QUECHUA BASICO II - UAC - Julio

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 36

UMA Cabeza

CHUKCHA Cabello
UMA QARA Cuero cabelludo
SAKAKA Calavera
UMA HANQ’ARA Cráneo
ÑOSQHON Seso
UYA Cara
MAT’I Frente
QHEÑIPA Cejas
ÑAWI QARA Párpados
QHECHIPHRA Pestañas
ÑAWI Ojo
ÑAWI RURO Pupila
SENQA Nariz
SENQA T’OQO Fosas nasales
SENQAQ K’APAN Cartílago nasal
SENQA SUPHU Pelo nasal
SIMI Boca
SIRPHI Labio Superior
WIRP’A Labio inferior
QALLU Lengua
TONQOR K’IKLLU Glotis
KIRU Diente
LLUCH’A Encías
THOQAY Saliva
MELQ’OTI Esófago
KUNKA Cuello
MUCH’U Cogote
K’AKLLA Pómulo
WAQO Quijada
QHAQLLIN Mandíbula
K’AKI Mentón
SUNKHA Barba
SIRPHI SUPHO Bigote
NINRI-RINRI Oreja
UYARINA Oído
NINRI K’APACHU Pabellón de la oreja
QHOÑA Moco
QHOTO Esputo
ÑUÑU Seno
QHASQO Pecho
WASA Espalda
RIKRA Hombro
RIKRA TULLU Clavícula
QHARMI Omóplato
SAQRO Esqueleto
WAQTAN TULLU Costilla
QHASQO TULLU Esternón
K’APALLI Flexo
SIKI CHUPA Coxis
TEQNIN Cadera
SORQ’AN Pulmón
KUKUPIN Hígado
HAYAQEN Vesícula biliar
SONQO Corazón
LLAQOLLA/ RAPHIN Diafragma
HAYAQE Bilis
WANK’ALLI Columna Vertebral
WIKSA Estómago o Barriga
K’AYRAPIN Páncreas
ÑAÑU CH’UNCHULIntestino delgado
RAKHU CH’UNCHUL Intestino grueso
OQOTI Recto
SIP’UTI Esfínter
RURUN Riñón
HISP’AYPURO Vejiga
ULLU Pene
Q’OROTA Testes
Q’OROTA CH’USPA Escroto
RAKA Vagina
RAKA K’AKARA Clítoris
RAKA LLIKA Himen
UTHAPIN Matriz
PUPU Ombligo
WEQAW Cintura
SIKI Nalgas o posadera
SUPI Pedo
PHAKA Entrepiernas
PHAKA SUPHU vello púbico
YUMA Espermatozoide
K’IKUY Menstruar
UNU HISP’AY Orín
AKA / HATUN HISP’AY Excremento-o caca
RUNA ÑUKÑU Leche materna
KHASA Eructo
PANTAQ CH’UNCHUL Apéndice
ÑAWPAQ MAK’A Brazo
WALLWAK’U Axila
WALLWAK’U SUPHU Bello axilar
QOWIN Bíceps
KUKUCHU Codo
MAKI Mano
MAKI QOCHA Palma de la mano juntada y doblada
RUK’AKUNA Dedos
SILLU Uña
MAK’A TULLU Húmero
CHAKI Pie
CHAKA Pierna
CHAKA AYCHA muslo
CHAKA TULLU Hueso – Fémur
MOQO Rodilla
CHAKI SENQA Canilla
PHILLILLO Rótula
CH’UPA Pantorrilla
CHAKI Pie
CHAKI PANPA Planta del pie
TAKILLPA Talón
CH’ILLAN Ingle
WICH’U TobillO
RUNAQ KURKUNTA HUNT’APASUNCHIS:
UYAQ KAQNINKUNA / UMAQ PHASMINKUNA (PARTES DE
LA CARA/CABEZA)
KURKU UKHUPI KAQKUNA (ORGANOS DEL CUERPO
HUMANO)
MAKI RUK’ANAKUNA (DEDOS DE LA MANO)

PULGAR: MAMA RUK’ANA


INDICE: THOPHSIQ RUK’ANA
MEDIO: CHAWPI RUK’ANA
ANULAR: SIWI RUK’ANA
MEÑIQUE: UÑA RUK’ANA/SULLK’A RUK’ANA
SUSTANTIVO = SUTI
Expresan un aspecto de la realidad mediante un aspecto independiente. El sustantivo esta formado por
un morfema central(núcleo o raíz) y uno o mas morfemas periféricos que se añaden a él.
CLASIFICACION DEL SUSTANTIVO = SUTIQ PHASMIKUYNIN
El sustantivo en su clasificación es genérico casi en todas las lenguas del mundo, se clasifica en:
a) Sustantivo simple.
Expresa solo el nombre.
Ejemplo:
● Aurelia = Aurelia
● mayu = río
● llaqta = pueblo
● punku= puerta
● mallki= arbol
● patara= cuaderno
● ñawi= ojo

● Haqay mayu hatun kasqa.= Aquel río había sido grande.


● Mamay, chay punkuta rantiunchis.= Mamá, compraremos esa puerta.

b) Sustantivo Compuesto.
Se añade algunos sufijos yuxta positivas al sustantivo simple.
Ejemplo:
● llaqtachapi = en el pueblito, aldeita
● mankakunata = a las ollas
● alqotawan = al perro más
● runakunaman= a los hombres
● wasikunata= las casas
● ruk’ankuna= los dedos.

● Haqay runakunaman mikhunata qosunchis= Le daremos comida a aquellos hombres.


● Mamamymi chay wasikunata qhatunqa= Mi mamá venderá esas casas.

c) Sustantivos Propios.
Son los que nombran específicamente a personas con sus nombres y apellidos. Ejemplo:
● Pedro Sankha Qespi = Pedro Zanca Quispe
● Rosa Auccapuri= Rosa Auccapuri
● Marcos Qolqe= Marcos Qolqe
● Graciela Atayupanki= Graciela Atayupanqui
● Alfredo Inkaroka= Alfredo Inka Roca

También nombre de ciudades y naciones.


● Qosqo = Cusco
● Kuwa = Cuba
● Killapanpa= Quillabamba
● Urupanpa= Urubamba
● Khallka= Calca
● Aqomayu= Acomayo
d) Sustantivos Comunes.
Son los que nombran genéricamente a cualquier ser animado e inanimado según su especie,
género y característica.

Ejemplo:
● Qocha= laguna
● Waka= vaca
● Sipas= jovencita
● Warmi= mujer
● nuna= alma
● perqa= pared
● kawkachu= zapato
● orqo= cerro
● Julicha qochapi wayt’anqa= Julia nadará en el río.
● Haqay sipas munaychata takishan= Aquella joven está cantando bonito.

ACCIDENTES DEL SUSTANTIVO = SUTIQ Q’EMEQNINKUNA


GENERO. El género señala el sexo de las personas y animales, también de las cosas por su significado. El
idioma quechua no lleva artículo, pero tiene una palabra (adjetivo) para determinar el género: ORQO,
CHINA. Estas palabras se anteponen al nombre cuando se quiere designar el sexo.
Ejemplo:
● orqo asno = el burro
● china asno = la burra
● orqo alqo = el perro
● china alqo = la perra
● orqo khuchi = el chancho
● china khuchi = la chancha , etc.

● Haqay china khuchi t’urupi qhospashan. = Aquella chancha se está revolcando en el barro.
● Taytay, orqo asnuta chakraman apasaqchu?= papá, ¿llevaré el burro a la chacra?

En otros casos no es necesario anteponer el adjetivo arriba indicado, porque tiene designación específica
en forma directa.
Ejemplo:
● warmi = mujer
● qhari = varón
● sipas = señorita
● wayna = joven
● wallpa = gallina
● k’anka = gallo

● Ipay, chay warmi millayta qhawawashan.= Tía, esa mujer me está mirando feo.
● Sipaskunaqa ch’isi sumaqta takisharanku= Las señoritas anoche estaban cantando bonito.
● Haqay waswaqa unullapi tuytun.= Aquella pata solamente remoja en el agua
Los sustantivos sin especificar el sexo, es decir neutros.
Ejemplo:
● wawa = bebé
● erqe = niño/niña
● rumi = piedra
● wasi = casa
● kiska = espina
● q’epi = bulto,atado

● Rosachaq wawachanmi munaycha= El/la bebé de Rosa es bonit@.


● Haqay erqekuna sinkuta hayt’anku= aquell@s niñ@s juegan fútbol.
● Mamay q’epita apashan.= Mi mamá está llevando el bulto.

NUMERO. Es el accidente gramatical que sirve para indicar unidad y pluralidad. Se distinguen dos
números, singular y plural.
Ejemplo:
Singular:
● punku = puerta
● mallki = árbol
● qocha = laguna
● perqa = pared
● llaqta = pueblo
● p’uku = pocillo

● Paykuna punkupi sayashanku= ellos están parados en la puerta.


● Paypa llaqtanpi qowita mikhusunchis.=En el pueblo de ella comeremos cuy.
● Taytay p’ukuta ruwashan.= Mi padre está haciendo el pocillo.

Plural. Se obtiene añadiendo al sustantivo singular los siguientes sufijos: “kuna”.


Ejemplo:
● punkukuna = puertas
● mallkikuna = árboles
● llaqtakuna = pueblos
● p’ukukuna = pocillos

● Haqay punkukunata wasinchispaq rantisunchis= Compraremos aquellas puertas para nuestra


casa
● Mamay puka t’ikakunata rantiran= Mi mamá compraba las flores rojas.
● Juanacha chunka p’ukukunata mayllinqa= Juanita lavará diez pocillos.
A D J E T I V O = Sutiq imayna kasqanta niq /suti chaninchaqkuna
El adjetivo expresa las características individuales del sustantivo, las cuales son: Calidad, sabor, tamaño,
cantidad, posesión, peso, forma, color, etc.
Calidad: allin mana allin chaninchaq
● allin mama = madre buena
● ch’aku alqo = perro lanudo
● qhelli p’acha = ropa sucia
● sumaq t’anta = pan rico
● ch’uya unu = agua limpia
● millay wasi = casa fea
● hatun sonqo = corazón bueno

● Mamayqa ch’aku alqochanwan puñun.=Mi mamá duerme con su perrito lanudo.


● Pay millay t’antata rantiran= Ella compraba el pan feo.
● Mayupi qhelli unu hamushan= En el río está viniendo agua sucia.
Sabor:
● p’osqo mikhuna = comida agria, salada
● q’ayma t’anta = pan desabrido, sin sal
● misk’i lachiwa = miel dulce, agradable
● haya uchu = ají picante

● Mamay p’osqo masarata rantiran= Mi mamá compraba el queso salado.


● Paykuna misk’i t’antata ruwashanku.= Ellos están haciendo el pan dulce.
● Qankuna haya uchuta qhatuman aparankichis= ustedes llevaban el ají picante al mercado.
Tamaño:
● hatun wara = pantalón grande, extenso
● taksa waka = vaca mediana
● huch’uy michi = gato pequeño
● rakhu waskha = soga gruesa
● ñañu ch’unchull = intestino delgado.

● Noqa hatun wasita rantikusaq= Yo me compraré la casa grande.


● Rogercha rakhu waskhawan llant’ata q’epeshan.= Roger está cargando la leña con la soga gruesa
● Haqay huch’uy alqocha ch’isi waqasharan.= Aquel perrito pequeño estaba llorando anoche.

Cantidad:
● askha owikhakuna = hartas ovejas
● pisi q’opa = poca basura
● aslla mikhuna = un poco de comida
● sinchi qolqe = mucho dinero
● llasaq sara = bastante maíz
● chhika aqha = poquita chicha.

● Ñañayqa askha alqochakunata rantikushan.= Mi hermana se está comprando varios perritos.


● Haqay chakrapi pisi choqllokuna wiñashanku.= En aquella chacra están creciendo pocos
choclos.
● Taytayqa llasaq papata waqmanta apamunqa.= M papá traerá bastante papa del otro lado
Peso:
● ch’usaq k’aspi = palo liviano
● llasa q’epe = bulto pesante.

● Haqay chinpapi ch’usaq k’aspikuna kashan.= Allá al frente hay palos livianos.
● Taytayqa llasa papata q’epemunqa.= Mi papá cargará la papa pesante.

Forma:
● muyu rumi = piedra redonda
● p’alta uya = cara plana
● llaphlla k’aspi = palo laminado
● lonq’o rumi = piedra globular
● sarpha challwa = pescado escamoso
● ñawch’i orqo = cerro puntiagudo/filudo

● Rosacha ñawch’i kuchunawan aychata kuchushan.= Rosa está cortando la carne con el
cuchillo puntiagudo.
● Haqay runakuna hatun lonq’o rumita tanqashanku= Aquellos hombres están empujando la
piedra globular grande.
● Ipayki huq muyu wasita ruwachikunqa.= Tu tía se mandará hacer una casa redonda.
Color:
● yuraq phalika =falda blanca
● yana wallpa = gallina negra
● q’omer kusma = camisa verde
● oqe sinku = pelota ploma
● q’ellu p’uku = plato amarillo
● puka lliklla = manta roja
● p’aqo chukcha = cabello rubio
● qhosi ñawi = ojo azul.

● Haqay yana waka mayuman haykushan.= Aquella vaca negra está entrando al río.
● Awichaypa p’aqo chukchanta yanawan llinphisaq.= Pintaré de color negro el cabello rubio de
mi abuelita.
● Taytay yuraq kusmankunata t’aqsashan.= Mi papá está lavando sus camisas blancas.
Números:
También son adjetivos y se dividen en tres subcategorías: Cardinales, ordinales y monetarias.
Números cardinales o naturales, del uno en adelante (véase pronombres numerales). En este caso
haremos en decenas centenas y millares.
● ch’usaq =0
● huk =1
● iskay =2
● kinsa =3
● tawa =4
● pisqa =5
● soqta =6
● qanchis =7
● pusaq =8
● isqon =9
● chunka = 10
● iskay chunka = 20
● kinsa chunka = 30
● tawa chunka = 40
● pisqa chunka = 50
● soqta chunka = 60
● qanchis chunka = 70
● pusaq chunka = 80
● isqon chunka = 90
● pachak =100
● iskay pachak = 200
● kinsa pachak = 300
● tawa pachak = 400
● pisqa pachak = 500
● soqta pachak = 600
● qanchis pachak = 700
● pusaq pachak = 800
● isqon pachak = 900
● waranqa = 1000
● iskay waranqa = 2000
● kinsa waranqa = 3000
● tawa waranqa = 4000
● pisqa waranqa = 5000
● soqta waranqa = 6 000
● qanchis waranqa = 7 000
● pusaq waranqa = 8 000
● isqon waranqa = 9 000
● chunka waranqa =10000
● pachak waranqa = 100 000
● iskay pachak waranqa = 200 000
● pisqa pachak waranqa = 500 000
● qanchis pachak waranqa = 700 000
● isqon pachak waranqa = 900 000
● isqon pachak isqon chunka isqonniyoq waranqa = 999 000
● hunu = 1 000 000

✔ 19 chunka isqonniyuq

✔ 28 iskay chunka pusaqniyuq

✔ 37 kinsa chunka qanchisniyuq

✔ 48 tawa chunka pusaqniyuq

✔ 86 pusaq chunka soqtayuq

✔ 185 pachak pusaq chunka pisqayuq

✔ 164 pachak soqta chunka tawayuq

✔ 247 iskay pachak tawa chunka qanchisniyuq


✔ 296 iskay pachak isqon chunka soqtayuq

✔ 346 kinsa pachak tawa chunka soqtayuq

✔ 471 tawa pachak qanchis chunka hukniyuq

✔ 591 pisqa pachak isqon chunka hukniyuq

✔ 628 soqta pachak iskay chunka pusaqniyuq

✔ 739 qanchis pachak kinsa chunka isqonniyuq

✔ 895 pusaq pachak isqon chunka pisqayuq

✔ 961 isqon pachak soqta chunka hukniyuq

✔ 1111 waranqa pachak chunka hukniyuq.

✔ 2475 iskay waranqa tawa pachak qanchis chunka pisqayuq

✔ 54 786 pisqa chunka tawayuq waranqa qanchis pachak pusaq chunka soqtayuq

✔ 95 763 isqon chunka pisqayuq waranqa qanchis pachak soqta chunka kinsayuq

✔ 456 721 tawa pachak pisqa chunka soqtayuq waranqa qanchis pachak iskay chunka hukniyuq

✔ 846 379 pusaq pachak tawa chunka soqtayuq waranqa kinsa pachak qanchis chunka
isqonniyuq
✔ 1 574 691 hunu pisqa pachak qanchis chunka tawayuq waranqa soqta pachak isqon chunka
hukniyuq

● 8 pusa…..
● 24
● 75
● 81
● 95
● 247
● 384
● 591
● 872
● 1846
● 3921
● 4728
● 9643
● 21475
● 46893
● 58176
● 69857
● 2485946
Números ordinales: Es el resultado de la composición de un número cardinal con el siguiente sufijo:
“Ñeqe” o “kaq”.
Ejemplo:
● ñawpaq ñeqe/kaq = primero
● iskay ñeqe/kaq = segundo
● kinsa ñeqe/kaq = tercero
● tawa ñeqe/kaq = cuarto
● pisqa ñeqe/kaq = quinto
● soqta ñeqe/kaq = sexto
● qanchis ñeqe/kaq = séptimo
● pusaq ñeqe/kaq = octavo
● isqon ñeqe/kaq = noveno
● chunka ñeqe/kaq = décimo, etc.

547
6942
89621
764839
2497381

Números del sistema monetario: Se menciona los múltiplos y sub-múltiplos de la unidad monetaria.
Ejemplo:
● miyu = medio 0.05 céntimos
● hukral = un real 0.10 céntimos
● ralimiyu = un real medio 0.15 céntimos
● iskaral = dos reales, peseta 0.20 céntimos
● iskaral miyu = dos real medio 0.25 céntimos
● kinsaral = tres reales 0.30 céntimos
● kinsaral miyu = tres reales medio 0.35 céntimos
● tustun = cuatro reales 0.40 céntimos
● pisqaral = cinco reales 0.50 céntimos
● soqtaral = seis reales 0.60 céntimos
● qanchisral = siete reales 0.70 céntimos
● warku = ocho reales 0.80 céntimos
● warku hukral = nueve reales 0.90 céntimos
Unidad básica monetaria: huk sol = S/ 1.00
● Huk sol/soles = un sol 1.00
● iskay soles = dos soles 2.00
● kinsa soles = tres soles 3.00
● qanchis soles = siete soles 7.00
● chunka soles = diez soles 10.00
● iskay chunka soles = veinte soles 20.00
● pisqa chunka soles = cincuenta soles 50.00
● pachak soles = cien soles 100.00
● kinsa pachak soles = trescientos soles 300.00
● pusaq pachak soles = ochocientos soles 800.00
● waranqa soles = mil soles 1,000.0
P R O N O M B R E = Sutiq rantin
El pronombre es la que reemplaza a los sustantivos propios y/o comunes. Las clases de pronombre son
los siguientes: Personales, posesivos, demostrativos, interrogativos.
Pronombres personales. =RUNAQ SUTIQ RANTINKUNA
Los pronombres personales tienen la función de reemplazar solamente a los nombres de persona

Singular = ch’ulla Plural= askha


Noqa = yo Noqanchis= nosotros (i)
Qan = tú Noqayku = nosotros (e)
Pay = él/ ella Qankuna = ustedes
Paykuna = ellos/ellas

Pronombres posesivos. = KAQNIYUQ SUTIQ RANTNKUNA


Forman a base de los pronombres personales añadiendo el genitivo “pa” y “q”.

Singular = ch’ulla Plural= askha


Noqaq = mío/ de mi Noqanchispa = nuestr@/ de nosotr@s (i)
Qanpa = tuyo/ de ti Noqaykuq = nuestr@/ de nosotr@s (e)
Paypa = suyo/ de él/de ella Qankunaq = vuestro/ de ustedes
Paykunaq = suyo/de ellos/de ellas

ALQO MARQ’AQ
Noqaq alqoy Noqaq marq’aqniy
qanpa alqoyki Qanpa marq’aqniyki
paypa alqon Paypa marq’aqnin
noqanchispa alqonchis Noqanchispa marq’aqninchis
noqaykuq alqoyku Noqaykuq marq’aqniyku
qankunaq alqoykichis Qankunaq marq’aqniykichis
paykunaq alqonku Paykunaq marq’aqninku
Pronombres demostrativos. Los pronombres demostrativos son los que señalan a personas, animales y
cosas, son: “kay, chay, haqay, kaykuna, chaykuna, haqaykuna.

Singular = ch’ulla Plural= askha


Kay =este/esta Kaykuna = estos/estas
Chay = ese/esa Chaykuna = esos/ esas
Haqay= aquel/ aquella Haqaykuna = aquellos/aquellas


Pronombres interrogativos. Los pronombres interrogativos son los que generan preguntas.

Tapukuq sutiq rantinkuna Tapukuykuna


Pi?
Pin?
Pikuna?
Mayqen?
Mayqenkuna?
Hayk’aq?
Hayk’aqmanta?
Imayna?
Imanaqtin?
Ima rayku?
Imapaq?
Imawan?
Imakuna?
Maypi?
Maykunapi?
Maymanta?
Mayta?
Maykama?
Maykunata?
Hayk’a?
Hayk’an?
WAWA WALT’AY
El walt’ado o fajado de los bebes se da en el campo
desde años atrás, hoy en día esta costumbre se esta
perdiendo ya que las mamás van de la mano con la
modernidad y también la ciencia dice que no es
necesario atarlos de esta manera.
En tiempos antiguos desde que nace el bebe se hacia
esta costumbre que constaba en tener una manta
delgada, un chunpi( faja tejida) y una pequeña mantita
que se le ponía a la cabeza, se pone el chunpi de manera
horizontal por la espalda del bebé, seguidamente se hace
el atado de manera transversal ajustando bien hacia los
hombros, luego se deja pasar por debajo del bebe para
nuevamente hacer la misma acción y culminar
amarrando por los piecitos del bebé.
Ñawpaqqa wawakunata walt’aqku allin kallpasapa
kanankupaq, chhaynata walt’aruspa puñuchiq kanku
hinallataq q’epikuq kanku.

VERBO= SIMICHAQ
Es la parte variable de la oración que expresa la esencia, existencia,
acción y estado de los seres y casi siempre con determinación de
tiempo.
Expresa la significación del verbo en forma absoluta.
MODO INDICATIVO:

Ñawicha: debemos recordar que todos los verbos terminan en “y”, para
conjugar desaparece la “Y”.
Aquí trabajaremos con el verbo LLANK’AY

RUNAQ SUTIQ RANTIN ÑAWPA PACHA KAY PACHA HAMUQ PACHA


NOQA LLANK’ARANI LLANK’ANI LLANK’ASAQ
QAN LLANK’ARANKI LLANK’ANKI LANK’ANKI
PAY LLANK’ARAN LLANK’AN LLANK’ANQA
NOQANCHIS LLANK’ARANCHIS LLANK’ANCHIS LLANK’ASUNCHIS
NOQAYKU LLANK’ARAYKU LLANK’AYKU LLANK’ASAQKU
QANKUNA LLANK’ARANKICHIS LLANK’ANKICHIS LLANK’ANKICHIS
PAYKUNA LLANK’ARANKU LLANK’ANKU LLANK’ANQAKU

QELQASUN HUNT’A RIMAYKUNATA:


SIMICHAQ: LLANK’AY

RUNAQ SUTIQ RANTIN ÑAWPA PACHAPUNI KAY PACHAPUNI HAMUQ PACHAPUNI


NOQA LLANK’ASHARANI LLANK’ASHANI LLANK’ASHASAQ
QAN LLANK’ASHARANKI LLANK’ASHANKI LLANK’ASHANKI
PAY LLANK’ASHARAN LLANK’ASHAN LLANK’ASHANQA
NOQANCHIS LLANK’ASHARANCHIS LLANK’ASHANCHIS LLANK’ASHASUNCHIS
NOQAYKU LLANK’ASHARAYKU LLANK’ASHAYKU LLANK’ASHASAQKU
QANKUNA LLANK’ASHARANKICHIS LLANK’ASHANKICHIS LLANK’ASHANKICHIS
PAYKUNA LLANK’ASHARANKU LLANK’ASHANKU LLANK’ASHANQAKU

SIMICHAQ:

RUNAQ SUTIQ RANTIN ÑAWPA PACHAPUNI KAY PACHAPUNI HAMUQ PACHAPUNI


QELQASUN HUNT’A RIMAYKUNATA






ÑAWPAQ PACHAPI RUWASQA : pretérito pluscuamperfecto

Runaq sutiq Ñawpa pacha


rantin
Noqa Purisqani
Qan Purisqanki
Pay Purisqa
Noqanchis Purisqanchis
Noqayku Purisqayku
Qankuna Purisqankichis
Paykuna Purisqaku

Qelqasun hunt’a rimaykunata:





ÑAWPAQ PACHAPIPUNI RUWASQA : pretérito pluscuamperfecto progresivo

Runaq sutiq Ñawpa pachapuni


tantin
Noqa Purishasqani
Qan Purishasqanki
Pay Purishasqa
Noqanchi Purishasqanchis
Noqayku Purishasqayku
Qankuna Purishasqankichis
Paykuna Purishasqaku




Modo subjuntivo: Expresa un deseo, es un verbo condicional: si,


mientras que, cuando.
Runaq sutiq Kay pacha
rantin
Noqa Llank’aqtiy
Qan Llank’aqtiyki
Pay Llank’aqtin
noqanchis Llank’aqtinch
is
noqayku Llank’aqtiyku
Qankuna Llank’aqtiyki
chis
paykuna Llank’aqtink
u
Runaq sutiq Kay pacha
rantin
Noqa
Qan
Pay
noqanchis
noqayku
Qankuna
paykuna
Qelqasun hunt’a rimaykunata:



Runaq Kay pachani


sutiq
Rantin
Noqa Llank’ashaqtiy
Qan Llank’ashaqtiyk
i
Pay Llank’ashaqtin
Noqanchis Llank’ashaqtinc
his
Noqayku Llank’ashaqtiyk
u
Qankuna Llank’ashaqtiyk
ichis
Paykuna Llank’ashaqtink
u
Runaq Kay pachapuni
sutiq
rantin
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna

Hunt’a rimaykunata qelqasun:





Modo imperativo: Expresa la idea de mandato, prohibición, súplica y


otros.
Ejemplo:
phaway waka michiq = anda a pastear la vaca
uyaykichista maqchikuychis = lávense su cara
paqarin llank’anki = mañana vas a trabajar
usqhayta ripuy = vete rápido
aman machankichu = no debes de emborracharte



VERBOS REFLEXIVOS
Cuando hablamos de los verbos reflexivos en el quechua, estamos hablando que a los
verbos podemos agregarle el SUFIJO “KU”, y decimos que la acción recae en la misma
persona y se puede conjugar.
Qhawarichiykuna:
● Ñaqch’akuy =
● Mikhuchikuy =
● Qhawakuy =
● Qhawachikuy =
● Mayllikuy =

Hunt’a rimaykunata qelqasunchis:







MOSOQ SIMI:
Hawa llaqta wasiq p’ititankuna= ambientes de la casa rural

● wayk’una p’itita = cocina(usada también como comedor)


● Puñuna p’itita = dormitorio
● Mikhuy taqe p’itita = despensa de alimentos
● Hisp’ana kancha = silo cercado
● Kancha = patio
● Wallpa wasi = gallinero
● Qowi wasi = casa de los cuyes
● Alqo wasi = casa del perro
● Uywa kancha = corral para animales

Hatun llaqta wasiq p’ititankuna = ambientes de la casa urbana

● Wayk’una p’itita = cocina


● Mikhuna p’itita = comedor
● Chaskina p’itita = sala
● Hisp’ana p’itita = baño
● Puñuna p’itita = dormitorio
● Kancha = patio
● Carro waqaychana p’itita= garaje
Wasiq kaqninkuna:
MIKHUNAKUNA
MERIENDA:
Kay mikhuna ruwanapaq kaykunata
churakun:
● Kinuwa
● Qowi
● Masara
● Hawas
● Zanahoria
● Cebilla
● Qochay yuyu
● Lisas
● Papa
● Kachi t’anta( kinuwa hak’u, yuraq
sara hak’u, unu, kachi, hawi, runtu)

Kay mikhuna ruwananchispaq qallarisun


● Qowi: qowi wañusqaña kashaqtin, wakataywan, ajoswan, cominowan,
kachiwan ima ukhunman churana; qowiq hawanpitaq hawiwan, kachiwan ima
churana chyamantataq huq k’aspiman winaruspa q’oncha punkupi kankana,
kunan pachakunaqa hatun q’onchallapiña mayninpiqa ruwanku.
● Hawas k’aphchi: hawasta t’eqwana, hoq mankapi imaymamanachakunata
churaspa chayman hawasta unuyuqta churaspa wakatychawan ima t’inpuchina
chaypitaq papata yapayuna allin pipucha t’inpunanpaq.
● Hawas soltero: hawasta t’inpuchina sapaqpi, zanahoritapas t’inpuchina
sapaqpi, masarata huch’uykunapi kuchuna, qocha yuyuta, cebolla nisqata
ñañullapi kuchuna; chay llapanwan huq hatun p’ukupi llapanta huñuspa
qaywina kachichawan churayuspa.
● Lisas uchu: lisas uchutaqa tawa k’uchuchapi huch’uykunallata kuchuna,
chaymanta huq mankapi imaymanachakunata churaspa churana chikan
unullayuqta chaymantaq yapana papata hinaspa t'inpuchina.
● Kinuwa uchu: kinuwataqa ñawpaqta phatachina, chaymantataq chikan
kachichawan churayuspa qaywirina, ch’akilla kanan.
● Kachi t’antacha: huq hatun p’ukupi hak’ukunata hich’ayuna, chay patamantaq
chikan unuta,runtuta, kachita, hawita, mayninpiqa ima poqochinata
hich’ayunku; chikanta huq pacha ima saqeyuspa theqtichina huch’uykunallapi.
Chay llapanta tukuruspa huq p’ukupi chika chikallanta churaspa hunt’achina,
patanítaq qowi kakan; chayllan chay sumaq mikhuna.

CHIRI UCHU:

Kay
mikhuna ruwanapaq kaykunata churakun:
● Qowi
● Wallpa
● Ch’arki
● Hank’a
● Qocha yuyu
● Uchu
● Kachi t’antacha( runtu, q’ellu sara hak’u, zapallo apita, kachi, poqochina)
● Qocha yuyu
● Challwa runtu

Kay sumaq mikhuna ruwanapaq qowita imaynanachankunawan kankaruna, chaymanta


wallpata hatun mankapi t’inpuchina hinallataq imaymanachankunawan, kachiwan ima,
wallpa chayaruqtin horqoruna chiriyananpaq, chaymantataq challwa runtuta
t’inpuchina, hinallamantaq ch’arkitapas, chorizo nisqatapas t’inpuchina .
Qocha yuyuta unupi chulluchina, sartapas hank’ana huq k’anallapi, uchuta kuchuna,
masaratapas kuchuna.
Kachi t’antacha ruwanapaq: hatun puruñapi imaymanakunata churaspa qaywina huq
tuta ñawpaqta, paqarisnintin theqtichina.
Chay llapanña kaqtin huq p’ukupi imaymanata churaspa haywarikuna, sumaq mikhuna
kay Inti Raymi killapi mikhukun Qosqo llaqtanchispi.

El chiri uchu nace en la época del Inkanato


“ se dice que este plato nacio de los aynis ya que cada AYLLU o FAMILIA al finalizar los
trabajos compartían lo mejor que tenían, formándose así ricos alimentos y generando
grandes banquetes”
En 1572 el cronista Pedro Sarmiento de Gamboa explica la dualidad que los antiguos
peruanos aplicaban a sus comidas, las cuales eran divididas en alimentos que
provenían de la tierra “machos”, los demás eran calificados como “chinas o hembras”.
Alimentos que son empleados en este plato como el cuy, gallina, algas, huevera, entre
otros.

– Con la llegada de los españoles a suelo cusqueño se reemplazan los cultos y ritos con
las tradiciones religiosas y una de ellas fue el Corpus Christi, una festividad católica que
reúne a santos patrones y vírgenes de las parroquias.
WATHIYA:

Wathiya ruwanapaq, q’onchachata k’urpakunamanta ruwana punkunmanta qallarina


sichus mana punkunta allinta ruwanki chayqa urmayapunmamanmi chay raykun
ñawpaqta allinta punkuchanta ruwana, allin punkun kaqtin muyuriqninpi qallarina
k’urpakunata churaspa tukunakama, chaymanta llin kashaqtinña ch’aki llant’awan
kananayki, chaymantataq ña allin q’oñiña kashaqtin ukhunpi yuraq hina ruwakushaqtin
llant’akunata horqona sansata saqespa, chaymanta papakunata churana, kay
papakunaqa ña intipiña phaskirishanan, papakunata winaqtiyki sumaqllata q’onchata
thuñichina hinaspa allpawan allinta p’anpana mana ima q’osñipas lloqsirinanpaq, sichus
q’osñi lloqsimun chayqa manan papanchiskuna chayanmanchu nitaq chay chaypi
hisp’anachu nispa ninku.
Ña 45 tuyña ripuqtin hasp’iyta qallarina, hinaspa uchuchayuqwan, qowi kankayuqwan
utaq masarawan mikhuna sumaqllataña.
ADVERBIO= SIMICHAQPA K’ASKAQNIN
Es la parte invariable de la oración que se junta al verbo, al adjetivo o a otro adverbio
para agregar alguna circunstancia modificativa de su significado. Estos se dividen en
simples y compuestos.

Lugar:
kaymanta = de aquí haqaymanta = desde allí
chaykama = hasta allí kayninta = por aquí
wichay = arriba uray = abajo
lloq’e = izquierda paña = derecha
karu = distante haqaypi = allí


Tiempo:
Kunan = hoy paqarin = mañana
Minchha = pasado mañana ch’isi = anoche
Tutantin = toda la noche hayk’aq = cuándo


Modo:
kusisqalla = estar contento alegre
sumaqlla = persona de carácter muy buena
allillan = estar bien, bienestar


Cantidad:
hayk’a = cuánto wakin = algunos, resto
aswan = más, mejor astawan = algo más
hunt’a = lleno ch’usaq = vacío


Orden:
ñawpaqnin = su delante ñawpaqkaq = el primero
qhepakaq = el postrero qati-qati = en fila

Afirmación:
cheqaq = verdad cheqapaq = es verdad
hina kachun = así sea riki = así es pues/ por supuesto
arí = sí, así es hinapunin =efectivamente

Negación:
manaraq = todavía no mana = no
manakaw = no quiero manapuni = de ninguna manera


Prohibición:
ama = no debe amapuni = favor que no
amaraq = todavía no debe aman = no te atreves


Duda:
hinachá = posiblemente Ichapas = talvez
yaqachus = parece que sí imaynachá = cómo será
icha = veremos,quizá yaqapaschá = puede ser



CONJUNCION
Es una parte de la oración que sirve para unir o enlazar las palabras y las oraciones. Se
dividen de la siguiente manera:

Copulativas.
Tiene la función de unir entre palabras u oraciones, cuyos sufijos son: “taq, ri, pas,
wan”.

Ejemplo:

● Noqa llank’asaq paytaq samanqa … = yo trabajaré y el descansará


● Pimantataq rantiranki? = y de quien has comprado
● Noqarí hamusaqchu = y yo vendré?
● Benanciorí ripunchu = y Benancio se fue?
● Paypas qanpas hamuychis = tanto él como tú vengan
● Ovejapas wakapas wiramá = está gorda la oveja y la vaca
● Churiywan ususiykiwanqa wiñaynintinmi kanku = son edades mi hijo y tu hija
● Pedrowan Abelwan llank’an = trabajan Pedro y Abel

Disyuntivas.
Expresan separación, diferencia o alternativa, cuyos sufijos son: “chu, pas, ña, icha,
otaq”.

Ejemplo:

● Hamunkichu manachu = vienes o no vienes


● Risaqchu amachu? = voy o no voy?
● Qonqapas manapas = dará o no dará
● Rimaranpas manapas = habrà hablado o no
● Payña piña kaqtinpas = ya sea él o sea otro
● Ñoqaña qanña rispapas = sea yo o tú vayamos
● Paychu icha manachu = él es o no
● Yanachu icha oqechu = es negro o plomo
● T’antata otaq misk’ita rantimuy = compra pan o dulce
● Ranq’ata otaq asnota aysamuy =jala el burro o caballo

Adversativa.
Expresa oposición o la contrariedad que existe entre dos frases u oraciones, cuyos
sufijos son: “ichaqa, aswanpas”.

Ejemplo:

● Munasqaykita ruway, ichaqa ... = haz lo que quieras, pero …


● Allinmi nisqayki, ichaqa … = está bien lo dices, pero…
● Ama saqeychu, aswanpas apay= no lo dejes, más bien llévelo

Condicionales.
Son las que indican condición o verificación de alguna circunstancia, cuyos sufijos son:
“chayqa, qa”.

Ejemplo:

● Hamunki chayqa qosqayki = si vienes te daré


● …llank’anki chayqa pagasqayki = si trabajas …paqaré
● Munaqtiykiqa sut’inchasaqmi = si tu quieres aclararé
● Hamuqtinqa chaskinki = si él viene lo recibes

Continuativas.
Señala la continuación o confirma lo dicho en la oración precedente se forma con el
pronombre demostrativo “chay” como sigue: “chaymi,
chaytaq”.
Ejemplo:
● wawqeymi waqyachimuwan chaymi hamuni = he venido porque mi hermano
me hizo llamar
● wasiyoqmi niwan chaymi willashayki = el dueño de la casa me dijo, por eso te
estoy aviso
● chaytaq mana hamuwaqchu = cuidado que no vengas
● qonkin chaytaq qonqawaq =le das, cuidado que te olvides

Ilativos.
Sirven para expresar ilación o consecuencia de lo expuesto anteriormente. Ejemplo:

● Hinamantataq = y después de eso


● Hinaqtinmi = por consiguiente
● Hinaspataq = así que
● Hinallataq = así mismo
● Hinaqtintaq = en seguida
● Hinaspa = luego, y
● Kaqllataq = igualmente
● Chaymantataq = y depués
● Chaymanta = después

También podría gustarte