa alajaa asharalajaa atsjaa awawajaa eishojoo ejepjaa oonoo ojolochijaa ojtajaa olotojoo onjjaa oyooljaa
apnawaa alajawaa asharalajawaa atsjawaa awawajawaa eishojowaa ejepjawaa oonowaa ojolochijaawaa ojutajawaa olotojowaa onjujawaa oyoolujawaa
abandonar, dejar encorvar, desviar licuar, desespesar descoser abanicar, ventear enrojecer inclinar montar, embarcar enrollar abrir enderezar esconder disminuir lquido
[22] Gradacin verbal por reemplazo (ST1>ST2) o adicin (ST1+ST2) de ST G1 G2 G3 Ejemplo G1 chl-O- asa-O-a jak-ta-a e-me-ta-a + a a-tou-ta-a e-jime-ja-a a-na-la-a o-ula-ka-a Ejemplo G2 chl-O-ja-a a-sa-O-ja-a jak-ta-ja-a e-me-na-a a-tou-ja-a e-jime-ja-a a-na-ja-a o-ula-ka-ja-a Ejemplo G3 chl-O-ja-a-waa asa-O-ja-a-waa jak-ta-ja-a-waa e-me-na-a-waa a-tou-ja-a-waa e-jime-ja-a-waa a-na-ja-a-waa o-ula-ka-ja-a-waa Glosa mojado beber maduro hundir lamer pescar mirar probar
-OE + -ja -OA + -ja -taE + -ja -taA > -na > -ja -ja -la -ka + -ja > -ja + -ja
[23] Verbos activos y estativos sin primera gradacin Estativo cheujawaa chumjaa jaijawaa walaajaa yamjaa Glosa faltar sentir celos incompleto pagado escarmentado Activo acheujawaa achumjaa ajaijawaa awalaajaa ayamjaa Glosa faltar sentir celos escasear pagar escarmentar
[24] Pares mnimos por longitud voclica en la gradacin Infinitivo G2 aljaa achujaa akaaliijaa apoijaa epinaa apnaa asnaa ekeesjaa alemjaa ajljaa akamjaa aakjaa achiinaa akasuujaa Infinitivo G3 aljawaa achujawaa akaaliijawaa apoijawaa epinawaa apnawaa asnawaa ekeesjawaa alemjawaa ajljawaa akamjawaa aakjawaa achiinawaa akasuujawaa Glosa extraer chupar auxiliar salcochar barrer dejar quitar hacer queso reptar desgranar fumar instigar golpear blanquear Finita G2 alashi achujashi akaalijashi apoijashi epinashi apnashi asnashi ekeesjashi talemjale tajljale takamjale aakjal achiinal akasuujai Finita G3 aljaashi achujaashi akaalijaashi apoijaashi epinaashi apnaashi asnaashi ekeesjaashi talemjaale tajljaale takamjaale aakjaal achiinaal akasuujaai
[25] Alargamiento morfolgico de vocales de ST Tema corto aajaa aanaa alakajaa aashajaa alanaa amtsiialaa ansjaa anslaa apalaijaa apalaitaa apalasijaa apalasiraa apchirajaa Glosa quemar meter 2 cocinar 2 gestionar pasar 2 ennegrecer desplazar 2 desplazar voltear 2 voltear acostar 2 acostar enderezar 2 Tema largo aajawaa aanawaa alakajawaa aashajawaa alanawaa amtsiialawaa ansjawaa anslawaa apalaijawaa apalaitawaa apalasijawaa apalasirawaa apchirajawaa Glosa asar (vegetales) meter 3 cocinar 1 hablar pasar 3 ennegrecerse desplazar 3 desplazarse voltear 3 voltearse acostar 3 acostarse enderezar 3
apchiralaa asiwataa asikaa atslaa atunkaa eikajaa eishojoo eisholoo ejepjaa emiijaa ojutajaa ojutalaa olotojoo onjulaa
enderezar soltar coger mujer descoser dormir ir a llevar 2 enrojecer 2 enrojecer inclinar 2 celebrar abrir 2 abrir enderezar 2 esconder
apchiralawaa asiwatawaa asikawaa atslawaa atunkawaa eikajawaa eishojowaa eisholowaa ejepjawaa emiijawaa ojutajawaa ojutalawaa olotojowaa onjulawaa
enderezarse soltarse tener sexo descoserse pernoctar ir a llevar 1 enrojecer 3 enrojecerse inclinar 3 jugar abrir 3 abrirse enderezar 3 esconderse
[26] Verbos activos que parecen carecer de sufijo Temtico Infinitivo aapaa antaa asaa eraa ekaa ounaa ousaa Glosa or, dar venir, llegar beber ver comer ir desherbar Finita aaps ants ass terin eks ounusu ousushi
[27] Verbos activos con sufijo Temtico ka Infinitivo achekaa aikaa aliikaa anakaa asakaa asikaa Glosa querer vender subir alumbrar invitar coger mujer Finita acheks aiks aliiks (cf. liikataa estar subindose) anaks asaks (cf. sakakuu maa andar invitando) asiks
atks atks (cf. tkatkaa moldeable) atunkusu (cf. tunkataa dormido) eiks eirakshi eirakaashi oukusu oulaks
[28] Verbos estativos con infinitivos en wataa Estativo joliwataa kutuwataa lawataa masiwataa saiwataa Glosa estar enterrando estar movindose estar masticando estar menendose estar punzando Conjugado joliwatshi kayawatshi kutuwatshi lawatshi masiwatshi saiwatshi sholowatshi shotowatshi swatshi Activo ojoitaa akayalaa Akutulawaa alajaa amasijaa asaitaa ashaletaa asholotoo ashototoo astaa atalejaa atuutaa atttaa atlaa awalijaa Ayakulawaa ayapjaa ayatawaa Glosa enterrar agitar vasija moverse masticar menearse punzar desmenuzar introducir desconchar pellizcar tocar tambor sacar races golpear desgarrar escarbar masticar coser trabajar
shalewataa estar desmenuzando shalewatshi sholowataa estar introduciendo shotowataa estar desconchando swataa talewataa tuuwataa tlwataa twataa waliwataa yakuwataa yapuwataa yatawataa estar pellizcando
estar tocando tambor talewatshi estar sacando races tuuwatshi estar golpeando estar desgarrando estar escarbando estar masticando estar cosiendo estar trabajando tlwats twatshi waliwats yakuwatshi yapuwatshi yatawatshi
[29] Combinacin de sufijos a-la (CE=contra-expectacin) Forma verbal apotooloo Morfologa /a-po-ta-a-la-a/ Glosa cavar CE
ekaalaa kasheeraa kotseeraa mojaalaa ttaalaa washiraalaa aleejaatshi atunkaatshi ayalajaatshi ayataatshi ekaatshi ipuwolaats jimataatshi ounaatshi alakajaalaas ayataalaashi aikalaalaashii apantajaalaashi atpanaalaas awataalaashi lalaalaashi majaalaas onjulaalaashi wanaalaashii
/a-ka-a-la-a/ /ka-shi-a-la-a/ /ka-otse-a-la-a/ /moju-a-la-a/ /tt-a-la-a/ /washir-a-la-a/ /a-lee-ja-a-la-shi/ /a-tun-ka-a-la-shi/ /a-yala-ja-a-la-shi/ /aya-ta-a-la-shi/ /a-ka-a-la-shi/ /ipuwolu-a-la-s/ /jima-ta-a-la-shi/ /a-una-a-la-shi/ /a-laka-ja-a-a-la-s/ /a-ya-ta-a-a-la-shi/ /a-ika-la-a-a-la-shii/ /a-panta-ja-a-a-la-shi/ /atpanaa-a-la-s/ /a-wa-ta-a-a-la-shi/ /lalaa-a-la-shi/ /ma-ja-a-a-la-s/ /a-nju-la-a-a-la-shi/ /wanaa-a-la-shii/
comer CE tener padre CE tener olla CE pobre CE diligente CE rico CE l se regreso CE l se durmi CE l llor CE l permaneci igual CE l come CE ella esta embarazada CE l se aquiet CE l se fue CE ella cocina CE l trabaja CE ellos se sentaron CE l se ech a correr CE ella se volvi conejo CE l corri CE l se puso viejo CE ella dijo de pronto CE l se escondi CE ellos se encontraron CE
[30] Combinacin de sufijos INF-ta (INME=inmediatez) Forma verbal ayatawaataa ayatawaatshi aikalawaatshi eirakawaats ekaataa ekaatshi Morfologa /a-ya-ta-waa-ta-a/ /a-ya-ta-waa-ta-shi/ /a-ika-la-a-waa-ta-shi/ /a-ira-ka-a-waa-ta-s/ /a-ka-a-ta-a/ /a-ka-a-ta-shi/ Glosa trabajar INME l trabaj INME l se sent INME ella mir INME comer INME l come INME
lotootshi
/lo-ta-a-ta-shi/
[31] Combinacin de sufijos eema-ta (INMI=inminencia) Forma verbal aikalaweemataa aikalaweematshi alleematshi aseematshi jayunkeemats ouneemataa ouneematshi Morfologa /a-ika-la-a-eema-ta-a/ /a-ika-la-a-eema-ta-shi/ /a-l-la-eema-ta-shi/ /a-sa-eema-ta-shi/ /jayunka-eema-ta-s/ /a-una-eema-ta-a/ /a-una-eema-ta-shi/ Glosa sentarse INMI l se sienta INMI l se acerca INMI l bebe INMI ello est bien cocido INMI irse INMI l se va INMI
[32] Combinacin de sufijos aya-ta (APA=de aqu para all) Forma verbal ayatawaayatshi ayonnajaayataa ayonnajaayatshi eirakawaayatshi ekaayatshi ekaawaayatshi onjulaayatshi onjulawaayatshi ounaayats Morfologa /a-ya-ta-a-waa-aya-ta-shi/ /a-yonna-ja-a-aya-ta-a/ /a-yonna-ja-a-aya-ta-shi/ /a-ira-ka-a-waa-aya-ta-shi/ /a-ka-a-aya-ta-shi/ /a-ka-a-waa-aya-ta-shi/ /a-nju-la-a-aya-ta-shi/ /a-nju-la-a-waa-aya-ta-shi/ /a-una-a-aya-ta-s/ Glosa l trabaja APA bailar APA l baila APA l miraba APA l come APA l est comiendo APA l esconde APA l se esconde APA ella anda APA
[33] Combinacin de sufijos INF-ja (ENF=nfasis) Forma verbal aashajawaajaa aashajawaajin Morfologa /a-asha-ja-a-waa-ja-a/ /a-asha-ja-a-waa-ja-in/ Glosa hablar ENF hablando ENF
aashajaamaataa aashajaamaatshii atjamaataa atjamaatshi atunkamaataa atunkamaatshi josomaataa josomaats ounamaataa ounamaatichipa wattaamaataa wattaamaatshi
/a-asha-ja-a-maa-ta-a/ /a-asha-ja-a-maa-ta-shii/ /a-t-ja-maa-ta-a/ /a-t-ja-maa-ta-shi/ /a-tun-ka-maa-ta-a/ /a-tun-ka-maa-ta-shi/ /joso-maa-ta-a/ /joso-maa-ta-s/ /a-una-maa-ta-a/ /a-una-maa-ta-i-chi-pa/ /watta-maa-ta-a/ /watta-maa-ta-shi/
hablar CEL ellos hablaron CEL saber CEL l supo CEL dormir CEL l se durmi CEL secarse CEL ella se sec CEL marcharse CEL l se march CEL alejarse CEL l se alej CEL
[35] Combinacin de sufijos ta maa (EXCES=repeticin excesiva) Forma verbal aashajaata maa aashajaata ms apototo maa apototo mshi ashajata maa ashajata mshii ounata maa ounata ms Morfologa /a-asha-ja-a-ta ma-a/ /a-asha-ja-a-ta ma-s/ /a-po-ta-ta ma-a/ /a-po-ta-ta ma-shi/ /a-sha-ja-ta ma-a/ /a-sha-ja-ta ma-shii/ /a-una-ta ma-a/ /a-una-ta ma-s/ Glosa hablar EXCES ella habla EXCES cavar EXCES l cava EXCES escribir EXCES ellos escriben EXCES irse EXCES ella se va EXCES
[36] Combinacin de sufijos tta-ta (ADIC=adicional, algo ms) Infinitivo anaa atulaa eraa eweetaa kojutaa Infinitivo tta-ta anattataa atuluttataa erttataa eweetttataa kojututtataa Morfologa /ana-tta-ta-a/ /a-tu-la-tta-ta-a/ /a-ra-tta-ta-a/ /a-wee-ta-tta-ta-a/ /koju-ta-tta-ta-a/ Glosa bueno ADIC mamar ADIC ver ADIC salir ADIC caro ADIC
Infinitivo aponoo apotoo ekeroloo emerotoo merotoo oyotoo olojoo [38] Tensado de lquida Infinitivo awachiraa achecheraa akacheraa apalasiraa ojulerawaa [39] Disimilacin de lquida Infinitivo aamralaa aparalaa aralaa asaaralaa ashakaaralaa ashararalaa asrlaa oyoorulaa yuluyurulu
Estrctra /a-jamla-la-a/ /a-pala-la-a/ /a-la-la-a/ /a-saala-la-a/ /a-shakaala-la-a/ /a-sharala-la-a/ /a-sl-la-a/ /a-yoolu-la-a/ /yulu-yulu-lu-u/
Glosa heder verter encorvar lastimar desespesar licuar 1 cerrar 1 achicar 1 estirados
Comprese jamlaa palataa alajaa saalaa ashakaalajaa asharalajaa asljaa oyoolujaa ayulujaa
Glosa hediondo fluir encorvar 2 herido desespesar 2 licuar 2 cerrar 2 achicar 2 estirar
[40] Elisin de vocal alta posterior + Fortalecimiento de lquida Forma akatatshi Estructura /a-kata-la-shi/ Glosa l separa Comprese akatalaa Glosa separar
ella endereza apchiralaa ella endulza l abanica l entra l llena cerrado perniabierto estirado apsialaa awawalaa ekeroloo epiralaa asljaa awasharulaa ayulujaa
[41] Elisin de lquida Infinitivo charaitaa jokoyoitaa jotoitaa ojoitaa shaitaa [42] Sncopa Estrctra /a-chii-ta-shii/ /a-la-ta-shii/ /a-pi-ta-s/ /a-shaka-ta-s/ /jima-ta-shi/ /kache-ta-s/ /lem-ta-shi/ /maka-ta-shi/ /pira-ta-s/ /tala-ta-shi/ [43] Recorte voclico Glosa ellos defecaron ellos pasaron ella barre ella baja l se aquiet ella est colgada l repta l se qued ella est llena l est contento Variacin achiitshii ~ achiitshii alatshii ~ alatshii epits ~ epits ashakats ~ ashakats jimatshi ~ jimatshi kachets ~ kachets lemts ~ lemts makats ~ makats pirats ~ pirats talatshi ~ talatshi Estrctra /charali-ta-a/ /jokoyoli-ta/ /jotoli-ta-a/ /a-joli-ta-a/ /shali-ta-a/ Glosa pandeado encogido tendido sepultar 1 jugar Comprese acharaliraa jokoyolii maa jotolii maa ojolijaa ashaliraa Glosa pandear permanecer encogido permanecer tendido sepultar 2 juego
Infinitivo aakja(a)waa alakaja(a)waa alja(a)waa ayata(a)waa aashaja(a)waa achaja(a)waa achiina(a)waa aikala(a)waa ajlja(a)waa akamja(a)waa amtsiiala(a)waa ansla(a)waa apalasira(a)waa atsla(a)waa eikaja(a)waa eimala(a)waa emiija(a)waa epina(a)waa ojutala(a)waa okolojo(o)waa onjula(a)waa [44] Afresis glotal Estativo ishii ishoo leeyataa unataa twataa wataa yataawataa yl
Glosa instigar cocinar extraer trabajar hablar buscar golpear sentarse desgranar fumar ennegrecerse desplazarse acostarse descoserse ir a llevar aquietarse jugar barrer abrirse mudarse esconderse
Comprese aakjaal alakajaas aljaashi ayataas aashajaashi achajaas achiinaal aikalaas ajljaalee akamjaalee amtsiialaashi anslaas apalasiraashii atslaas eikajaashi eimalaas emiijaashii epinaashi ojutalaas okolojoos onjulaashi
Glosa instigadora ella cocina l extrae ella trabaja l habla ella busca golpeadora ella se sienta desgranadero fumadero l ennegrece ella se desplaza ellos se acuestan ella se descose l va a llevar ella se aquieto ellos juegan l barre ella se abre ella se mudo l se escondi
Alomorfos ishi ~ ishi isho ~ isho leeya ~ leeya una ~ una t ~ t wa ~ wa yata ~ yata yl ~ yl
yletaa yunataa
girar mecerse
ayletaa ayuunalaa
girar mecer
[45] Elisin glotal Estativo jaktaa jamataa japlii jashwaa jawalii jawataa jemeiwaa jemiaa jeruluu jimataa jokotoo josoo jotoo Glosa maduro extendidas apenarse fermentado hediondo pesado nacer templado ancho quieto arqueado seco encendido Activo aaktajaa aamalaa aapliraa aashlaa aawaliraa aawatalaa eemeijaa eemialaa eerulujaa eimalaa ookoloo oosoloo ootoloo Glosa madurar extender apenar fermentar heder engordar refrescar ensanchar aquietarse encorvar secar encender Alomorfos jak ~ ak jama ~ ama japli ~ apli jash ~ ash jawali ~ awali jawa ~ awa jemia ~ emia jerulu ~ erulu jima ~ ima joko ~ oko joso ~ oso joto ~ oto
[1] Los mltiples infinitivos de colgar abreviaturas: 0= cero persona, A= alargamiento morfolgico, CAU= causativo, CONC=concurso, DES= desiderativo, INF= infinitivo, INMI= inminente, JA= sufijo temtico ja, LA=sufijo temtico la, PAS= pasiva, TA= sufijo temtico -ta. Infinitivo akachejaa akachejaajirawaa akachejaanaa akachejawaa Morfologa /a-kache-ja-a/ /a-kache-ja-a-iraa-waa/ /a-kache-ja-a-na-a/ /a-kache-ja-a-waa/ Glosa morfmica [0-colgar-JA-INF] [0-colgar-JA-A-CONC-INF] [0-colgar-JA-A-PAS-INF] [0-colgar-JA-A-INF]
estar colgando continuamente colgar subita y simultneamente con otro ser colgado sbitamente
colgar sbitamente akachejaaweewaa akachejeennaa akachejeeraa akachejeewaa akachejinnaa akachejiraa akachejirawaa akachejanaa akachennaa akacheraa akacheraajeewaa akacheraajirawaa akacherawaa akachereennaa akachereemataa akachereeraa /a-kache-ja-a-ee-waa/ /a-kache-ja-a-ira-na-a/ /a-kache-ja-a-ira-a/ /a-kache-ja-ee-waa/ /a-kache-ja-ira-na-a/ /a-kache-ja-ira-a/ /a-kache-ja-iraa-waa/ /a-kache-ja-na-a/ /a-kache-la-na-a/ ser colgado /a-kache-la-a/ colgar /a-kache-la-a-ee-waa/ /a-kache-la-a-iraa-waa/ /a-kache-la-a-waa/ /a-kache-la-a-ira-na-a/ /a-kache-la-eema-ta-a/ /a-kache-la-a-ira-a/ [0-colgar-LA-A-DES-INF] [0-colgar-LA-A-CONC-INF] [0-colgar-LA-A-INF] [0-colgar-LA-A-CAU-PAS-INF] [0-colgar-LA-INMI-TA-INF] [0-colgar-LA-A-CAU-INF] querer colgarse de algo colgarse de algo simultneamente con otro colgarse de algo ser mandado a colgarse [0-colgar-LA-INF] [0-colgar-JA-A-DES-INF] [0-colgar-JA-A-CAU-PAS-INF] [0-colgar-JA-A-CAU-INF] [0-colgar-JA-DES-INF] [0-colgar-JA-CAU-PAS-INF] [0-colgar-JA-CAU-INF] [0-colgar-JA-CONC-INF] [0-colgar-JA-PAS-INF] [0-colgar-LA-PAS-INF] querer colgar sbitamente ser mandado a que se cuelgue sbitamente mandar a colgar sbitamente querer colgar continuamente ser mandado colgar consecutivamente mandar a colgar continuamente colgar continua y simultneamente con otro estar siendo colgado continuamente
mandar a colgarse
querer colgar ser mandado a colgar mandar a colgar un cosa colgar algo simultneamente con otro ser colgado al fin