Edukira joan

Lankide:AroaElortza/Proba orria

Wikipedia, Entziklopedia askea

Genetikoki eraldatutako organismoa (GEO) edo Jitez Aldatu(tako) Organismoa (JAO)[1] ingeniaritza genetikoko[2][3] teknikak erabiliz materia genetikoa eraldatu zaion biziduna da. Definizio estatubatuarrek, aldiz, hautespen artifizial[4] bidez egindako eraldaketak izan dituzten organismoak ere sartzen dituzte. Ingenieritza genetikoak organismoak transgenesiaren edo cisgenesiaren bidez eraldatzea ahalbidetzen du, genoman gene baten edo gehiagoren intsertzioaren bidez. GEOen artean, mikroorganismoak, landareak, intsektuak, arrainak eta beste animalia batzuk daude. Organismo horiek janari transgenikoen iturri dira, eta elikagaiez gain, ikerketa zientifiko ugaritan erabil daitezke beste ondasun asko ekoizteko. GEO sigla estuki lotuta dago «organismo bizidun eraldatu» termino tekniko legalarekin. Definizioa Cartagenako Protokoloan sortu zen, eta honakoa da: bioteknologia modernoen bidez lortu den eta material genetikoen konbinazioa daukan edozein bizidun. Gainera, tresna horrek GEO bizien nazioarteko salerosketa erregulatzen du.

Teknikak

Eraldaketa genetikoetan mutazioa, insertzioa eta geneen delezioa erabil daitezke, besteak beste. Txertatzen den material genetikoak beste espezie batean du jatorria, naturan geneen transferentzia horizontalean gertatzen den moduan, eta transferentzia hori artifizialki egiteko hainbat teknika erabil daitezke. Adibidez, geneak birusen bidez txerta daitezke, edo orratz ultrameheak edo gene-kanoiak erabil daitezke zelularen nukleoan gene horiek sartzeko. Gainerako tekniken artean, material genetikoa animalia eta landareei transferitzeko gaitasuna duten organismoak ditugu, hala nola lentibirusak eta Agrobacterium tumefaciens bakterioa[5][6].

Transgenesiaren aplikazioak elkarrengandik gutxi gorabehera bananduta dauden espezieen artean hereda daitezkeen geneak transferitzea ahalbidetzen du; adibidez, ipurtargietan dagoen gene bat zezen batera transferitu daiteke. Hala ere, geneen transferentzia ere erabil daiteke gertu dauden espezieen arteko gurutzaketak egiteko, gurutzaketa teknika klasikoek huts egiten dutenean. Teknika berri horien alderdi berritzailea izan daitezkeen aplikazioak dira berehalako onura ekonomikoak, batez ere medikuntza- eta elikagai-sektoreek lortzen dituztenak. GEOek eztabaidak eragin dituzte EBn, bai eta gogoeta etikoak ere, genetikoki eraldatutako organismoak merkaturatzeari[7] eta Europanko araudiari buruz. [8] Bioteknologien barruan, GEOak 1990. urtetik aurrera egindako ikerketa-arlo bateko partaide dira, finantzaketa publiko zein pribatutik abiatuta ikerketa eta garapenean inbertsio ugari egiteko helburuarekin.

Material genetikoaren manipulazioa egiten denean, manipulatutako materiala heredagarria edo ez-heredagarria izan daiteke, erabilitako prozesuaren eta inplikatutako geneen arabera.

Historia

Nahiz eta gutxienez orain duela 10.000 urte gizakiak landareen eta animalien karga genetikoa zeharka modifikatu, 1973 urtean lortu zen Herbert Boyeren eta Stanley Cohenen eskutik organismo baten DNA bigarren organismo bati transferitzea. Urte berean, Rudolf Jaeníschek arratoi transgenikoa sortu zuen, historiako lehenengo animalia transgenikoa izan zena. [9] Hala ere, modifikazioa ez zen ondorengoetara transmititu. 1981ean, Frank Ruddlek, Frank Constantinik eta Elizabeth Lacyk DNA purifikatua arratoi baten enbrioi zelulabakarrean injektatu eta material genetikoa hurrengo belaunaldira transminitzen zela frogatu zuten. [10] [11]

1983an lehenengo tabako-landare transgenikoa sortu zen. Michael W. Bevanek, Richard B. Flavellek eta Mary-Dell Chiltonek garatu zuten antibiotikoarekiko erresistentziaren genea Agrobacterium bakterioaren T1 plasmidoarekin konbinatzen zuen gene kimerikoa sortzea lortu zuten. Tabakoa plasmido horrekin modifikatutako bakterio batekin infektatu zuten, eta ondorioz, gene kimerikoa landarean txertatu zen. Ehunak kultibatzeko teknikak erabiliz, genea zuen tabako zelula bat aukeratu eta horretatik abiatuta, landare berri bat garatu zen. [12]

Hazi eta landare transgernikoak XX. mendearen bigarren erdialdean hasi ziren ekoizten eta merkaturatzen. Horien erabilera eta merkaturatzea hainbat herrialdetara hedatu da, daukaten produktibitate altuagatik eta izurriteekiko duten erresistentziagatik. [13] Hala ere, onarpenaren aurkako mugimendu bat dago, gizakien osasunerako eta elikadurarako seguruak eta komenigarriak ez direla argudiatzen duena, nahiz eta jarrera hori babesten duen ebidentzia zientifikorik ez egon. GEOetatik eratorritako elikagaien ekoizpenari eta salmentari buruzko legeria nabarki aldatzen da herrialde batetik bestera. Herrialde batzuek transgenikoen ekoizpena baimendu dute transgenikoen segurtasunaren ikerketaren emaitzak haintzat hartuta, baina, beste batzuek aldiz, transgenikorik gabeko lurraldea aitortzea erabaki dute.

1993an egon ez arren, 2011n GEOekin landatutako azalera 160 milioi hektareakoa zen jada ISAAAren arabera, hots, Nekazaritza Aplikazio Bioteknologikoak Eskuratzeko Nazioarteko Zerbitzuaren arabera (International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications zerbitzua), zeina bioteknologiaren sustapenerako gobernuz kanpoko erakunde bat den [14]. Hori mundu mailako nekazaritzako lurren % 3 da, baina zenbait herrialdetan, Estatu Batuetan, adibidez, nekazaritza-azaleraren % 18 eta lur goldagarrien % 47 dira[14][15]. Erakunde beraren arabera, artoa, soja eta kotoia bezalako labore transgenikoen produktuen merkatuak 160 bilioi dolar mugitzen ditu urtean (2011ko datuak), eta genetikoki eraldatutako 13,2 bilioi hazi saltzen dira[14]. Dena den, laborantza azalerei buruzko zifrei balio handiegia eman zaiela uste dute erakunde ekologistek[16].

2010eko maiatzean, Science aldizkariak zientzialariek sintetizatutako genoma integraleko lehen organismoaren berri eman zuen, baina hori ere ez da "sorkuntza", berez aurretik baden genoma batetik abiatutako fabrikazio artifiziala baizik [17][18].

GEOen erabilerak

Ikerkuntza

Genetikoki eraldatutako organismoen lehen erabilpenetako bat ikerkuntza alorrean egin zen. Hainbat organismotan geneen txertaketaren, delezioaren eta transposizioaren bidez, gene jakin batzuen funtzioa zehaztu daiteke. Hori eragiteko era bat knock out teknika da, zeinaren bidez gene bat edo gene talde bat desaktibatzen den fenotipoan aldatzen diren ezaugarriak identifikatzen. Bestalde, gene jakin batzuen funtzioa gainestimulatzeko sustatzaileak erabil daitezke.

Aldaketa genetikoaren bidez, animaliek gizakienen antzeko gaixotasunak pairatzea lor daiteke. Horri esker, gaixotasun horien ikerkuntzarako eta horiei aurre egiteko sendagaien proba aurreklinikoetarako eta terapietarako eredu gisa erabil daitezke. Ralph L. Brinster eta Richard Palmiter ikerlariek teknika horiek garatu eta 1980ko hamarkadan, sagu, arratoi, untxi, ardi eta txerri transgenikoak sortu zituzten. Horrez gain, zenbait giza gaixotasunen lehen modeloak garatu zituzten, horien artean onkogene batek eragindako lehen kartzinoma.

Ugaztunetan ingeniaritza genetikoaren prozesua geldoa, neketsua eta garestia da. Hala ere, teknika berriek errazago eta zehatzago egiten dituzte aldaketa genetikoak kasu jakin batzuetan. [19]

Produktu terapeutikoen fabrikazioa

Genetikoki eraldatutako organismoak gizakientzako erabilera terapeutikorako produktuak fabrikatzeko orduan erabil daitezke; farmazia-industriara bideratutako sendagaiak ekoizteko edota xenotransplanteetan ezartzen diren ehunak sortzeko, hala nola. [20]

Iraganean, oso arraroak eta garestiak ziren zenbait gaixotasun eta asaldura larriak tratatzeko erabiltzen ziren giza proteinak, intsulina, hazkuntza-hormona (somatotropina) eta gatzapen-faktorea, besteak beste. Egun, ordea, bakterio eta legami transgenikoak erabiltzen dira; horretarako, giza proteinak kodetzen dituzten geneekin eraldatzen dira eta hartara, konposatu horiek ekoizten dituzte oso modu ekonomikoan eta kopuru ugarian. Esate baterako, diabetes mellitus intsulina-mendeko (I. motako diabetes mellitusa) gaitza jasaten duten gaixoak bakterioetan txertatutako giza geneak erabiliz ekoitzitako giza intsulina puruarekin tratatzen dira. [21]

Bestalde, ebakuntza kirurgikoetan odolbildu arriskua gutxitzeko ATryn antikoagulatzailea erabiltzen da eta genetikoki eraldatutako ahuntzen esnetik erauzten da. [22]

Era berean, B hepatitisaren aurkako txertoa eraldatutako legamiekin lortzen da. Legami horiei gene bat txertatzen zaie, eta ondorioz, B hepatitis birusaren bilgarrian dagoen HBsAg antigenoa ekoizten da. [23]

Gene-terapia

Gene-terapiak genetikoki eraldatutako birusak erabiltzen ditu giza DNAn geneak sartzeko, gaixotasun batzuk sendatzeko helburuarekin. Gene-terapia nahiko berria den arren, arrakasta garrantzitsuak izan ditu. Alterazio genetikoak tratatzeko erabili izan da, hala nola, immunoeskasia konbinatu larri[24] edo sortzetiko Leberren amaurosia.[25]

Gaur egun, gene-terapiak gorputzeko zelula somatikoetan bakarrik jartzen du arreta; beraz, kode genetikoan sartutako aldaketak ezin dira ondorengoei transmititu. Ugaltze-zelulak helburu dituen gene-terapiari lerro germinaleko gene-terapia deritzo. Gaixotasun genetiko hereditario eta jaiotza-akatsen[26] tratamendua eta prebentzioa sortu dezakeen garapena oso eztabaidagarria da. Izan ere, hainbat polemika etiko, erlijioso eta ekologikok zailtzen dute teknika honen garapena, gainera zenbait jurisdikziotan esplizituki debekatua dago.[27]

Izurriekiko eta herbizidekiko erresistentzia

Aplikazio famatuenetarikoa da. Zenbait landare transgenikok glifosatoa bezalako herbizidekiko erresistentzia ematen dieten geneak dituzte. Glifosatoa, landare arrotzen izurriei aurre egiteko erabiltzen da. Adibide nagusiak RR artoa eta RR soja dira, biak munduko hainbat herrialdetan landatzen eta komerzializatzen dira eta merkatu-zati garrantzitsua dute. Beste laborantza batzuek Bt genea dute txertatuta. Horrek hostoei izurriekiko erresistentzia ematen die, eta horri esker, pestiziden erabilera saihesten da.

90ko hamarkadan, papaya ringspot virus izeneko izurriak Hawaiiko papaia laborantza erraustu zituen eta fruta horren ekoizpena % 94 jaistea eragin zuen. Genetikoki modifikatutako barietate baten sarrerak ekoizpena berpiztu du[28], eta gaur egun, irletako papaia ekoizpenaren % 77 trangenikoa da[29].

Elikagai hobetuak edo eraginkorragoak

Giza kontsumorako baimendutako genetikoki eraldatutako lehen elikagaia Flav Savr tomatea izan zen 1994an. Tomate hori ohiko tomatea baino astiroago hondatzen zenez, nekazariek tomateak heldutasunera iritsi aurretik bildu beharrean, helduraroan bildu ahal zituzten. Horrek zaporea eta elikadura-propietateak hobetzea ekarri zuen. Hala ere, porrot komertziala izan zen. [30]

Kasu batzuetan elikagaietan geneak txerta daitezke nutriente kantitate handiagoa zein nutriente berriak sintetiza dezaten. Adibide bat urre-koloreko arroza da, honek A bitaminaren molekula aitzindariak sintetizatzen ditu eta bitamina honetan dieta urria den tokietan osagarri gisa proposatzen da. [31]

AquAdvantage enpresak izokin transgeniko bat garatzen ari da zeina legezko azken etapetan dagoen bere segurtasuna frogatzeko eta merkaturatzea baimentzeko. Izokin hau Atlantikoko izokin bat da eta Pazifikoko chinook izokin baten hazkuntza-hormona eta abadira baten sustatzaile bat ekoizteko gen bat txertatu zaio. Modifikazio horiekin, izokina urte betez hazten da eta 16 edo 18 hilabetetan merkaturatzeko egokia den tamaina lortzen du eta ez dira beharko ohiko izokinak behar dituen hazteko 3 urteak. [32]

Izurriteen kontrola

2010ean, malariarekiko erresistenteak ziren eltxoak sortu ziren laborategian. [33][34] [35] OMEk estimatzen du malariak milioi bat pertsona inguru hil zituela 2008an. [36]

Genetikoki eraldatutako eltxo batek, dengearen sakabanaketari aurre egiteko gene hilgarri bat du. [37] Aedes aegypti eltxoa da dengearen eramaile nagusia eta horien Kaiman uharteetako biztanleria % 80an murriztu zen genetikoki mofifikatutako organismoen erabileraren bidez. [38] [39] Urtero, dengearekin 50-100 milioi pertsona artean kutsatzen dira eta 40000 hiltzen dira. [40]

DNAn markagailu fluoreszentea duen Pectinophora gossypiella beldarraren barietate bat garatu da. Horri esker, ikertzaileek erreadiazio bidez esterilizatzen diren eta intsektuek eragindako izurria murrizteko laboreetan askatzen diren beldarren jarraipena egin dezakete. [41] [42]

Eztabaida

Gaur egun, eztabaida handiak daude genetikoki eraldatutako organismoen ekoizpenaren sustatzaile eta aurkakoen artean, haien komenigarritasunari, segurtasunari eta ingurunearen eta gizakiaren gaineko eraginari dagokienez.

Gizakien onurarako espezieak genetikoki eraldatzea betidanik egin den zerbait da[43][44]; hala ere, duela gutxi hasi da gizakia gauza bera laborategietan egiten, eta ez zuzenean soroetan edo laborantza-eremuetan. Dena den, transgenikoek ingurunean duten kaltegabetasuna eztabaidagai da bioteknologia mota horren aldeko sektoreen eta horren aurka dauden ingurumen-sektoreen artean. Bi sektoreek ikerketa zientifikoak egiten dituzte beren jarrerei eusteko, eta jendearen aurrean egitateak ezkutatzea – edo ezikusiarena egitea – leporatzen diote elkarri[45][46][47].

Bestalde, Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundeak (FAO, ingelesezko siglengatik) adierazten du, elikatzea helburu duten labore transgenikoei dagokienez, ez dela inon hauteman kalterik ingurumenean eta osasunean[48][49]. Gainera, transgenikoen erabilerari esker pestizidak eta herbizidak gutxiago erabiltzea lortzen da, eta horrek ingurumen-onurak eta landako langileen osasunerako onurak ekarri ditu[49].

Adostasun zientifiko zabala dago gaur egun merkatuan dauden GEOak ez direla ohiko elikagaiak baino arriskutsuagoak[50][51][52][53][54], eta orain arte ez da gizakiengan gaixotasun-kasurik dokumentatu GEOren kontsumoaren ondorioz[51][53][55]. Teknika konbentzionalek sortutako elikagai berrien artean, oso gutxitan ebaluatzen da eraldaketen kaltegabetasuna; eta, aldiz, genetikoki eraldatutako organismo guztiei kontrol zorrotzak egin behar zaizkie, merkaturatu aurretik giza osasunerako zein girorako kaltegabetasuna bermatzeko[56].

Ez da frogatu GEOek osasunerako (nahi ez diren molekulak sortzeagatik edo alergiak eragiteagatik) edo ingurumenerako (nahi ez diren geneak hedatzeagatik) inolako arriskurik dutenik. Nazioarteko hainbat erakunde zientifikok eta, nabarmenki, Zientziaren Nazioarteko Kontseiluak baieztatzen dute merkaturatutako GEOak ez direla arriskutsuak giza osasunerako, eta GEOak ingurumenean barreiatzeko arriskuak behar bezala kontrolatzen direla. Zientifikoak ez diren beste erakunde batzuek, besteak beste, Frantziako ingeniaritza genetikoari buruzko ikerketa-batzorde independente polemikoak[57] edo Erresuma Batuko[58] Zientzia Independentearen Panel sasizientifikoak[59] alegatzen dute egiaztatutako erakundeek egindako azterlanak ez direla nahikoa edo azalekoak direla[60][61],​ eta laborantza transgenikoetan ingurumenaren kutsadura genetikoa saihesteko prebentzio egokiak hartu behar direla[62][63][64][65].

Abantailak

Hobekuntzak industria-prozesuan

Agronomiako eta landare-hobekuntzako aplikazioei dagokienez, zentzu zabalean, hiru abantaila nagusi dituzte:

  • Moldakortasun handia ingeniaritzan, organismo ostalariari gehitzen zaizkion geneak edozein espezietatik etor baitaitezke, bakterioak barne (honek erresuma ezberdinetako espezieak gurutzatzea ahalbidetzen du, ziur asko – onerako eta onurarako edo txarrerako eta arrisku potentzialerako – Modu naturalean inoiz gerta ez daitekeena[66]).
  • Gene bakar bat sar daiteke organismoan, horrek gainerako geneak oztopatu gabe; horrela, ezaugarri monogenikoak, hau da, gene bakar batek kodetuak, hobetzeko erabilgarria da. Horren adibide herbizidekiko erresistentzia mota batzuk dira[67].
  • Aldaketa genetikoaren prozesua bizkorragoa da gurutzaketa bidezko hobekuntzen teknikak baino; aldea urteetakoa da, eta fruituak hilabetetan biltzen dira.

Material berriak

Elikagaien arloko berrikuntzaz gain, ingeniaritza genetikoak aukera ematen du eremu horretatik kanpo ezaugarri berritzaileak lortzeko; adibidez, plastiko biodegradagarrien eta bioerregaien ekoizpenagatik.

Kontsumitzaileak

Elikagaietan hainbat elikadura-ezaugarri sartzeko aukera ematen dute GEOek:

  • Elikagai berrien ekoizpena.
  • Gosearen eta desnutrizioaren aurkako borroka.
  • Elikagai gehiago edo elikagai berriak dituzten elikagaien ekoizpena, hala nola urre-arroza.

Nekazariak

Ekoizpen-metodologiari eta haren errendimenduari buruzko hobekuntza agronomikoak:

  • Laboreen produktibitatea eta kalitatea handitzea. Produktibitatea % 21 baino gehiago handitzen da batez beste, eta nekazariarentzako irabazi garbia  % 68 baino gehiago[13][69][70].
  • Izurrite eta gaixotasun ezagunekiko erresistentzia; adibidez, bakterio-toxinak sar daitezke, hala nola Bacillus thuringiensis bakterioarenak, intsektuen familia jakin batzuei aurre egiteko[71], eta gainera, ohiko pestizidak baino askoz espezifikoagoak eta ingurumenarekiko ez hain erasokorrak dira.
  • Herbizidekiko (glifosatoa edo glufosinatoa , esaterako), gazitasunarekiko, lehorteekiko eta muturreko tenperaturekiko tolerantzia[72].
  • Azkartasuna: Aldaketa genetikoaren prozesua bizkorragoa da gurutzaketa bidezko hobekuntzen teknikak baino. Izan ere, gurutzaketa berean sartu ziren beste gene batzuk ezabatzeko belaunaldi bat baino gehiago behar dira.

Ingurumena

GEOen defendatzaileek diotenez, barietate transgeniko batzuek produktu kimikoen erabilera sinplifikatzea ahalbidetu dute.

Bt proteina sortzen duten landare transgenikoek pestizida gutxiago behar dituzte[73][74][75]. Adibidez, Bt artoaren kasuan izurriteen borrokarako jada ez da beharrezkoa espektro handiagoko eta biodegradagarritasun gutxiagoko intsektizida kimikoak erabiltzea[76].

Eragozpenak

Mugimendu anti-transgenikoak hainbat argudio ematen ditu GEOei aurka egiteko:

Osasunari eragindako kalteak

  • Antitransgenikoek argudiatzen dute GEOekin lotutako herbizidak, roundupa bezala, toxikoak direla[77].
  • Uste dute ez dela behar beste azterlan egin kontsumoaren kaltegabetasuna bermatzeko.
  • Ingeniaritza genetikoaren prozesuan, antibiotikoei erresistentzia ematen dieten geneak erabiltzen dira zelulak nahi den aldaketarekin identifikatzeko. Gene horiek mikroorganismoetara transferitu daitezkeelako kezka dago, antibiotikoekiko erresistenteak diren anduiak sortuz.
  • Transgenikoen erresistenteak diren intsektizidak intentsiboki erabiltzeko aukeraren ondorioz, inguruko espezieak kaltetu eta kaltetu egiten dira (erresistenteak ez direnak).
  • Ikusi ez den arren, transgenikoen aurkako mugimenduak transgenikoek alergia berriak sor ditzaketela argudiatzen du[78].
  • Kotoi transgenikoari Indian gertatutako nekazarien suizidio olatua leporatu diote. Hala ere, olatu hori kotoi transgenikoa sartu aurretik hasi zen, eta ez da frogatu erlaziorik zegoenik[79][80][81]. ​

Ingurumen-inpaktua

  • Susmatzen da herbizidekiko erresistenteak diren GEOen erabilerak bigarren mailako ondorio gisa nekazariek herbizida kopuru handiagoa erabiltzea ekarriko duela, eta ondorioz, inguruko espezieei eragingo diela.
  • Bacillus thuringiensis toxinetarako birkonbinanteak erabiltzea metodo espezifiko bat den arren, espezie onuragarriei eragingo diela beldurra dago[82].
  • Geneak errizosferako bakterioetara horizontalki transferitzea, posible bada ere, urruneko arriskutzat hartzen da.
  • Espezie transgenikoen polenak ohiko laboreak ernaldu ditzake, eta horrela, hibridoak lortzen dira eta labore horiek transgeniko bilakatu.

Nekazariak

Uztaren ondoren lortutako haziak ezin dira erein GEOekin, alde batetik sinatu dituzten kontratuak bortxatuko lituzkeelako, eta bestetik, hazi hibridoek indarra galtzen dutenez, urtero ordezkatu behar direlako[83].

Eragin ekonomikoa

Hazi transgenikoen merkatuan konpainia multinazional gutxi daude, eta horrek oligopolio-arrisku larria eragiten du. Gertakari hori larriagotu egiten da, batetik, barietate berri bat garatzeko behar den hasierako inbertsio handiagatik, eta, bestetik, konpainia txikiek herrialde batzuetan dituzten lege-arazo ugariengatik.

Legedia

Ikus, gainera

Erreferentziak

Bibliografia

Kanpo estekak

  1. ↑ Jitez Aldatu(tako) Organismoa izena eta JAO akronimoa Ipar Euskal Herrian erabiltzen dira. Ikus, adibidez, Alda! blogean [1], Berrian [2] edo EHLGren [3] webgunean. Herri batzuetako sarreretan, badira sigla hori darabilten panelak, horrelako organismoak sortzearen aurka.
  2. ↑ «glossaire OGM définitions» web.archive.org 2013-09-14 (Noiz kontsultatua: 2020-11-08).
  3. ↑ (Frantsesez) «EUR-Lex - 32001L0018 - FR» Journal officiel n° L 106 du 17/04/2001 p. 0001 - 0039; (Noiz kontsultatua: 2020-11-08).
  4. ↑ «Biotechnology Glossary» web.archive.org 2010-04-09 (Noiz kontsultatua: 2020-11-08).
  5. ↑ (Ingelesez) Lee, Lan-Ying; Gelvin, Stanton B.. (2008-02). «T-DNA Binary Vectors and Systems» Plant Physiology 146 (2): 325–332.  doi:10.1104/pp.107.113001. ISSN 0032-0889. PMID 18250230. PMC PMC2245830. (Noiz kontsultatua: 2020-11-08).
  6. ↑ (Ingelesez) Park, Frank. (2007-10). «Lentiviral vectors: are they the future of animal transgenesis?» Physiological Genomics 31 (2): 159–173.  doi:10.1152/physiolgenomics.00069.2007. ISSN 1094-8341. (Noiz kontsultatua: 2020-11-08).
  7. ↑ Peterson, M.J.; White, Paul. (2010-06-01). «Case Study: The EU-US Dispute over Regulation of Genetically Modified Organisms, Plants, Feeds, and Foods» International Dimensions of Ethics Education Case Study Series (Noiz kontsultatua: 2020-11-08).
  8. ↑ (Ingelesez) Anonymous. (2016-10-17). «Genetically Modified Organisms» Food Safety - European Commission (Noiz kontsultatua: 2020-11-08).
  9. ↑ Jaenisch, R.; Mintz, B.. (1974-04-01). «Simian Virus 40 DNA Sequences in DNA of Healthy Adult Mice Derived from Preimplantation Blastocysts Injected with Viral DNA» Proceedings of the National Academy of Sciences 71 (4): 1250–1254.  doi:10.1073/pnas.71.4.1250. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  10. ↑ (Ingelesez) Gordon, J.; Ruddle, F.. (1981-12-11). «Integration and stable germ line transmission of genes injected into mouse pronuclei» Science 214 (4526): 1244–1246.  doi:10.1126/science.6272397. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  11. ↑ (Ingelesez) Costantini, Franklin; Lacy, Elizabeth. (1981-11). «Introduction of a rabbit β-globin gene into the mouse germ line» Nature 294 (5836): 92–94.  doi:10.1038/294092a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  12. ↑ (Ingelesez) Bevan, Michael W.; Flavell, Richard B.; Chilton, Mary-Dell. (1983-07). «A chimaeric antibiotic resistance gene as a selectable marker for plant cell transformation» Nature 304 (5922): 184–187.  doi:10.1038/304184a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  13. ↑ a b (Ingelesez) «Focus on yield - Biotech crops; evidence, outcomes and impacts 1996-2007» PG Economics (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  14. ↑ a b c Données ISAAA 2011
  15. ↑ Rapport de l'Agence européenne pour l'environnement: «Late lessons from early warnings: science, precaution, innovation», (2013), or. 495.
  16. ↑ (Ingelesez) «Campaigners clash over industry claims of rise in GM crops» the Guardian 2012-02-08 (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  17. ↑ (Ingelesez) Gibson, Daniel G.; Glass, John I.; Lartigue, Carole; Noskov, Vladimir N.; Chuang, Ray-Yuan; Algire, Mikkel A.; Benders, Gwynedd A.; Montague, Michael G. et al.. (2010-07-02). «Creation of a Bacterial Cell Controlled by a Chemically Synthesized Genome» Science 329 (5987): 52–56.  doi:10.1126/science.1190719. ISSN 0036-8075. PMID 20488990. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  18. ↑ «Une : "Vers les premières bactéries synthétiques" - La Recherche, l'actualité des sciences» web.archive.org 2010-05-24 (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
  19. ↑ Murray, Joo (20). Genetically modified animals. Canada: Brainwaving
  20. ↑ Miller, Kenneth R. (Kenneth Raymond), 1948-. (2004). Prentice Hall biology. (Texas ed. argitaraldia) Pearson/Prentice Hall ISBN 0-13-115291-2. PMC 57169506. (Noiz kontsultatua: 2020-11-07).
  21. ↑ Miller, Kenneth R. (Kenneth Raymond), 1948-. (2004). Prentice Hall biology. (Texas ed. argitaraldia) Pearson/Prentice Hall ISBN 0-13-115291-2. PMC 57169506. (Noiz kontsultatua: 2020-11-07).
  22. ↑ «FDA Approves Drug From Transgenic Goat Milk | Latest News | Chemical …» archive.is 2013-01-12 (Noiz kontsultatua: 2020-11-07).
  23. ↑ (Ingelesez) «Recombivax (Hepatitis B Vaccine (Recombinant)): Uses, Dosage, Side Effects, Interactions, Warning» RxList (Noiz kontsultatua: 2020-11-07).
  24. ↑ (Ingelesez) Cavazzana-Calvo, Marina; Fischer, Alain. (2007-06-01). «Gene therapy for severe combined immunodeficiency: are we there yet?» Journal of Clinical Investigation 117 (6): 1456–1465.  doi:10.1172/JCI30953. ISSN 0021-9738. (Noiz kontsultatua: 2020-11-23).
  25. ↑ Richards, Sabrina (6 November 2012) «Gene Therapy Arrives in Europe.» The Scientist. Consultado el 15 de abril de 2013.
  26. ↑ Munson R, Davis LH (1992). «Germ-Line Gene Therapy and the Medical Imperative». Kennedy Institute of Ethic Journal 1 (2): 137-158.
  27. ↑ «International Law». The Genetics and Public Policy Center, Johns Hopkins University Berman Institute of Bioethics. 2010. Archivado desde el original el 2 de septiembre de 2014.
  28. ↑ (Ingelesez) Tripathi, Savarni; Suzuki, Jon Y.; Ferreira, Stephen A.; Gonsalves, Dennis. (2008-05). «Papaya ringspot virus ‐P: characteristics, pathogenicity, sequence variability and control» Molecular Plant Pathology 9 (3): 269–280.  doi:10.1111/j.1364-3703.2008.00467.x. ISSN 1464-6722. PMID 18705869. PMC PMC6640413. (Noiz kontsultatua: 2020-11-23).
  29. ↑ «Papaya: A GMO success story | Hawaii Tribune-Herald» web.archive.org 2015-06-10 (Noiz kontsultatua: 2020-11-23).
  30. ↑ WEASEL, Lisa H.. «Supplementary Material» Food Fray (American Management Association): 203–240. ISBN 978-0-8144-0178-1. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  31. ↑ Miller, Kenneth R. (Kenneth Raymond), 1948-. (2004). Prentice Hall biology. (Texas ed. argitaraldia) Pearson/Prentice Hall ISBN 0-13-115291-2. PMC 57169506. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  32. ↑ Botha, Gerda M.; Viljoen, Christopher D.. (2009-02-15). «South Africa: A case study for voluntary GM labelling» Food Chemistry 112 (4): 1060–1064.  doi:10.1016/j.foodchem.2008.06.050. ISSN 0308-8146. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  33. ↑ Abril de Carona, Antonio Maria de. Oxford University Press 2011-10-31 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  34. ↑ (Ingelesez) Corby-Harris, Vanessa; Drexler, Anna; Watkins de Jong, Laurel; Antonova, Yevgeniya; Pakpour, Nazzy; Ziegler, Rolf; Ramberg, Frank; Lewis, Edwin E. et al.. (2010-07-15). Vernick, Kenneth D. ed. «Activation of Akt Signaling Reduces the Prevalence and Intensity of Malaria Parasite Infection and Lifespan in Anopheles stephensi Mosquitoes» PLoS Pathogens 6 (7): e1001003.  doi:10.1371/journal.ppat.1001003. ISSN 1553-7374. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  35. ↑ (Ingelesez) Windbichler, Nikolai; Menichelli, Miriam; Papathanos, Philippos Aris; Thyme, Summer B.; Li, Hui; Ulge, Umut Y.; Hovde, Blake T.; Baker, David et al.. (2011-05). «A synthetic homing endonuclease-based gene drive system in the human malaria mosquito» Nature 473 (7346): 212–215.  doi:10.1038/nature09937. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  36. ↑ «Key trade facts» dx.doi.org 2016-07-28 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  37. ↑ (Ingelesez) Wise de Valdez, M. R.; Nimmo, D.; Betz, J.; Gong, H.-F.; James, A. A.; Alphey, L.; Black, W. C.. (2011-03-22). «Genetic elimination of dengue vector mosquitoes» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (12): 4772–4775.  doi:10.1073/pnas.1019295108. ISSN 0027-8424. PMID 21383140. PMC PMC3064365. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  38. ↑ (Ingelesez) Harris, Angela F; Nimmo, Derric; McKemey, Andrew R; Kelly, Nick; Scaife, Sarah; Donnelly, Christl A; Beech, Camilla; Petrie, William D et al.. (2011-11). «Field performance of engineered male mosquitoes» Nature Biotechnology 29 (11): 1034–1037.  doi:10.1038/nbt.2019. ISSN 1087-0156. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  39. ↑ Hallazgos histopatólogicos de lesiones Hepáticas Biopsiadas en el servicio de Radiología del Hospital Carlos Andrade Marín realizadas de mayo a septiembre de 2011.  doi:10.36015/cambios.v13.n23.2015.176. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  40. ↑ Nicholls, Henry. (2011-09). «Swarm troopers: Here come the autocidal armies» New Scientist 211 (2829): 34–37.  doi:10.1016/s0262-4079(11)62225-2. ISSN 0262-4079. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  41. ↑ Nicholls, Henry. (2011-09). «Swarm troopers: Here come the autocidal armies» New Scientist 211 (2829): 34–37.  doi:10.1016/s0262-4079(11)62225-2. ISSN 0262-4079. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  42. ↑ dx.doi.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  43. ↑ (Ingelesez) «The Molecular Genetics of Crop Domestication» Cell 127 (7): 1309–1321. 2006-12-29  doi:10.1016/j.cell.2006.12.006. ISSN 0092-8674. (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  44. ↑ «Developmental Biology 10e Online: Evolution and Domestication: Selection on Developmental Genes?» web.archive.org 2015-05-26 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  45. ↑ «00 La leyenda negra de los Transgénicos | Fundacion Antama» web.archive.org 2010-10-03 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  46. ↑ «ChileBio - Mitos y Realidades» web.archive.org 2010-07-31 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  47. ↑ «Alimentos Genéticamente Modificados: ¿Son un Riesgo para la Salud Animal o Humana? (ActionBioscience En Español)» web.archive.org 2010-09-17 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  48. ↑ «los Cultivos Transgénicos y OMG» www.greenfacts.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  49. ↑ a b «El Estado Mundial de Agricultura y la Alimentación (Sofa) 2004-2005» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  50. ↑ (Ingelesez) «AAAS Board of Directors: Legally Mandating GM Food Labels Could “Mislead and Falsely Alarm Consumers” | American Association for the Advancement of Science» www.aaas.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  51. ↑ a b «Position Statments on Biotechnology» www.isaaa.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  52. ↑ (Ingelesez) «Frequently asked questions on genetically modified foods» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  53. ↑ a b (Ingelesez) Council, Institute of Medicine and National Research. (2004-07-28). Safety of Genetically Engineered Foods: Approaches to Assessing Unintended Health Effects. ISBN 978-0-309-09209-8. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  54. ↑ (Ingelesez) Union, Publications Office of the European. (2010-11-11). «A decade of EU-funded GMO research (2001-2010).» op.europa.eu (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  55. ↑ Key, Suzie; Ma, Julian K.-C.; Drake, Pascal Mw. (2008-06). «Genetically modified plants and human health» Journal of the Royal Society of Medicine 101 (6): 290–298.  doi:10.1258/jrsm.2008.070372. ISSN 0141-0768. PMID 18515776. PMC 2408621. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  56. ↑ (Ingelesez) «Frequently asked questions on genetically modified foods» www.who.int (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  57. ↑ Séralini, Gilles-Eric; Clair, Emilie; Mesnage, Robin; Gress, Steeve; Defarge, Nicolas; Malatesta, Manuela; Hennequin, Didier; de Vendômois, Joël Spiroux. (2012-11). «Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize» Food and Chemical Toxicology: An International Journal Published for the British Industrial Biological Research Association 50 (11): 4221–4231.  doi:10.1016/j.fct.2012.08.005. ISSN 1873-6351. PMID 22999595. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  58. ↑ «The Independent Science Panel on GM Final Report» www.i-sis.org.uk (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  59. ↑ «Institute of Science in Society: beware! – DC's Improbable Science» www.dcscience.net (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  60. ↑ (Ingelesez) «Health Risks» Institute for Responsible Technology (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  61. ↑ (Ingelesez) «Potential Health Hazards of Genetically Engineered Foods» Global Research 2017-06-18 (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  62. ↑ (Ingelesez) «GMO genetic pollution alert: Genetically engineered wheat escapes experimental fields planted across 16 states» NaturalNews (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  63. ↑ Heald, Paul; Smith, James. (2006-11-01). «The Problem of Social Cost in a Genetically Modified Age» Scholarly Works (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  64. ↑ «BBC News | Background Briefings | Genetically modified food could pose unseen threat» news.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  65. ↑ (Ingelesez) «Mounting Opposition to GMO Crops: The World’s People Reject Genetic Pollution of Food and the Environment» Global Research 2010-08-17 (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  66. ↑ Genética. (7a. ed., [3{487} ed. en español]. argitaraldia) McGraw-Hill Interamericana 2002 ISBN 84-486-0368-0. PMC 628760045. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  67. ↑ «Plant Pathology - 5th Edition» www.elsevier.com (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  68. ↑ Lou, Xiao-Ming; Yao, Quan-Hong; Zhang, Zhen; Peng, Ri-He; Xiong, Ai-Sheng; Wang, Hua-Kun. (2007-04). «Expression of the human hepatitis B virus large surface antigen gene in transgenic tomato plants» Clinical and vaccine immunology: CVI 14 (4): 464–469.  doi:10.1128/CVI.00321-06. ISSN 1556-6811. PMID 17314228. PMC 1865599. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  69. ↑ (Ingelesez) Zwart, Sander J.; Bastiaanssen, Wim G. M.. (2004-09-15). «Review of measured crop water productivity values for irrigated wheat, rice, cotton and maize» Agricultural water management 69 (2): 115–133.  doi:10.1016/j.agwat.2004.04.007. ISSN 0378-3774. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  70. ↑ (Ingelesez) Klümper, Wilhelm; Qaim, Matin. (2014-11-03). «A Meta-Analysis of the Impacts of Genetically Modified Crops» PLOS ONE 9 (11): e111629.  doi:10.1371/journal.pone.0111629. ISSN 1932-6203. PMID 25365303. PMC PMC4218791. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  71. ↑ Schnepf, E.; Crickmore, N.; Van Rie, J.; Lereclus, D.; Baum, J.; Feitelson, J.; Zeigler, D. R.; Dean, D. H.. (1998-09). «Bacillus thuringiensis and Its Pesticidal Crystal Proteins» Microbiology and Molecular Biology Reviews 62 (3): 775–806. ISSN 1092-2172. PMID 9729609. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  72. ↑ www.ifpri.org (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  73. ↑ (Ingelesez) Morse, Stephen; Bennett, Richard; Ismael, Yousouf. (2004-04). «Why Bt cotton pays for small-scale producers in South Africa» Nature Biotechnology 22 (4): 379–380.  doi:10.1038/nbt0404-379b. ISSN 1546-1696. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  74. ↑ Pray, Carl; Ma, Danmeng; Huang, Jikun; Qiao, Fangbin. (2001). «Impact of Bt Cotton in China» World Development 29 (5): 813–825. ISSN 0305-750X. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  75. ↑ (Ingelesez) Fern, Jorge; ez-Cornejo; McBride, William D.; Cass; Klotz-Ingram, ra; Brooks, Nora. «Genetically Engineered Crops for Pest Management in U.S. Agriculture» www.ers.usda.gov (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  76. ↑ (Ingelesez) Schnepf, E.; Crickmore, N.; Rie, J. Van; Lereclus, D.; Baum, J.; Feitelson, J.; Zeigler, D. R.; Dean, D. H.. (1998-09-01). «Bacillus thuringiensis and Its Pesticidal Crystal Proteins» Microbiology and Molecular Biology Reviews 62 (3): 775–806.  doi:10.1128/MMBR.62.3.775-806.1998. ISSN 1092-2172. PMID 9729609. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  77. ↑ «Health and Environmental Impacts of Monsanto's Roundup Pesticide» web.archive.org 2014-08-10 (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  78. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2014-10-24 (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  79. ↑ (Ingelesez) «The myth of India's 'GM genocide': Genetically modified cotton blamed for wave of farmer suicides» nationalpost (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  80. ↑ «India Losing 2,000 Farmers Every Single Day: A Tale Of A Rapidly Changing Society» International Business Times 2013-05-02 (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  81. ↑ (Ingelesez) Gilbert, Natasha. (2013-05-02). «Case studies: A hard look at GM crops» Nature News 497 (7447): 24.  doi:10.1038/497024a. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  82. ↑ (Ingelesez) Conner, Anthony J.; Glare, Travis R.; Nap, Jan-Peter. (2003-01). «The release of genetically modified crops into the environment. Part II. Overview of ecological risk assessment» The Plant Journal 33 (1): 19–46.  doi:10.1046/j.0960-7412.2002.001607.x. ISSN 0960-7412. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
  83. ↑ (Ingelesez) Jayaraman, K. S.. «India investigates Bt cotton claims» Nature News  doi:10.1038/nature.2012.10015. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:AroaElortza/Proba_orria&oldid=8271838"(e)tik eskuratuta