UNIDAD IX y X

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 7

UNIDAD IX

SUSTANTIVOS (TERO)
Sustantivos son palabras que designan todos los objetos que tienen existencia, sea ésta real o
imaginaria.

Ejemplos: Paraguay – Parana – mesa – apyka – tembiapo

Los sustantivos se clasifican (Terokuéra oñemohenda kóicha) :

Por su fonética (Ñe’êpu’andu rupi):

Sustantivos orales (Tero Jurugua): Son aquellos que no tienen letras nasales.

Ejemplos: Kalo – apyka – yvoty - tapiti

Sustantivos nasales (Tero tîgua): Son aquellos que no tienen letras nasales.

Ejemplos: Kame – anguja . okê – tembiapo

Por su morfología ( Ñe’êysajakuaa rupi):

Sustantivos uniformes (Tero Ysajateî): Son aquellos que tienen una sola forma para su uso.

Ejemplos: memby – ao – kasõ – ovecha

Sustantivos biformes: Son aquellos que tienen dos formas para su uso. Existen sólo séis.

Ejemplos:

Tyke’ýra – ryke’y Túva - ru

Tykéra – ryke Ta’ýra – ra’y

Tyvýra – ryvy Tajýra - rajy

Sustantivos triformes (Tero Ysajaapy): Son aquellos que tienen tres formas para su uso.

Ejemplos: tesa – resa – hesa

Tetyma – retyma – hetyma

Tetã – retã- hetã

Por su estructura (Ijejapo rupi):


Sustantivos simples (Teroteî): Son aquellos que están formados por una sola palabra.

Ejemplos: pira – rete – po – kuatia

Sustantivos Compuestos (Teroeta): Son aquellos que están formados por dos o más palabras.

Ejemplos:

Pirapire = pira + pire

Jaguareté = jagua + rete

Popyte = po+ pyte

Kuatiahai=kuatia+ hai

ADJETIVOS (Teroja)

Adjetivo es la palabra que se utiliza, preferentemente, para acompañar al sustantivo y señalar una
cualidad del mismo o determinar su extensión.

CLASIFICACIÓN DE LOS ADJETIVOS (Teroja Ñemohenda)

Adjetivo Calificativo (Teroja Tekome’êva): Es la palabra que indica una cualidad del
sustantivo.

Ejemplos:

Aramboha vevúi

Tapiti morotîa yvate

Adjetivos Determinativos (Teroja moteîva): Son las palabras que indican dónde están, de
quién es o cuántos sustantivos hay. Entre estos encontramos los siguientes:

Adjetivo demostrativo (Teroja techaukarã): Indica el lugar o distancia en que se encuentra la


persona, el animal o la cosa, del interlocutor. Pueden también indicar si están en presencia o no.
Por eso los clasificamos así:

De presencia (Tovakegua)

De ausencia (Tovake’ygua – Pore’yva)


Adjetivo demostrativo de presencia (Teroja techaukarã tovakegua): Indica objetos que están
a la vista del que oye.

Ko (este/a)

Papyteî Pe (ese/a)

(singular) Amo aquel/lla

Ko’ã (estos/as)

Papyeta à (estos/as)

(plural) Umi (esos/as . aquellos/as)

Ejemplos:

Pe kuñataî porã ojerokykuaa.

à ovecha opytáta okápe.

Umi kavaju oñani pya’e.

Adjetivos demostrativos de ausencia ( Teroja techaukarã tovake’ÿgua): Indica objetos que


no están a la vista del que oye.

Upe ( ese/a)

Papyteî Aipo (ese/a)

(singular) Ku (ese/a)

Papyeta Umi (esos/as – aquellos/as)

Plural

Adjetivo Posesivo (Teroja Mba’éva):Es la palabra que indica idea de posesión o pertenencia.

Che Mi

Nde, Ne* Tu

Ñande, Ñane* Nuestro/a/o/os/as


Ore Nuestro/a/os/as

P ende, Pene* Vuestro/a/os/as

(*): Por armonización nasal: Ne, Ñane y Pene se utilizan delante de sustantivos orales

Ejemplos:

Che memby oho mbo’ehaópe.

Ne memby oho mbo’ehaópe.

Ñande sy ogueru yvotyñ.

Ñane reindy osapukái hatã.

Observación (Jesarekopyrã): No existen adjetivos posesivos para las terceras personas, por eso
utilizamos índices de posesión, como:

h hova

i ita’ýra

hi’ hi’ára

ij ijao

iñ iñakã

Adjetivos Numerales (Teroja Paparã): Son aquellas palabras que indican cantidad.

Ejemplos:

Mokõi mitã.

Irundyha tendápe.

Adjetivos indefinidos (Teroja Kuaa’ÿva): Son aquellas palabras que determinan a los
sustantivos de una manera vaga o general.

Ejemplos:

Tou oimeraê mitã.

Mbovy karia’y opurahéita.


Heta kuñataî opuka.

Aipota ambue haiha.

UNIDAD X

ADVERBIOS (Ñe’êteja)
Adverbio es la palabra que sirve para modificar a un verbo, a un adjetivo o a otro adverbio.

Clasificación de los adverbios (Ñe’êteja ñemohenda)

Adverbios de tiempo (Ñe’êteja Araguáva): Son aquellas palabras que dan idea de tiempo.

Ága, ko’ága Ahora, hoy Akokuehe La vez pasada

Ange pyhare Anoche Máramo Nunca

Asajekue De siesta Aje’i Hace un rato

Ka’arupytû Al atardecer Upe rire Después

Pyharepytû Al anochecer Upérõ Entonces

Araka’eve Nunca Upéi Después

Aja Mientras Raê Antes, primero

Ko’êambue Pasado mañana Ramo Recién

Kueheambue Anteayer Gueteri Todavía

Ejemplos:

Reke aja ho’a pe mitã.

Ou mboyve ñasêta oñondive.

Upéi amombe’úta ndéve.


Adverbios de Modo (Ñe’êteja Mba’eichaguáva): Son aquellas palabras que indican el modo
en que se realiza la acción verbal.

Pya’e rápido, rápidamente

Mbegue Despacio, lentamente

Porã Bien

Vai Mal

Péicha Así, de ese modo

Kóicha Así, de este modo

Rei Inútilmente, fácilmente

Peteîcha Iguales

Mba’evéicharõ De ningún modo

Puku Largamente

Jepe Sin embargo, aún

Ejemplos:

Umi kuñataî ojeroky porã.

Oguata pya’e amo karia’y.

Kóicha aipota che ao.

Oguata mbegue pe kuñakarai.

Aipo jagua oguahu puku.

Adverbios de lugar ( Ñe’êteja Tendaguáva): Son aquellas palabras que indican el lugar donde
se realiza la acción verbal.

Ko’ápe, ápe Aquí

Iguýpe Debajo
Amo Allá

Pépe, upépe Allí, ahí

Mamove En ningún lugar

Mombyry Lejos

Agui Cerca

Pégotyo Hacia allí, hacia ahí

Pype Dentro

Tenonde Delante

Tapykue Detrás

Okápe Afuera

Opárupi Por todos lados

Árupi Por aquí

Ko’árupi Por aquí

Upérupi Por allí

Oimehápe Donquiera

Yvate Arriba

Ejemplos:

Oimehápe aháta hendive.

Mombyry guive rohecha.

Pe kambuchi oî yvate.

Opárupi aheka pe jopói.

También podría gustarte