Alde Zaharra (Zangoza)

Alde Zaharra
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Karrika Nagusia, ekialderantz
Kokapena
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Eskualdea	Zangozerria
Udalerria	Zangoza
Administrazioa
Mota	auzo
Posta kodea	31400
Geografia
Koordenatuak	42°34′35″N 1°17′01″W
Garaiera	399 metro
Distantzia	46,8 km (Iruñetik)
Datu gehigarriak
Sorrera	1122. urtean

Alde Zaharra Zangozako hiru burgu historikoen multzoa da: Zangoza Berria, Oltra eta Zangoza Hiribildua. Horiei laugarren burgo bat gehitzen zaie, jada desagertua, Castillon izenekoa. Herriko auzo bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Zangozerria eskualdean.

Burguak

Hasierako Erdi Aroko hiriguneak Iruñeko San Zerningo pentagonoa gogorarazten duen plano bat du, eta, beraz, Karrika Nagusia, kasu honetan ibaiaren gaineko zubi batean amaitzen dena, eta hiriko merkatari-ardatz, tertziario eta soziala izaten jarraitzen duena. Burgu honi (Zangoza Berria deitua) beste txikiago bat (Zangoza Hiribildua) gehitu zitzaion, ardatza gaur egungo Henrike Labritekoa karrika duena. Lehen kasuan, batez ere, Erdi Aroko herentzia ez da elizetan eta jauregietan bakarrik ikusten, baita etxadien barruan ere, baratzeak, etxetxoak eta etxe isolatuak, eta partzela-sare konplexu eta atomizatua.

Laster harresiz kanpo sortu ziren bi burgu edo auzo, 1150 inguruan Oltrakoa, ibaiaren eskuinaldean, San Andres elizako zubitik gertu, eta Castillon burgua 1171ean, Antso VI.a Jakituna zubiaren aurreko muinoaren gainean, Done Eztebe elizarekin.

Azken burgu hau, Castillon, XIV. menderako desagertu zen. Oltraz gain, etxe batzuk baino ez dira geratzen Tafallako errepidean.

Harresiak

Hasieran, hiriak ez zuen gotorleku izaerarik izan, Alfontso I.a Nafarroakoa garaian birpopulatu baitzen, Nafarroak eta Aragoik erresuma bakarra osatzen baitzuten eta musulmanen muga urrun baitzegoen. Errege hau hil zenean, 1134an, erresuma hauek Gartzia V.a Ramiritzekin eta Ramiro II.arekin banandu ziren. Ordutik aurrera, biztanleria mugakoa izan zen, eta ordutik aurrera eta mendeetan zehar, nafarren eta aragoiarren arteko desadostasunak eta gerrak maiz gertatu ziren, trazaduran eta eraiki ziren defentsa-eraikuntzetan eragin zuzena izan zuten zirkunstantziak.

Harresiz inguratutako dorre karratu indartsuak eraiki ziren, tarteka erregulartasunez jarriak. Iparraldeko hegala Done Mikel karrikatik zihoan, hegoaldekoa Karrika Ilunetik ibairaino, ekialdekoa Done Jakue elizatik eta Dorre eta Labe karrikaetatik abiatzen zen eta mendebaldekoa Aragoi ibaiaren ibilbidetik. Andre Maria Erregina eta Done Jakue eliza primitiboak harresiaren gune estrategikoetan kokatuta zeuden eta horregatik dorre almenadunak dituzte.

Lau atari nagusiak honako hauek izan ziren: Andre Marikoa, zubiaren sarreran; San Frantziskokoa, Karrika Nagusiko beste muturrean; San Salbatorekoa, hegoaldean, San Salbatore elizatik gertu eta gero erabili gabe; eta San Babilgoa, iparraldean.

Mende horren bigarren erdian, hegoaldean, Zangoza Hiribildua eta kalea urbanizatu ziren, San Salbatore elizarekin eta Ikasguko eta Zaldunen karrikaekin. Ondoren, hesi harresituaz inguratu zen, eta bi atari berri ireki ziren: Peñalta eta Carajeas. Burgu bakoitzak bere parrokia zuen, eta batez ere hiriak Donejakue bidean zuen egoeragatik, bere ospitalea.

Oinplanoa eta Erdi Aroko gotorlekuak aldatzen hasi ziren XVI. mendean, Cisnerosek agindutako eraispenengatik eta etxebizitzak harresien gainean edo dorretxoen barruan eraiki zirelako, eta espazio libre gehiago agertzen hasi ziren, mende barrokoetan plazatxo txiki gisa eratu zirenak.

Ondasun nabarmenak

• Andre Maria erreginaren eliza: Herriko eliza nagusia da, XI. mende eta XII. mendeko aztarna erromanikoak dituena. Hiru nabez osaturik dago eta XIV. mendean eraikitako elizako dorrea gotikoa da. Elizako portada Nafarroako Erdi Aroko artearen obrarik garrantzitsuenetakoa da.
• Done Jakue eliza: Jatorri erromanikoko eliza da, historiako lehen aipamena 1164. urteko dokumentu batean dago.
• Karmengo Amaren komentua: XIV. mendeko eraikina, berez herriaren kanpoaldean zegoen, baina Gaztelako koroaren erasoen ondorioz hiribilduaren barrura mugitu zen segurtasun bila. Komentu izan ondoren ospitale bihurtu zen.
• Vianako printzearen jauregia: Erdi Aroko jatorria zuen eraikina, Nafarroa konkistatzean Gaztelako inbaditzaileek okupatu zuten.
• San Salbador eliza
• San Frantzisko Asiskoa komentua: XIII. mendean San Frantzisko Asiskoak berak sortu zuela uste da, Santiago de Compostelara bidaian Nafarroatik zihoala.
• Zangozako udaletxea: 1570 eraiki zen, Nafarroako erregeen jauregiaren albo batean.
• Santa Maria zubia (Burdinezko zubia): Aragon ibaiaren gainean XI. mendean eraikitako zubia. Gaur egun jatorrizko zubiaren zazpi arkuetatik lau kontserbatzen dira bakarrik.
• Gendulaingo konteen jauregia: XVII. mendean eraikitako jauregi barrokoa.
• Granada Egako konteen jauregia: XV. mendeko jauregia.
• Añues jauregia
• Iñigez-Abarka jauregia
• Ongai-Vallesantoro jauregia

Erreferentziak

• Nafarroako Entziklopedia Handia | ZANGOZA. (Noiz kontsultatua: 2022-03-17).

Ikus, gainera

• Zangoza
• Zangozerria
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Zangozako Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q20492402