Edukira joan

Lankide:Xabier Lasuen/Proba orria

Wikipedia, Entziklopedia askea

Urre

Urrea elementu kimiko bat da, Au ikurra (Aurum, latinezko izena) eta 79 zenbaki atomikoa dituena. Bere forma puruan, metal distiratsua da, kolore hori gorrixka, trinko, leun, xaflakorra eta harikorra duena. Kimikoki, urrea trantsizioko metal bat eta 11. taldeko elementu bat da. Erreaktibotasunik txikiena duen elementu kimikoetako bat da, eta solidoa da baldintza estandarretan. Urrea, sarri, oinarrizko forma librean (natiboa) agertzen da, pipitak edo aleak bezala, arroketan, meatan eta alubioi-deposituetan. Soluzio solidoen serie batean du zilar elementu puruarekin (elektrum bezala ezaguna), eta, era berean, kobrearekin eta paladioarekin aleazio naturalak sortzen ditu. Mineraletan agertzean ez da hain ohikoa, urrezko konposatu bezala, sarri telurioarekin.

Urrea, azido gehienekiko erresistentea da, errege uretan disolbatzen den arren (azido nitriko eta azido klorhidriko nahasketa bat), anioi tetrakloroaurato disolbagarri bat eratzen duena. Urrea disolbaezina da azido nitrikoan, zilarra eta metal arruntak disolbatzen dituena, urrea fintzeko eta objektu metalikoetan urrea dagoela baieztatzeko denbora luzez erabili izan den propietatea, azido proba terminoa sortzen duena. Urrea zianuro-disoluzio alkalinoetan ere disolbatzen da, meatzaritzan eta galbanoplastian erabiltzen direnak. Urrea merkurioan disolbatzen da, amalgama aleazioak eratuz, baina hau ez da erreakzio kimiko bat.

Urrea nahiko elementu erlatiboki arraroa da, metal preziatua, historian zehar txanponak, bitxiak eta beste objektu batzuk egiteko erabili dena. Iraganean, sarri, urre patroi bat aplikatzen zen moneta politika bezala, baina urrezko txanponak, zirkulazioan zegoen txanpon bezala egiteari utzi zitzaion 1930eko hamarkadan, eta munduko urre patroia, diru fiduziario sistema batengatik ordezkatu zen 1971ren ondoren.

Ezaugarri fisiko-kimikoak

Metal astuna da, 19,3 gr/cm3-ko dentsitatea du, eta den metalik harikor eta xaflakorrena da, hainbesteraino non mikrometro bateko xafletan ere bana daitekeen. 1.063 °C-an urtzen da, eta 2.600 °C-an lurruntzen. Urak eta aireak ez diote erasotzen, ezta azidoek ere; bai ordea, oxidatzaile indartsuek, gai halogenoek esate baterako. Beroaren eta elektrizitatearen eroale ona da urrea. Aqua regia-k erasotzen du osagarri duen kloroarengatik eta merkuriotan disolbatzen da.

Kimikoki, urrea trantsizio-metal tribalente eta unibalentea da. Ez du erreakzionatzen konposatu kimiko askorekin, baina kloroak, fluorrak, aqua regia-k eta zianuroak eraso egiten diote. Urrea ez da disolbatzen azido nitrikotan (zilarra eta metal basikoak bai); hain zuzen, ezaugarri horixe da urrea birfintzeko teknika baten oinarria. Azido nitrikoa urrearen presentzia baieztatzeko erabili izan da, eta lagunartean erabiltzen den "azidoaren testa" terminoa, zerbaitek benetako balioa daukala adierazteko erabiltzen dena, hortik dator.

Izadian maizenik hondarrarekin nahasturik edo zainetan agertzen da. Arazketa eta amalgamazio bidez lortzen da, eta elektrolisiaren bidez garbitzen.

Urrea metalen artean harikorrena da, hau da, deformagarriena. Horrek esan nahi du plastikoki deforma daitekeela hautsi gabe. Horrela, urre atomo bakarra duen haria izanez gero, erraz luza daiteke, eta nanokable bat sor daiteke[1]. Nanokable hauek itxura alda dezakete dislokazioen eraketa, orientazioaren eta migrazioaren bidez[2][3]. Urre gramo bakar batekin metro karratu bat duen orri fin bat lor daiteke. Horrela, urre-orria ia garden bihur daiteke.

Kolorea

Metal gehienek grisaxka kolorea izaten dute, edota zilarraren antzeko kolorea ere izan dezakete, baina urrea, ostera, hori-gorrixka izan ohi da[4]. Kolore hori metalaren balentzia-elektroien artean gertatzen diren plasmaren oszilazioen maiztasunarekin lotuta dago guztiz. Izan ere, maiztasun horiek zonalde ultramorean daude metal anitzetan, baina urrearen kasuan, atomoaren inguruan dauden orbitalen gainean eragiten duten efektu erlatibisten ondorioz, ikusgaiaren zonaldean daude.  Fenomeno hori Cesio metalaren kasuan ere gertatzen da, eta urre kolorea ematen dio horri.

Urrearen aleazio asko ezagutzen dira, eta bakoitzak kolore esanguratsu bat du. Horrela, urrea kobrearekin aleatzen denean, 24 kilateko urre arrosa deritzona eratzen da. Paladio edo nikelarekin aleatzen denean, aldiz, bitxigintzan oso preziatua den urre zuria sortzen da. 14 kilateko urre-kobre aleazioaren kolorea kobreak era ditzakeen beste aleazioenen antzekoa da. 14 kilateko urre-kobre aleazioa poliziaren intsignietan erabiltzen da, besteak beste. 14 eta 18 kilateko urre- zilar aleazioek, aldiz, hori-berdexka kolorea izaten dute. Hori dela eta, urre berde esaten zaie. Urrea burdinarekin elkartzen denean urre urdina deritzona eratzen da. Urre purpura aluminioren bitartez sortzen da[5].

Bestalde, nahiz eta ez izan oso ohikoa, manganesoarekin, indioarekin edo beste elementu batzuekin aleatzen denean, urre kolore nahiko bereziak eman ditzake. Aleazio horiek oso erabilgarriak dira aplikazio anitzetan.

Aipatzeko modukoa da urre koloidalaren kolorea aldakorra dela esekiduran dauden partikulen arabera. Horrela, gorria da partikulen tamaina txikia denean, eta, tamaina handiagoa badute, berriz, urdina kolorekoa[6].

Ekonomia eta aplikazioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Urre xafla meheak erabiltzen dira halaber hainbat gauza urre kolorez apaintzeko (koadroen markoak eta liburuen azalak, esaterako). Elektrolisiaren bidez beste metalei urre kolorea emateko ere erabiltzen da, eta baita, besteak beste, osagai elektronikoak egiteko, zeramikagintzan, eta, 198 isotopo erradioaktiboa badu, minbiziaren kontra. Urrea garbia dela esaten da 24 kilate dituenean. Bitxigintzan erabiltzen diren aleazioek 10/24, 14/24 eta 18/24 erlazioa izaten dute urre pisutan. Munduko urre ekoizle nagusiak Hegoafrika, Errusia, Kanada, Estatu Batuak, Japonia eta Australia dira.

Antzinatik erabili izan da urrea txanponak egiteko. Erdi Aroan urre eskasia zela eta, zilarra nagusitu zen mendebalean, nahiz eta XVIII. mendean zilarrarekin batera erabili izan zen (bimetalismoa). XIX. mendearen azken urteetan eta XX. mendearen aurreneko urteetan urre meategi berriak aurkitu ziren Kalifornian, Australian, Hegoafrikan, Alaskan eta Transvaalen, besteak beste.

Urre-patroia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Urre-patroi»

Urre-patroia edo Gold standard izenekoa Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren bertan behera utzi zen. 1929. urtean izan zen krisiaren ondorioz izan ziren prezioen beherakaden ondoren, urrearen balioa areagotu egin zen, eta haren ekoizpena asko handitu zen. Estatu Batuak bilakatu ziren urre erosle nagusiak; hala, 1934. urtean 35 dolarretan finkatu zuten urre-ontza bakoitzeko prezioa, eta prezio hartan edozein urre kopuru erosteko edo saltzeko konpromisoa hartu zuen. 1971. urtetik aurrera urrearen eta dolarraren trukagarritasuna bertan behera utzi zen, eta 1974. urtean, lehen petrolio krisia izan zenean alegia, urrearen prezioa ontzako 200 dolarrera igo zen. Gaur egun banku zentralen erreserba aktibo nagusienetakoa da, eta batik bat Zurich eta Londresko merkatuetan salerosten da.

Kimika

Urre(III) kloruro disoluzioa uretan

Nahiz eta urrea metal nobleetan nobleena den[7][8],  beste konposatu ugarirekin erreakziona dezake. Urre-konposatuetan oxidazio-egoera -1etik +5era doa, baina Au(I) eta Au(III) dira gehienetan agertzen direnak. Au(I), oxidazio-egoera ohikoena da estekatzaile bigunekin dagoenean, hala nola, tioeterrekin, tiolatoekin eta fosfina tertziarioekin. Au(I) duten konposatuak normalean linealak dira. Adibide ona da Au(CN)2-, zeina meatzaritzan aurkitutako urrearen forma solugarria den. Urrezko haluro bitarrek, AuCl esaterako, kate polimeriko sigi-sagatsuak eratzen dituzte, eta berriro ere koordinazio lineala azaltzen dute. Urrean oinarritutako farmako gehienak Au(I)-ren konposatuak dira[9].

Au(III) oxidazio-egoera ohikoa da, eta urre(III) kloruroa, Au2Cl6, da horren erakusgarri. Urre atomoa Au(III) konplexuetan dago zentratuta, beste d8 konposatuak bezala, normalean karratu lauak dira, eta izaera kobalente eta ionikoa duten lotura kimikoak dituzte.

Urreak ez du oxigenoarekin erreakzionatzen tenperatura edozein dela ere[10], eta, 100 oC-tik gora ozonoaren erasoarekiko erresistentea da[11].

Halogeno aske batzuek urrearekin erreakzionatzen dute baldintza jakin batzuetan[12]. Urreak fluorraren erasoa jasaten du tenperatura altuetan, eta urre(III) fluoruroa eratzen du[13]. Urre-hautsak kloroarekin erreakzionatzen du 180 °C-an, eta AuCl3 eratzen du. Urreak bromoarekin erreakzionatzen du 140 °C-an eta urre(III) bromuroa eratzen du. Baina, iodoarekin oso motel erreakzionatzen du, eta monoioduroa eratzen du.

Sufrearekin ez du zuzenean erreakzionatzen[14], baina, urre(III) sulfuroa era daiteke hidrogeno sulfuro, urre(III) kloruro edo azido klorauriko disoluzio batekin nahastuz gero.

Giro-tenperaturan merkurioarekin azkar disolbatzen da amalgama bat eratzeko eta tenperatura handiagoetan aleazioak ematen ditu beste zenbait metalekin. Aleazio horiek propietate metalurgiko ezberdinak eraldatzeko asmoz ekoizten dira, hala nola, gogortasuna, urtze-puntua edota kolorea aldatzeko[15].

Urreak ez du azido gehienen eragina nabaritzen. Ez du erreakzionatzen ez azido hidrofluorikoarekin, ez hidroklorikoarekin, ez hidrobromidrikoarekin, ezta hidroiodiko, sulfuriko edo nitrikoarekin ere. Bestalde, azido selenikoarekin erreakzionatzen du , eta aqua regiatan (azido nitriko eta hidroklorikoaren 1:3 nahastea) disolbatzen da. Azido nitrikoak metala +3 ioira oxidatzen du, baina soilik minutu batzuetarako. Azido puruan ez ohi da detektagarria izaten erreakzioaren oreka kimikoa dela eta. Hala ere, azido hidroklorikoak ioiak orekatik kentzen ditu AuCl4− ioiak edo azido kloroaurikoa eratzen den bitartean ondorengo oxidazioak ahalbidetzen ditu.

Baseekin ere antzera gertatzen da eta urreak ez du horien eraginik jasaten. Ez du erreakzionatzen sodio eta potasio hidroxido urtsua, solido edo urtuekin. Hala ere, sodio eta potasio zianuroarekin erreakzionatzen du baldintza alkalinoetan oxigenoa dagoenean, eta konplexu disolbagarriak eratzen dira[16].  

Esan beala, urrearen oxidazio-egoera ohikoenak +1 (urre (I) edo konposatu aurosoak) eta +3 (urre(III) edo konposatu aurikoak) dira. Urre-ioiak erraz erreduzitzen eta hauspeatzen dira metal modura beste edozein metal gehituz gero agente erreduktore bezala. Bestalde, gehitutako metala oxidatu eta disolbatu egiten da, urrea disoluziotik erauztea posible egiten du eta prezipitatu solido modura berreskuratzea bermatzen du.

Ekoizpena

Artikulu nagusia: Urrearen ekoizpeneko herrialdeen zerrenda.

Urrearen Munduko Kontseiluak esan zuen, 2017 urtearen amaieran, “187.200 tona urre zeudela lurrazalean”. Azalera hori imajina dezakegu 21 metroko ertza duen kubo baten moduan adibidez[17]. 1.349 dolar balio du Troyako ontza bakoitza, beraz 8,9 bilioi dolar balioko lukete 187.200 tona karratuk. AEBko Zerbitzu Geologikoak esaten duenez, 2016an, 5.726.000.000 Troya ontza ( 178.000 tona) ekoiztu dira hasierako zibilizaziotik, non horietako %85 oraindik erabiltzen ari diren gaur egun[18].

2017an, urre-ekoizpen handiena izan duen herrialdea Txina izan da 440 tonarekin. Bigarren ekoizle nagusiak, Australiak, 300 tona erauzi zituen urte berean, eta Errusiak 255 tona erauzi zituen[19].

Erauzketa eta finketa

1880ko hamarkadatik, Hegoafrika munduko urre hornitzaile oso handi bat izan da proportzio handi batean, non zenbatzen den urrearen %22-a Hegoafrikan du bere jatorria.

Ekoizpena 1970eko hamarkadan munduko hornidura %79koa izan zen, 1.480 tona kalkulatu zirelarik. 2007an, Txinak (276 tona) Hegoafrika gainditu zuen munduko urre-hornitzaile nagusi moduan[20]. Hegoafrika urre-hornitzaile handiena ez zeneko lehenengo handia izan zen[21].

2017an, meatzaritza-herrialde nagusia Txina izan zen, Australiak, Errusiak, AEBk, Kanadak eta Peruk jarraitzen dutelarik. Hegoafrika, XX. Mendean zehar urrearen hornitzaile nagusia izan zena, seigarren postura arte atzeratu zen.[10] Beste hornitzaile garrantzitsu batzuk Ghana, Burkina Faso, Mali, Indonesia eta Uzbekistan ziren besteak beste.

Hego Amerikan, Pascua Lama proiektu eztabaidagarriak mendi altuen  Atacamako basamortuaren zelai aberatsen ustiapena du helburutzat, Txile eta Argentinaren mugaldeen artean.

Gaur egun, balioetsi da gutxi gorabehera urre-horniduraren laurden batek artisau-meatzaritzatik edo eskala txikitik datorrela[22].

Johannesburgoko hiria, Hegoafrikan dagoena, Witwatersrand-ren urrearen sukarraren ondorioz funtsatua izan zen, eta historian erregistratu den urre biltegi handienetakoa izan zen. Urre zelaiak Witwatersrand arroaren ipar eta ipar-mendebaldeko ertzetan mugatzen da, 5-7 km-ko lodierako antzinako arroka geruza bat dena, Estatu Aske, Gauteng eta inguruko probintzietan dagoelarik[23]. Witwatersrand arroka hauek ikusgai daude Witwatersrand gainazalean, Johannesburgo eta bere inguruetan, baina ere Vredeforteko kupularen arkuaren inguruan, zeina Witwatersrandeko arroaren erdiaren hurbil dagoena[24][25]Gainazaleko azalpen hauetatik, arrotik murgiltzen da zabalki, beraz 4000 metroko sakoneran gertatu behar da meatzaritza ustiapena, eta honek bihurtzen du, bereziki Savuka eta TauTona, Johannesburgoko hego-mendebaldean daudenak, Lurrean dauden hobirik sakonenak dira. Urrea sei areatan aurkitzen da, non iparreko eta ipar-mendebaldeko antzinako ibaiak, harrikoskor eta delta osaturiko ibai handi bat sortu zuten, zeinak “Witwatersrand-eko itsasoan” itsasoratzen dena, eta hemen Witwatersrand-ko sedimentuak jalki egin ziren[26]

Boer Bigarren guda 1899tik 1901era arte izan zen inperio Britaniarraren eta Afrikaner Boers-en artean. Gatazka, sorrarazi egin zen, alde batetik meatzarien eskubideak ukatu egin zirelako, eta bestetik, Hegoafrikako urrearen jabetzaren ondorioz.

XIX. mendean zehar, urrearen sukarra beti urre biltegi handiak aurkitu zirenean gertatu zen. Lehengo dokumentatutako urre aurkikuntza Estatu Batuetan, Reed urrezko hobian Georgeville-tik hurbil, 1803an Ipar Karolinan izan zen. Estatu Batuetako lehenengo urre aurkikuntza garrantzitsua, Georgiaren iparraldean gertatu zen, Dahlonega izeneko hiri txiki batean[27]. Urrearen ukar gehiago gertatu ziren Kalifornian, Koloradon, Black Hills-en, Otago Zelanda Berrian, Australiako hainbat zonaldetan, Hegoafrikako Witwatersrand-en eta Kanadako Klondike-n.

Kutsadura

Urrearen ekoizpenak kutsadura handia sortzen du[28][29].

Lege baxuko urre mineralak metalaren ppm bat baino gutxiago izan dezake; mineral hori ehotu egiten da eta sodio zianuroarekin nahasten da urrea disolbatzeko. Zianuroa substantzia kimiko pozoitsua da, eta izaki bizidunak hil ditzake kontzentrazio txikitan.

Urre meategietako zianuro-isuriak[30] herrialde garatuetan nahiz garapen bidean dauden herrialdeetan gertatu dira, eta, ondorioz, kaltetutako ibaien tarte luzeetan ingurune urtarreko bizitza desagertu da. Ingurumen alorreko adituen ustez, gertaera horiek ingurumen-hondamendi garrantzitsuak dira. [31][32]Erabilitako hogeita hamar tona mineral hondakin gisa isurtzen dira urrezko ontza troy bat sortzeko. [33]Urre-mineralaren zabortegiak elementu astun askoren iturri dira: kadmioa, beruna, zinka, kobrea, artsenikoa, selenioa eta merkurioa.

Mineral-biltegi horietan sulfuroa duten mineralak airearekin eta urarekin kontaktuan jartzen direnean, sulfuroa azido sulfuriko bihurtzen da, eta, gainera, metal astun horiek disolbatu egiten dira, azaleko eta lurpeko uretara igarotzea errazten. Prozesu honi meatzearen drainatze azidoa deitzen zaio. Urre mineralaren zabortegi horiek oso arriskutsuak dira epe luzera, eta hondakin nuklearren zabortegiak soilik dira hain arriskutsuak[34].

Iraganean ohikoa zen merkurioa erabiltzea mineralaren urrea berreskuratzeko, baina gaur egun merkurioaren erabilera eskala txikiko meatzari indibidualetara mugatzen da neurri handi batean. Merkurio-konposatuen kopuru txikiak uretara irits daitezke eta metal astunen kutsadura eragin dezakete. Merkurioa, orduan, giza elikadura-katean sar daiteke metilmerkurio moduan. Gizakiari merkurioz pozoitzeak kalte sendaezina eragiten dio garun-funtzioan.

Urrearen erauzketa ere energia asko kontsumitzen duen industria ere bada, meatze sakonetatik minerala atera eta mineral kantitate handia ehotzeko sortutako urre gramo bakoitzeko ia 25 kWh elektrizitate behar da[35].

Toxikotasuna

Urre metaliko purua (elementala) ez da ez toxiko ez narritagarria irensten denean[36], eta batzuetan, elikagaien apaingarri moduan erabiltzen da xafla finetan[37]. Urre metalikoa Goldschläger, Gold Strike eta Goldwasser alkoholdun edarietako gehigarria ere bada. Urre metalikoa elikagai-gehigarri moduan onartuta dago EBean (E175 Codex Alimentariusean). Urre-ioia toxikoa den arren, urre metalikoa elikadura-gehigarri gisa onartzearen arrazoia, giza gorputzean gertatzen diren prozesu kimiko ezagunekiko duen inertzia kimiko erlatiboa, korrosiboarekiko erresistentzia eta gatz disolbagarri (urre-konposatu) bihurtzeko erresistentzia dira.

Konposatu disolbagarriak (urre-gatzak), hala nola urre kloruroa kaltegarriak dira gibelarentzat eta giltzurrunentzat. Urre zianuroaren gatz arruntak toxikoak dira zianuro eta urre edukiaren ondorioz, adibididez, urrezko galbanoplastian erabiltzen den urre eta potasio zianuroa. Badira kasuak non pozoitze hilgarriak eman diren urre eta potasio zianuroz[38][39]. Urrearen toxikotasuna murriztu daiteke dimercaprol bezalako kelatzaile batekin urre kelatoa sortuz.

American Contact Dermatitis Societyk urteko alergeno gisa proposatu zuen urre metala 2001ean; urrea ukitzeagatiko alergiek emakumeei eragiten diete nagusiki.[40] Hala ere, urrea indar gutxiko kontaktu alergeno bat da, nikela bezalako metalen aldean[41].

Aspergillus niger onddoaren lagin bat aurkitu zen, urrea erauzteko soluzio batetik hazten ari zena; ziano metal konplexuak zituela aurkitu zen, urrea, zilarra, kobrea, burdina eta zinka kasu. Onddoaren eraginak ere garrantzia du metal astunen sulfuroen disolbagarritasunean[42].

Erreferentziak

  1. ↑ (Ingelesez) Kizuka, Tokushi. (2008-04-01). «Atomic configuration and mechanical and electrical properties of stable gold wires of single-atom width» Physical Review B 77 (15): 155401.  doi:10.1103/PhysRevB.77.155401. ISSN 1098-0121. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  2. ↑ (Ingelesez) Lah, Nurul Akmal Che; Trigueros, Sonia. (2019-12-31). «Synthesis and modelling of the mechanical properties of Ag, Au and Cu nanowires» Science and Technology of Advanced Materials 20 (1): 225–261.  doi:10.1080/14686996.2019.1585145. ISSN 1468-6996. PMID 30956731. PMC PMC6442207. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  3. ↑ (Ingelesez) Schmidbaur, Hubert; Cronje, Stephanie; Djordjevic, Bratislav; Schuster, Oliver. (2005-04). «Understanding gold chemistry through relativity» Chemical Physics 311 (1-2): 151–161.  doi:10.1016/j.chemphys.2004.09.023. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  4. ↑ (Ingelesez) Encyclopædia of Chemistry, Theoretical, Practical, and Analytical, as Applied to the Arts and Manufacturers: Glass-zinc. J.B. Lippincott & Company 1880 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  5. ↑ «Gold Jewellery Alloys > Utilise Gold. Scientific, industrial and medical applications, products ,suppliers from the World Gold Council» web.archive.org 2008-06-19 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  6. ↑ Electron microscopy in microbiology. Academic Press 1988 ISBN 978-0-08-086049-7. PMC 852764500. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  7. ↑ (Ingelesez) Hammer, B.; Norskov, J. K.. (1995-07). «Why gold is the noblest of all the metals» Nature 376 (6537): 238–240.  doi:10.1038/376238a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  8. ↑ (Ingelesez) Johnson, P. B.; Christy, R. W.. (1972-12-15). «Optical Constants of the Noble Metals» Physical Review B 6 (12): 4370–4379.  doi:10.1103/PhysRevB.6.4370. ISSN 0556-2805. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  9. ↑ (Ingelesez) Shaw, C. Frank. (1999-09). «Gold-Based Therapeutic Agents» Chemical Reviews 99 (9): 2589–2600.  doi:10.1021/cr980431o. ISSN 0009-2665. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  10. ↑ (Ingelesez) «Chemistry of Oxygen (Z=8)» Chemistry LibreTexts 2013-10-02 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  11. ↑ Handbook of corrosion data. (2nd ed. argitaraldia) ASM International 1995 ISBN 0-87170-518-4. PMC 32661013. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  12. ↑ Wiberg, Egon.. (2001). Inorganic chemistry. (1st English ed.. argitaraldia) Academic Press ISBN 0-12-352651-5. PMC 48056955. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  13. ↑ Wiberg, Egon.. (2001). Inorganic chemistry. (1st English ed.. argitaraldia) Academic Press ISBN 0-12-352651-5. PMC 48056955. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  14. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2004-11-10 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  15. ↑ «Gold Jewellery Alloys > Utilise Gold. Scientific, industrial and medical applications, products ,suppliers from the World Gold Council» web.archive.org 2008-06-19 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  16. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2004-11-10 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  17. ↑ (Ingelesez) «Gold supply» World Gold Council (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  18. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2019-02-09 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  19. ↑ «Gold Statistics and Information» www.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  20. ↑ (Ingelesez) MarketWatch, Laura Mandaro. «China pushes to top as world's largest gold miners» MarketWatch (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  21. ↑ «Gold Statistics and Information» www.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  22. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2016-01-26 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  23. ↑ Truswell, J. F.. (1977). The geological evolution of South Africa. Purnell ISBN 0-360-00290-0. PMC 3320675. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  24. ↑ Palmer, Douglas. (2008-06-24). «T. McCarthy & B. Rubidge 2005. The Story of Earth & Life. A Southern African Perspective on a 4.6-Billion-Year Journey. 334 pp. Cape Town: Struik Publishers/Johnnic Publishing Group). Price 189.95 Rand (paperback). ISBN 1 77007 148 2.» Geological Magazine 145 (4): 602–603.  doi:10.1017/s0016756808004706. ISSN 0016-7568. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  25. ↑ Palmer, Douglas. (2008-06-24). «T. McCarthy & B. Rubidge 2005. The Story of Earth & Life. A Southern African Perspective on a 4.6-Billion-Year Journey. 334 pp. Cape Town: Struik Publishers/Johnnic Publishing Group). Price 189.95 Rand (paperback). ISBN 1 77007 148 2.» Geological Magazine 145 (4): 602–603.  doi:10.1017/s0016756808004706. ISSN 0016-7568. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  26. ↑ Palmer, Douglas. (2008-06-24). «T. McCarthy & B. Rubidge 2005. The Story of Earth & Life. A Southern African Perspective on a 4.6-Billion-Year Journey. 334 pp. Cape Town: Struik Publishers/Johnnic Publishing Group). Price 189.95 Rand (paperback). ISBN 1 77007 148 2.» Geological Magazine 145 (4): 602–603.  doi:10.1017/s0016756808004706. ISSN 0016-7568. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  27. ↑ «Gold jewellery consumption by country-FACTBOX» web.archive.org 2012-01-12 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  28. ↑ Abdul-Wahab, Sabah; Marikar, Fouzul. (2012-01-01). «The environmental impact of gold mines: pollution by heavy metals» Open Engineering 2 (2)  doi:10.2478/s13531-011-0052-3. ISSN 2391-5439. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  29. ↑ (Gaztelaniaz) «Gold production and its environmental impact | Gold | Mining» Scribd (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  30. ↑ (Ingelesez) Press, Associated. (2000-02-14). «Cyanide spill compared to Chernobyl's N-disaster» Deseret News (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  31. ↑ «BBC News | EUROPE | Death of a river» news.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  32. ↑ «AM Archive - Cyanide spill second only to Chernobyl» www.abc.net.au (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  33. ↑ (Ingelesez) PERLEZ, JANE; JOHNSON, KIRK. (2010-06-14). «Behind Gold's Glitter: Torn Lands and Pointed Questions (Published 2010)» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  34. ↑ (Ingelesez) PERLEZ, JANE; JOHNSON, KIRK. (2010-06-14). «Behind Gold's Glitter: Torn Lands and Pointed Questions (Published 2010)» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  35. ↑ (Ingelesez) Norgate, Terry; Haque, Nawshad. (2012-07). «Using life cycle assessment to evaluate some environmental impacts of gold production» Journal of Cleaner Production 29-30: 53–63.  doi:10.1016/j.jclepro.2012.01.042. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  36. ↑ web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  37. ↑ Louis, Catherine (Chemist). (2012). Gold nanoparticles for physics, chemistry and biology. Imperial College Press ISBN 1-84816-807-1. PMC 895709329. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  38. ↑ (Ingelesez) Wright, I. H.; Vesey, C. J.. (1986-09). «Acute poisoning with gold cyanide» Anaesthesia 41 (9): 936–939.  doi:10.1111/j.1365-2044.1986.tb12920.x. ISSN 0003-2409. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  39. ↑ (Ingelesez) Wu, Ming-Ling; Tsai, Wei-Jen; Ger, Jiin; Deng, Jou-Fang; Tsay, Shyh-Haw; Yang, Mo-Hsiung. (2001-01). «Cholestatic Hepatitis Caused by Acute Gold Potassium Cyanide Poisoning» Journal of Toxicology: Clinical Toxicology 39 (7): 739–743.  doi:10.1081/CLT-100108516. ISSN 0731-3810. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  40. ↑ (Ingelesez) Tsuruta, Kyoko; Matsunaga, Kayoko; Suzuki, Kayoko; Suzuki, Rie; Akita, Hirotaka; Washimi, Yasuko; Tomitaka, Akiko; Ueda, Hiroshi. (2001-01). «Female predominance of gold allergy: SHORT COMMUNICATIONS» Contact Dermatitis 44 (1): 48–49.  doi:10.1034/j.1600-0536.2001.440107-22.x. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  41. ↑ «Ubiquitous nickel is named contact Allergen of the Year.(Skin Disorders) - Family Practice News | HighBeam Research» web.archive.org 2011-06-24 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  42. ↑ Singh, Harbhajan.. (2006). Mycoremediation : fungal bioremediation. Wiley-Interscience ISBN 0-470-05059-4. PMC 85784893. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Xabier_Lasuen/Proba_orria&oldid=8269039"(e)tik eskuratuta