Edukira joan

Katarrino

Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Catarrhini» orritik birbideratua)
Katarrino
Eozeno-Gaur egun

Sailkapen zientifikoa
FilumaChordata
KlaseaMammalia
OrdenaPrimates
Parvordena Catarrhini
Goifamiliak

Katarrinoak primateen barruko Catarrhini parvorden edo multzokatzea osatzen duten tximinoen multzoa dira. Simiiformes infraordenaren bi taldeetako bat dira. Mundu Zaharreko tximinoak (Cercopithecoidea) eta gizakiak (Hominoidea) barnebiltzen ditu. Azken hori Hylobatidae edo giboietan eta Hominidae edo tximino handien artean banatzen da. Lehen gizakiei bere familia ematen zitzaion eta bere ahaide guztiak Pongidaen sartzen ziren, baina hori parafiletikoa da. Haplorrhiniren barruko suborden bat dira, Tarsiiformes eta Platyrrhinirekin batera (azken horiek Ameriketan bizi diren tximinoak dira).

Catarrhini hitzak "sudur estua" esan nahi du, sudurzuloak beherantz orientaturik baitaude. Platyrrhini-ak bezala (Aotus generoa salbu) egunez bizi dira. Isatsak baldin badituzte, ezin dira tolestu. Azkazalak lauak dira.

Eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Notharctus tenebrosus, Historia Naturaleko Amerikar Museoa, New York.

Primateen eboluzio-historiak 65 milioi urte hartzen ditu, gutxienez[1][2][3][4][5]. Ezagutzen diren primate zaharrenen antzeko ugaztun espezieetako bat, Plesiadapis, Ipar Amerikatik zetorren[6][7][8][9]; beste bat, Archicebus, Txinatik[10]. Antzeko beste primate basal batzuk Eurasian eta Afrikan zehar hedatu ziren Paleozenoaren eta Eozenoaren baldintza tropikaletan.

David R. Begunek ondorioztatu zuen primate primitiboak Eurasian loratu zirela[11] eta tximino eta gizaki afrikarrak sortu zituen leinu batek, Dryopithecus barne, hegoalderantz emigratu zuela Europatik edo Asia mendebaldetik Afrikaraino. Biziraun zuten primateen populazio tropikalak, Kairoko hego-mendebaldean dagoen Faiyum sakonuneko Goi Eozenoko eta Behe Oligozenoko aztarnategi fosiletan ikusten direnak, gaur egungo primate espezie guztiak sortu zituen, Madagaskarko lemureak, Asiako hego-ekialdeko loriak, Afrikako galagoak eta antropoideak barne. Antropodieen barnean daude Mundu Berriko Platirrinoak eta Mundu Zaharreko katarrinoak, tximino handi guztiak, gizakiak eta beste hominido batzuk barne dituen taldea.

Lehen katarrino ezaguna Kamoyapithecus da, Eragaleiteko Goi Oligozenokoa, Rift Haran Handiaren iparraldean (Kenya), duela 24 milioi urtekoa[12]. Bere jatorria Aegyptopithecus, Propliopithecus eta Parapithecus espezieekin lotuta dagoela uste da, duela 35 milioi urte ingurukoak[13]. 2010ean, Saadanius katarrinoen koroa-taldearen azken arbaso komunaren hurbileko ahaide gisa deskribatu zen, eta behin-behinean 29 eta 28 mya artean datatu zen, erregistro fosilean 11 milioi urteko hutsunea betetzen lagunduz[14].

Proconsul baten hezurdura, isatsik gabeko tximinoa.

Miozeno goiztiarrean, duela 22 milioi urte inguru, Afrika ekialdeko zuhaitzetako katarrino mota ugariek aldez aurreko dibertsifikazio-historia luzea iradokitzen dute. Duela 20 milioi urteko talde honetako fosil oso ezagun bat Victoriapithecus da. Duela 13 milioi urte arte tximinoen leinukoak zirela uste den generoen artean, Proconsul, Rangwapithecus, Dendropithecus, Limnopithecus, Nacholapithecus, Equatorius, Nyanzapithecus, Afropithecus, Heliopithecus eta Kenyapithecus daude, guztiak ekialdeko Afrikatik etorriak.

Oso urruti dauden aztarnategietatik (Tavipithecus, Namibiako labar-aztarnategietatik, eta Pierolapithecus eta Dryopithecus, Frantziatik, Espainiatik eta Austriatik) datozen Miozeno ertaineko beste forma orokor batzuen presentzia Afrika osoan eta Mediterraneo arroan Miozeno goiztiar eta ertaineko erregimen klimatiko nahiko beroetan forma ugari izatearen froga da. Miozenoko hominoideoen artean gazteena, Oreopithecus izenekoa, duela 9 milioi urte datatutako Italiako ikatz aztarnategietatik dator.


Taxonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Catarrhini
Cercopithecoidea

Cercopithecinae

Colobinae

Hominoidea

Hylobatidae

Hominidae

     Hortzeri-formula    
2.1.2.3
2.1.2.3

Espezie gehienek dimorfismo sexuala dute. Gehienak, baina ez guztiak, talde sozialetan bizi dira. Afrika eta Asian aurki daitezke, eta gizakia mundu osoan zehar.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Maxwell 1984.
  2. ↑ Zhang, Rui; Wang, Yin-Qiu; Su, Bing. (2008-07). «Molecular evolution of a primate-specific microRNA family» Molecular Biology and Evolution 25 (7): 1493–1502.  doi:10.1093/molbev/msn094. ISSN 1537-1719. PMID 18417486. (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  3. ↑ (Ingelesez) Willoughby, Pamela R.. (2005-12-31). «Palaeoanthropology and the Evolutionary Place of Humans in Nature» International Journal of Comparative Psychology 18 (1)  doi:10.46867/ijcp.2005.18.01.02. ISSN 0889-3675. (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  4. ↑ Martin 2001, 12032–12038 orr. .
  5. ↑ Tavaré, Simon; Marshall, Charles R.; Will, Oliver; Soligo, Christophe; Martin, Robert D.. (2002-04-01). «Using the fossil record to estimate the age of the last common ancestor of extant primates» Nature 416: 726–729.  doi:10.1038/416726a. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  6. ↑ (Ingelesez) Rose, Kenneth D.. (2005-06-02). «The earliest primates» Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews 3 (5): 159–173.  doi:10.1002/evan.1360030505. (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  7. ↑ «John Fleagle Primate Evolution» alltheworldsprimates.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  8. ↑ (Ingelesez) «National Geographic» National Geographic (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  9. ↑ «Found in Wyoming: New fossils of oldest American primate : Gazette Archives» gazette.jhu.edu (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  10. ↑ «Palm-Size Fossil Resets Primates’ Clock, Scientists Say - The New York Times | Ghostarchive» ghostarchive.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  11. ↑ (Ingelesez) Kordos, László; Begun, David R.. (2001-01-01). «Primates from Rudabánya: allocation of specimens to individuals, sex and age categories» Journal of Human Evolution 40 (1): 17–39.  doi:10.1006/jhev.2000.0437. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).
  12. ↑ Cameron 2004, 76 orr. .
  13. ↑ Wallace 2004, 240 orr. .
  14. ↑ (Ingelesez) Zalmout, Iyad S.; Sanders, William J.; MacLatchy, Laura M.; Gunnell, Gregg F.; Al-Mufarreh, Yahya A.; Ali, Mohammad A.; Nasser, Abdul-Azziz H.; Al-Masari, Abdu M. et al.. (2010-07). «New Oligocene primate from Saudi Arabia and the divergence of apes and Old World monkeys» Nature 466 (7304): 360–364.  doi:10.1038/nature09094. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-01-26).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Katarrino&oldid=9519377"(e)tik eskuratuta