Erromatar hileta-praktikak

Erromatar hileta-praktikek antzinako erromatarren erlijio-erritualak barne hartzen dituzte, hiletekin, errausketekin eta lurperatzeekin erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (mos maiorum) erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea zen. Eliteko hileta-errituek, batez ere, prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten senideei hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen haren familiaren hileta baten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak, hileta-opari gisa, hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen.

Luzio Kornelio Eszipion Bizardunaren sarkofagoa, K.a. 3. mendea

Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, inbidiak eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuen, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenen bazkideentzat, gremioek edo kolegioek hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua azpimunduari emateko.

Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuebn gorpuak ustel zitezkeen aire zabalean edo putzu edo ibai batean jaurtiak izan ondoren. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Erromatarren ustez, goiztiar, uste gabeko heriotza zutenek edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, biziak jazartzen zituzten lemureak gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, harik eta Lemuria jaian exorzizaturik izan arte.

Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikako erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.

Aldaketa zabal horien arrazoi posibleak eztabaidagarria da akademikoen artean. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak, baina Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbetan lurperatzen ziren.

Tradizioaren arabera, hilerriak hiri eta herrien mugetatik kanpo (pomerium) zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan kokatu ziren, batzuetan, "hildakoen hiri" gisa bilduta. Hilobi haietara senideek joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, bereziki zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jaietan eta hildakoaren urteurrenetan. Senideek uste zuten hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi erritoak gordetzen, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona izango zutela. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, maiz artelan landuak ziren, eszena alegoriko, mitologiko, historiko edo eguneroko bizitzako erliebeez apainduta zeudelako. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.

Hildakoen prestaketa

Antzinate greko-erromatarrean, hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren, aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (pietas) antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat bazen ere. Erromatarrek uste zuten beren hildakoekiko arduratsuak izan behar zirela izpirituak hileta-erritu egokiekin agur esatean, honela beraien mesedeak eta babesa lortuko zituzten. Alabaina, kezkagarriak ziren ohikoa zen baino lehen, edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenak, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiliko baitziren eta bizidunak izorratuko baitzituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran.

Zizeronen ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza erraustu zen tokiak ez zuen izaera sakraturik hartzen. Izan ere, erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua zen hilobia locus religiosus bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminalari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen.

Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, askotan premiazkoa senideentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat. Erkerren arabera, ekintza horrek ez zuen lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko.

Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunetan jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, baina erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatu zuten, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, eta borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez .

Hilkortasuna

John Bodelek kalkulatzen du 750.000 biztanleetatik, urtero 30.000 inguru hiltzen zirela Erroman, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita.

Emakume ezkonduengandik seme-alabak espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, baina erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen baitziren. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 erditzean hiltzen zelako, eta 5 urte baino lehen bakarrik %50 bizi zen. Elikadura gabeziak pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuen, esklabo edo aske izan. Bestalde, legeak baimentzen zion jaioberriaren aitari umea hiltzea "bizitzeko desegokia" bazen. Hain itxuragabeak ez zirenak, zalantzazko aitatasuna zutenak, familia txiroetan edo esklaboetan jaiotakoak, edo, besterik gabe, nahi ez zituztenak, bertan behera utzi behar ziren "jainkoek zain zitzaten".

Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotakoak, aitak, umea abandonatzean, automatikoki galtzen zuen haienganako legezko boterea. Gainera, zaila izango zen haur abandonatu baten jatorria frogatzea. Haietatik, ume batzuk adoptatzen edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean esposizioa legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen.

Familiaren hileta-betebeharrak

Helduak

Hildakoak familia izatekotan, pater familiasak (familia burua) hileta ordaindu, antolatu eta zuzendu ohi zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronen hitzetan, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero.

Familia baten esklabo leial batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere. Era berean, liberto gisa hil zen emakume edo gizon bat ehortzi eta omendu zitezkeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura.

Haurrak

Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izena jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere dies lustricus egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan). Jaioberriak erritualki garbiak izatean, oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. Lau egun bete baino lehenago hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen. Adinduagoak, aldiz, pomeriumaren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (suggrundarium).

Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki lortzen zuten nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduaren bidez. Haien erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria gehiago landarea zen animalia baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen.

Estatuaren erantzukizuna

Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatu zuen, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat zetorrena. Herriari edo estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (funus publicum). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortu arren, ukatzen zuen estatuak gastuak bere gain hartzea. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.

Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Horretaz gain, hildakoaren errautsen gainean ardoa zipriztintzearen aspaldiko ohitura debekatu zen.

Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. Dion Kasiok zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta Suetoniok, Neronen erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik ehorzketa-enpresaburuek edo zinegotziek nola kudea zitzaketen horrenbeste hildako.

Ehorztetxeko langileak

Ehorzleek (dissignatores edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak. Horiek hilobiak induskatzea, egur metak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko.

Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zuten, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.

Dekurioien (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen, dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzemanez gero, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenez, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Horretan gurutziltzaketaren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen

Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman, Puteolin bezala, funtzionatuko zela. Dekurioien (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. . Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, Martzialek deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden.

Eskilinoko ehorz-langileak

Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan baitzen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa. Varronek ere lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina hitzak erabili zituen. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena libitinarii edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.

Bizitzaren azken bidaia antolatzea libitinaria izenekoen monopolioa zen. Negozioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin, legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile izan behar zituela, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta agerian zeudenen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean.

Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko metonimia bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean puticuli (putzu txikiak) deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela locus religiosus bat izan, locus publicus bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan.

Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko atearen kanpoaldeko eremua zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo beste leku batetik hartaraino, kako batez arrastaka eramaten zituzten, txoriek eta piztiek jan zitzaten. Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. Libitinarii-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.

Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori zela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko. Eskilinoko ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, estatuaren zenbait festa finantzatzeko, horien artean Parentaliaren zati bat, Ludi Apollinarrak eta Ludi Plebeii bezalako joko sakratuak. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, lanbide beharrezkoa eta doilorra, odolarekin eta heriotzarekin nahasten zena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen.

Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak

Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk statu quoaren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten. Lanuvium hiri oparoan, Diana eta Antinooren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafio) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.

Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota moduan ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo oneko" anfora batez gain. Urtero, sei jai zeuden, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Hadriano, bere familia eta hildako maitalea, Antinoo jainkotiarra).

Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren taldekideen artean hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, aukeratuak izan zitezkeen denbora mugatuko karguetarako. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden hiletetan eta beste behar sozial batzuetan zerbitzuak emateko haien nominan profesio bereziak baitzituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori zela eta, infames gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten. Infamia jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden.

Nerva enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko plebearen hiletetarako (klaserik baxuena hiritarren artean), agian bere agintaldi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek hildakoen oinordekoei 250 HS ematen zizkieten jaia eta hileta duin bat eta monumentu ez oso landu bat ordaintzeko. Puteolin, Errepublikaren aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta-elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen.

Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordaindu behar zuten. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatzen ziren errausketetan laguntzeko. Hileta-elizkizunetan jende asko biltzea garrantzitsua zen ondo islatzen zuelako hildakoaren munta. Hileterako lortutako 250 HSek pertsona bati urtebetez eutsi leizaiokete. Konstantinok diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (lecticarii) zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, heretikoak salbu. Zenbait kasutan, ordea, ehorzketa-espazioak ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia gisa.

Hiletak

Heriotza iragartzea

Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, aldarrikari batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.

Familiak etxeko ateak ixten zituen doluaren seinale moduan, eta altzifre-adarrak jartzen zituen sarreratik kanpo, guztiei heriotz-kutsaduraren arriskuan zeudela ohartarazteko, batez ere pontifex maximusi. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eteten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin izandako kontaktuaren ondorioz. Epe horretan, ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere.

Gorpuaren prestaketa

Pertsona bat etxean hiltzean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan . Familiak lurperatzaile bati eta bere langileei uzten zien hilotza ukitzea eta manipulatzea, haien lanbideengatik beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitzen eta gantzutzen hilkutxan jarri aurretik. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jarria izan zenean.

K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau

Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; elitearen gizonezkoek toga pulla (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen, baina toga praetexta bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko.

Hildakoa gizonezkoa eta hiritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, hori erabiltzen zuen heriotzan. Erlijio misteriotsuetako iniziaturikoen ehorzketan koroak ere aurkitzen dira. Gorputza hileta-ohe baten gainean jartzen zen, jarrera errealistan, jangelako eserleku batean etzanda balego bezala, eta han, libitariiek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren etxeko atarian zegoen, oinak aterantz begira zituela..

Apartamentu-eraikinetan (insulae) bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Hala ere, elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zegoela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik izan.

Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko garaian Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko Isis eta Serapis apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat.

Elitearen hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Popea, erromatar jainkosa gisa sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatzean eta lurperatzean, erraustearen ordez.

Karonteren oboloa

Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen. Ohitura, iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, usadio hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuekin egin zen moduan, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira baten bitartez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa, baina Luzianoren ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez zen tarifa ordaindu behar.

Apuleioren Metamorfosiaren Kupido eta Psike istorioan, Luzio, salbazioaren bila, Isisen misterioetan hasten da. Psiquek (Arima) bi txanpon daramatza behealdeko bidaian. Bigarrena itzulera ziurtatzeko da, berpizkunde sinbolikoa balitz bezala. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ohitura hori ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.

Hileta-prozesioa

Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz. Juliano apostata enperadoreak praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen saiatuz, agindu zuen hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituelako. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotzak guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik.

Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez ospatzen ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren. Augusto hil ondoren, bere familiaren Nolako villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, ekites eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko.

Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintzaren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara jendetza handia joaten zen. Herritar nabarmenek eta enperadore gehienek luxuzko legeak baztertzen zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eskaini zioten Sila diktadoreari. Haren hiletan zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugari bildu ziren, eta gorpua urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koro eramateaz gain, bere bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eraman zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, baina zaila da jakitea maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizirik zegoenean bezala, aurretik liktor bat zeraman.

Praktikak aldi edo familiaren arabera alda zitezkeen, iturriek ez baitute informazio koherenterik ematen. Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, baita hileta publikoetan nola erabiltzen zituzten ere. Posible zenean, hilkutxa familiaren gizonezkoek eramaten zuten, lagun minek, edo jabearekiko azken betebeharra betetzen zuten esklabo liberatuek. Hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira. Hileta-collegiaetan musikariak zeuden, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen baitzuten, baina hiletetan erabilitako instrumentu hauen kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten. Horaziok hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzekoak diren brontzezko bi instrumentu. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta egindako zerbitzu publikoagatik estatuaren funtsekin finantzatu zutenentzat, Erromako foroaren rostratik panegiriko bat esaten zuten, baina hileta pribatu batean, goraipamena hilobiaren ondoan ematen zuten.

Laudorioa

Hileta-gorazarrea (laudatio funebris) hitzaldi formala edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarretan beste hitzaldia kantua zen (nenia), biak, normalean, emakumeek interpretaturik. Dolua zeuden bitarteaan, gizonek intziri duin batez (gemitus) adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen.

Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).

Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, baina pertsona arrunten hiletetan esandakoa ez da erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ohikoa ez izan.

Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria laudatzen zituzten, errostran eseritako aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion kurul-aulkian, egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen horiek faltsuak ziren, agian jatorria gezurrezkoa zelako. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen.

Izeba Juliaren (laudatio Juliae amitae) gorazarreak, Julio Zesar gazteak bere izeba Gaio Marioren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, bide batez, bere ibilbide politikoa populista gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen, eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (cursus honorum) barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen.

Gorpuen prestaketa

Hilerriak hiriko mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zahar batean idatzita zegoen, hots, Hamabi Tauletan. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriko erritu-mugen barruan (pomerium) ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori ezohikoa zen eta gutxitan erabiltzen zen.

Sakrifizioak

Ehorzketa-gunean edo errausketa egur-metaren ondoan aldare eramangarri bat ezarri ohi zen, oinordekoek txerri baten sakrifizioa eskaintzeko, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Azpimunduko jainkosa ez izan arren, Zeres bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atezaina zen.

Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktimek tokia sagaratua egiten zuten. Prozedura horretan, animalia mola saltsaz, gatz, ale, eta irin nahasketa sakratu batekin bustitzen zen, aizkora edo mailu batez  sakrifikatu baino lehen, eta ondoren, bizkarrean iraulita, tripak ateratzen zizkioten. Hesteak (exta), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertzeko. Extaren anomalia batek eskaintzarekiko jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena ondo bazegoen, biktima zatikatu eta gero, jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zuten. Di Manesek euren parte berezia jasotzen zuten; izan ere, Manesekin janaria partekatzen zutenek hildakoekin izandako harremanengatik ondorio negatiboak jasan zitezkeela uste baitzen.

Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zieten. Ehorzketa-bazkarietan, erretako zati txiki bat eskaintzen zioten hildakoari, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. Bitartean, extak aldare eramangarri batean erretzen zituzten, sugarrek, Zeresen izenean, kontsumitzen zituztenak.

Zizeronek, berriz, uste zuen, zerrama bat sakrifikatu behar zela hileta batek eta hilobiak izaera erlijiosoa hartzeko. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar zituzten. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiagoak sakrifikatzen zituzten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk. Animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk libatzea eskain zitzaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, ondo zegoen, Zeres gutxirekin konformatzen baitzen.

Errausketa, ehorzketa eta os resectum

Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta, eta gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, eta errauts-kutxatila batean sartu ostean, lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; Liviak bere senarra Augusto enperadorearen, errautsekin egin zuen moduan.

Errautsak errausketa-lekuan edo inguruan lurperatzen baziren hileta-lekua bustum deitzen zen, baina beste leku batean izatekotan, lekua ustrinum (plurala, 'ustrina) izenez ezagutzen zen, eta zendua bustumean zein ustrinumean oroi zitekeen. Ustrinum bakar batek, oro har, harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia batena zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren su berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren, ustrinuma garbitu egin behar zen gorpu ezberdinen errautsak nahas ez zitezen. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, Karakalaren kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia Getaren errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, maitasun-adierazpen gisa, errautsak ontzi berean jaso zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira.

Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia gensaren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Mario bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako.

Antzinako sepulcretumak, Erromatar foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira. Errausketa, bere formarik errazena ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen, eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez baitzuen behar, nolabaiteko estaldurarekin. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar zen. Ponpeio eta Kaligularen planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor baterako egur mordo bat erabili behar zuten, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.

Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten pilaketa-ebidentziek erakusten dituztenez, oro har, zurezko zortzi geruza egin ohi zituzten, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antza hartuz. Gorpua barruan jartzen zen, partzialki ezkutatua. Suak eragindako kearen kiratsa belar usaintsuz, hostoz eta libazioz leundu zitekeen. Eliteek intsentsua erre zezaketen; usain desatseginak estaltzen zituelako, eta, erretxina zenez, oso sukoia zen.

Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen zituzten. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean. Hiletetan enperadoreak jainkotzen zituzten,horretarako, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zuten, eta une egokian askatzen zuten, itxuraz arima inperiala zerura eramateko. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua gaitzat ditu. Horietako batean, Katulok atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin beharreko bidaia luzeari buruz idatzi zuen, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazi zuen. Propertziok, Zintia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta zegoen, eta suak deformatu zuen berak zeraman familiaren eraztuna.

K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok romanus mos (erromatar ohitura) deitu baitzion . Plutarkok zioenez, Numa Ponpilio erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean men egin zen, gorpuak errausten jarraitu bazituzten ere. Alabaina, agindua betetzeko, esku bati, atzamar bat mozten zitzaion aparte lurperatzeko edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzeko. Ondoren, hatza, lurpetik edo txingarretatik aterata, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko, hilobia legitimatzeko asmotan. Praktika, os resectum (hezur moztua) izenez ezaguna, literatur iturriek egiaztatzen dute. Arkeologiak ere, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat eriden du, baita kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodelek, K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia.

Denborak aurrera egin ahala, errausketak jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Baina ehorzketara itzultzearen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogek adierazten dute kristautasunak gorpua gordetzea hobesten zuela, Jesusen ehorzketaren adibideari jarraituz, azken judizioan, berpiztean gorputza eta arima elkarrekin berpiztuko baitzuten. Beste arrazoi batzuen artean  aipagarriak dira martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa.

Novendialis

Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, novendialis edo novemdialis izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren manesei edo familiaren penatesei; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa zen familiaren larei eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manesetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren manesetara. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitutzat ematen zen, eta libre zegoen familia hileta betebeharretatik. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zuten.

Togatus Barberini izenekoa, Museo Kapitolinoetan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala

Eliteen artean, Numa Ponpilioren antzinako legeek familiaren gizonezkoak doluan jarraitzetik libratu zituzten; emakumezkoek 10 hilabetera arte dolua segi baitzezaketen etxe osoaren izenean. Horrela, gizonak doluak inposatzen zituen murrizketetatik libratzen ziren eta bizitza publikoaren betebeharretara itzuli zitezkeen.

Hilobiratze-hatuak

Helduak

Helduen hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak (unguentaria), eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta sandaliak. Horretaz gain, kalitatezko arropa, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez, hildakoek behar edo gozatzen zutena. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Aipatzekoak dira nonahiko lanparak.

Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ollaetan eskaintzen ziren. Eta lapiko itxurako edukiontzi horiek, askotan, hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren. Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen.

Ehorzketa batzuetan, badirudi hilobi-ondasunak erritualki kaltetuak izan zirela ehorzketa aurretik. Beste batzuetan, berriz, litekeena da ondasunak kalteturik zituztela ekonomia arrazoiengatik, berrerabiliak izan ondoren. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian finkatzen laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zedin.

Haurrak

Erromatar iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, horregatik, dolua autokonplazientea eta histerikoa zen. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten zuten jainkoen irudiak aurkitu dira, haurraren arima bere bidaian babesteko. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handiko hilerrietan aldare bat edo santutegi bat zegoen, non gurasoek, alperrik, bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu da. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabilitako literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin.

Erromatar Britainia Handian, hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak aurkitu dira. Greko-erromatar munduan, hartza Artemisaren (erromatarrentzat, Dianaren) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena.

Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu ei zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, Plinio Zaharrak bere Naturalis Historian zioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzaketen. Kanpaiek, bereziki tintinnabuluek, begizkoa urruntzen eta saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean.

Oroitzapenak

Hildakoekiko ardura ez zen hileta eta dolu aldia formalarekin amaitzen, baizik eeta betiko betebeharra zen. Zizeronen ustez, hildakoei zegokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zen hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez. Lazio eta Erroman hildako honestioresen aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizunerako bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala.Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan, hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publikoen dohaintzetan, non dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko baitzena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, esaterako hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.

Hileta jokoak (ludi funebres)

Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko eta haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen. Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. Homeroren Iliadan, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak ospatu zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneidan, 5. liburuan, Eneasek gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.

Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, Etruria eta Campanian; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak (munus) K.a. 264. urtean Kartagoren aurkako gerra ospatzeko antolatu ziren. Haietan, hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean Hori bere ondorengoek arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat zen. Lagunei eta senideei eskainitako festa novendialiseko azken egunean izan zitekeen.

Antzeko gladiadoreen munera erromatar elitearen hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta pontifex maximusaren hiletarako munus bat ospatu zen K.a. 183an. Joko horretan, 120 gladiadore aritu ziren hiru egunez borrokan. Irauten zuen bitartean, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko. Gladiadoreen borroketan oinarritutako munerak oso ezagunak bilakatu ziren, baita luxu handikoak eta ustelak ere. Munus baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. Silak, esaterako, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen munus aparteko batekin ohoratu zuenean. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroenaren antzekoa.

Batzuetan, bustuarius (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen. Julio Zesarrek hileta eta muneraren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ludietan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskainitakoak. Inperio garaian, estatuak gladiatora munera bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta gobernuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (ludietan) sartu zituen, eskuzabaltasun inperialaren erakusgarri gisa. Munera horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten.

Hildakoen jaiak eta kultuak

Urtero, otsailaren 13tik aurrera, bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, parentalia, pater familias guztientzat legezko betebeharra zena. Vestaren birjinek ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoen hilobietan jaiak ospatzen zituzten. Erromatarrentzat parentalia erakustaldi publiko nabarmena zen, baina kristauen arabera bizi-pozaldi hura etengabeko mozkorraldia zen. Parentaliaren azken eguna Feralia zen (otsailak 21). Festa ilunxeago horretan, arbasoak (di Manes) koroekin, ale eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko.

Lemuria jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, eta gauzatzen ziren familiak gauerdian lemureen mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espiritu alderraiak edo erresuminduak ziren, di manes edo di parentes bilakaturik, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirelako, eta itxaron behar zuten haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, pater familiasaren urteroko ardura zen izpiritu gaizto haiei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Hala ere, eskaintza horrekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaiztoa domusetik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontziekin zarata eginez.

Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, mundus cerialis (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (mundus patet) iragarriz. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpimunduko atezain gisa. Ateak irekitzeak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori.

Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz. Mundusaren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio moduan deskribatu zen. Mundusaren irekiera izan zen erromatarrak di manesekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak parentalia eta lemuralia ziren. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere dies natalis (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren.

Epitafioak

Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), D. M. laburdura tradizionala (Dis Manibus, Manes jainkoei) eta grezierazko lelo kristauarekin Ikhthus zōntōn (bizidunen arraina) konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.

Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik harago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. Sit tibi terra levis inskripzioa (normalean S· T· T· L. laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.

Erromako hileta-eskaintza estandar bat Dis Manibus da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, theoîs katachthoníois eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (sub ascia dedicare). Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa .

Sinesmen filosofikoak ere agerian daude. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat: non fui, fui, non sum, non desidero, "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik", edo non fuI, non sum, non curo, "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait". Elitekoak ez zirenen artean, umeei zuzendutako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena.

Halere, bazeuden Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familiak, eta haiei denboraren joanak antsietate handia sortzen zien, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke. Askok ez zuten epitafiorik jasotzen, adibidez Erromako esklabo gehienak servi rustici baitziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin edo etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo ziren bizitza osoan, eta, agi denez, ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan..

Hileta-artea

Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua

Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa

Imagines (irudiak)

Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. imago, pl. imagines) horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko atrioan. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("arbasoen irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindakoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola zitezkeen, izenburu batekin (titulus), non norbanakoaren karguak (honores) eta lorpenak (res gestae) laburbiltzen baitziren, maskarak zintzilikatuz erraztu zitekeen praktika bat. Nolanahi ere, etxean, harrizko edo brontzezko familiakideen bustoak ere erakusten ziren.

Imaginesak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren domusetan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazen ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen. Izan ere, imagenesi buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudi errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen funus imaginariumean (irudiaren hileta).

Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin batera egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; Herodianoren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatzen zuten, zazpigarren egunean hiltzat jo zuten arte, eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handiaren artean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan".

Plebearen umeen ehorzketetan igeltsuzko heriotza-maskara batekin joan ohi ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zuten igeltsuzko molde negatiboarekin. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. Erromatar Egiptoan, El-Fayoumgo erretratuek egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte.

Hilobiak, hilobiak eta hilerriak

Hirikoak eta hiri-ingurukoak

Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta, maiz, eztabaidatuak ziren. Erromatar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-horniketarekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuetan. Bisitarientzako instalazioak familiak afaltzeko gelez, sukaldez eta baratzez osatuta zeuden. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatze berak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Hori dela eta, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen. Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuak izan zitezkeen edo erabiltzeko prest. Isola Sacra hilerri handiak eta Via Appia Anticaren bi aldeetan lerrokaturiko hilobiak errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak dira. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Inperioaren aroan, oraindik ere eraikitzen ziren hilobiak, nahiz eta kaietarako eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatzeko, eraikitzeko eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen.

Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea. Hauek K.a. 80an ezkondu ziren, libertoak izan ondoren.

Lege erlijiosoek, zibilek eta debekuek hilerriak, hilobiak eta haien hildakoak babesten zituzten. Ehorzketako lekua locus religiosusa zen; manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Hildakoen atsedena aztoratuz gero, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragiten zietela uste zen.

Lur profanoetan (publikoak edo pribatuak) edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa zen hura beste erabilerako; berehala locus religiosus bilakatzen zelako eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea edo gorpuzkiak kentzea onartu arte. Tximistaren ondoriozko heriotza uste zen Jupiterren deklarazio argia zela lekua eta biktima bereak zirela aldarrikatzeko, beraz, lekua markatu, eta biktima lurperatzen zen, baina ez errito arruntekin.

Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela locus religiosus gisa tratatu. Erabakiak erraztu zuen Erromako Porta Collina kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzea, eta lur publiko moduan berrerabiltzea. Aldi berean, errausketa-instalazioak (ustrina) eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 3 kilometro baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin, baina Eskilinoaren kiratsa arazo publiko nabarmenagoa bilakatu zen. Mezenasek, Augustoren aliatuak, lekua estali zuen luxuzko hiribildu bat eraikitzeko, eta ongile publiko bailitzan, hango lorategi zabalak publikoari ireki zizkion, sinesgarritasun handia eman ziona. Garai horretako dirudunek Erroma kanpoaldean eraikitako hainbat hileta-egitura iradoki dira, txiroenen hileta-beharrak asetzeko. Haiek kolunbario zabalak, erraustegi handiak eta eraginkorrak zituzten. Garai inperialean, batzuetan, errausketek eta hilobiek izaera filantropikoa zuten; adibidez, Vigna Colinako Julio-Klaudiotar dinastiako lurpeko kolunbarioa, non libertoentzako espazioak zeuden.

Eszipioien hilobia, K.a. III. mendetik K.o I. mendera arte erabilia, gero abandonatua. Bere egitura Aurelianoren harresietan sartu zuten.

Hilobiak, oroitzapenezko monumentuak eta legez lurperatutako giza hondakinak suntsitzeak edo kaltetzeak zigor handiak zekartzan: asmo txarrez egindako kalteak delitu nagusiak ziren, nahiz eta detekzioa eta zigorra edo konpentsazioa, legea aplikatzen zuenaren araberakoa zen. Via Basilianoko nekropoliak 545 pilatutako eta gainjarritako hilobiak erakusten dute legearen urraketa ohikoa zela. Hilarriak etxeetan eraikin-material gisa eta eraikin ofizialetan birziklatu ziren. Gainera, aurreko familiarekin zerikusirik ez zuten pertsonen monumentuak sortzeko berrerabili ziren. Puteolin, udalak 20.000 sesterzioko isuna ezartzen zion dekurioi baten hilobia kaltetzen zuenari. Arau-hausleak auzitegi zibiletan auzipetzen zen. Hilobietako inskripzio batzuek eskudiruzko saria eskaintzen zioten arau-hausleak agintari zibilen aurrean salatzen zituenari. Oroimenezko monumentu batzuek hilobian lekua izateko eskubidea zuten pertsonak zerrendatzen zituzten, eta beste batzuek, berriz, lekua erabiltzeko eskubiderik ez zutenak edo zenbait talde izendatzen dituzte. Dirudienez, sustatzaile batzuek ezabatu edo baztertu zuten hilarrien mezua.

Ehorzketa-lursailak sal edo aloka zitezkeen, zatika edo osorik, mantenuaren kostua estaltzen laguntzeko. Beste diru-iturri batzuk lortzen ziren hilo-lorategietako loreak salduz, baina lekua edo monumentuak mantentzeko baino ez zen erabili behar, inoiz ez heriotzarekin etekinak lortzeko. Hileta-monumentuan familiaren kanpokoak hilobiratzea debekatuta ohi zen, beste batzuentzat aurrekari bat sortuko zuten beldurrez, familiak bere hilobia erabiltzeko betiko eskubideak aldarrikatu aurretik. Okupazioaren, harrien lapurretaren eta hilobi, hilarri eta epitafioetan kalteen ebidentziak daude. Ez zen arraroa hilobiak, legez, tokiz aldatzea, hilerrietan uholdeak edo pontifizeen baimena zirela eta, baina apurka-apurka hondatu ere egin zitezkeen zabarkeriagatik. Bestalde, familiak bizilekuz aldatu edo desagertu ohi ziren. Ponpeian, irakurgarria zen oroimenezko harri bat aurkitu zen, ahoz behera, komun publiko baterako eserleku gisa eraberritua.

Eliza-guneetan kristau hilerriak sortu arte, ia hilerri guztiak hirietako harresiz kanpokoak ziren. John Bodelek eriden zuen inperio garaiko hiru hilerrik 150 eta 200 urte arteko gehienezko bizitza izan zutela, erabilera intentsibokoak izanik, lauzpabost belaunaldi hartzen zituztenak, beren lurrak bete eta berrerabili aurretik. Hiriak eta herriak jatorrizko muga legal eta erritualetatik harago hedatu ahala, antzinako harresi barruko hilerriak hiritik kanpo birkokatu behar izan ziren, eskriturak eta mugarriekin. Horrela, hain beharrezkoak ziren lurrak erabilera publiko edo pribaturako askatu zituzten. Erromako eraikuntza-proiektu disruptiboenen artean akueduktuak zeuden, eta horien plangintzak eta eraikuntzak kontu handiz arduratzen ziren jabeekin negoziazioetan, ahal izanez gero, hilobi, monumentu eta santutegietan kalteak ekiditeko. Erroma hedatzean Aureliano enperadorearen garaian, Erromako harresi-eremu berrietan gune sakratuak eta erlijiosoak sartu zituen. Interes publikoek eta pribatuek talka egiten zutenean, legeak norbanakoari kalte-ordaina eman ohi zion.

Villak eta lursailak

Augustoren mausoleoa

Erromatarren gehiengoak (Hopkinsek %80 eta %90 artean kalkulatzen du) landa-pobrezian igaro zuten bizitza osoa, baserri eta villetan maizter gisa lan egiten, langile libreak nahiz esklaboak. Lurjabe aberatsek baserrietako diru-sarrerak erabili zituzten villak, karrera militarrak nahiz politikoak eta aisialdi kulturalaren bizimoduari (otium) eusteko. Batzuek diruari mesprezu itxura egiten zioten arren, nekazaritza zeregin guztiz egoki eta intrintsekoki noble gisa irudikatzen zen.

K.a. II. mendean, aristokraten hilobi monumentalak landa eta hiri inguruko paisaiaren parte ziren. Villak familien kide txikiagoen hilobiz inguratuta zeuden, baita aguazilen, errentari komunen eta negozioa zuzentzen zuten esklaboen hilobi xumeenaz ere. Herri eta hirien arteko errepide nagusietatik urrun, landa-langileen hilobiek landaketarako edo artzaintzarako baliagarriak ez ziren lur pobreak okupatzen zituzten; lurjabeek beren jabetzaren ehorzketa-leku bat eskain ohi zien, hilobiak sakratuak baitziren, non zeuden kontuan hartu gabe.

Topografoa zen aldetik, Sikulo Flakok antzeman zuen finken mugetako hilarriak muga markatzaileekin erraz nahasten zirela (cippus). Elitearen kide askok, euren arbasoak bezala, landetxean eta haien villetan lurperatuak izatea erabaki zuten, Marko Aurelio enperadoreak praktika debekatu zuen arte, Antoninotar izurriaren hedapena mugatzeko ahaleginean (K.o. 165-180). Debekua gutxienez K.o. IV. mendera arte egon zen indarrean. Oinordetzako terminoen arabera, oinordekoek behartuta zeuden jarauntsia bere osotasunean mantentzera, zatika ez saltzera eta abizena bizirik mantentzera, eta hori libertoen esku utziz egin zezaketen, hauek askatzen zituen ugazabaren izena hartzen baitzuten. Jabetza bat oinordetzan hartzen zuenak edo erosten zuenak automatikoki hango hilobiak eskuratzen zituen, monumentuak eta jainko egoiliarrak, dii manes eta lares barne. Azken horiek, herriaren iritziz behintzat, lotura estua zuten arbasoen gurtzarekin. Familiaren etxea saldu behar bazen, ez zen arraroa salerosketa-kontratuak saltzaileak bere hilobietara sartzeko eskubide tradizionalei eustea, antzinako eta oroitzapenezko erritu eta betebeharrak betetzen jarraitu ahal izateko.

Hilobi komunak

Erromatar elitearentzat onargarria zen hileta-zeremonia bakun batek hiritar arrunt baten urteko diru-sarrera hainbat aldiz kosta zezakeen, eta hori ordain ezinezkoa zen behartsu batentzat, karitatearen edo eguneroko soldata ziztrin baten mende baitzeuden, beraz, ezin zuten hileta-elkarte baterako harpidetza bat ordaindu. Ziurrenik, hiritar pobreenen estatus soziala esklaboena baino hobea zen, baina haien ehorzketa duin baten perspektibak askoz okerragoak ziren. Zaharrak izatean, batzuk, senideek edo hurbilekoek kale gorrian abandonatu zituzten. Hilkortasun handiko krisi historikoak ezagutzen dira, gehienak goseteekin eta izurriekin lotutakoak, eta horiek hileta-zerbitzuen gainkarga handia ekarri zuten.

Txiroenen gorpuak, esklaboenak edo askeenak, estatuarentzat gorrotagarritzat jotzen ziren, eta kriminal exekutatuenak (noxii) bezalako leku desohoragarrietan lurperatuak izaten ziren. Uste izatekoa da gehienak puticuli hobietan bota zituztela, hala nola Eskilinoarenak, hirietako edo herrietako mugetatik kanpo, edo kasurik txarrenean estoldetara edo ibaietara botatakoak, edo haien gorpuzkinak sakabanatuta. Benetako pobreentzat, eta hilkortasun altuko garaietan, hala nola goseteetan edo epidemietan, ehorzketak edo errito minimoko masa-errausketak aukera bakarra izan zitezkeen, agintariek eta ehorz-enpresaburuek aurre egin ahal zieten moduan. Zenbait aditu modernok Erromako behartsuenekiko axolagabetasun apatikoaren adierazgarri gisa ikusten dute hori, gizarte izugarri lehiakor horretan.

Oinarrizko hobiak

Cappuccina teilatutako hobietan erabiltzen ziren imbrex eta tegula teilatutako hobi baten adibidea. Teila kurbatua imbrex da.

Ehorzketa indibidual merkeena hobi soila zen. Hainbat modutan erabilitakoa Errepublika eta Inperio osoan, batez ere ehorzketarako presio gutxi edo batere ez zegoen lekuetan. Hilobia ekialdetik mendebaldera orientatzen zen gehienetan, eta burua ekialdera begira.

Batzuetan, erlaitz-teilak erabiltzen ziren (imbrex eta tegula) kutxa formako edo bi isurialdeko zeramikazko hilobi batean giza aztarnak sartzeko. Horiek arkeologia modernoak alla cappuccina izenez ezagutzen du (monje kaputxinoen kaputxaren antza baitu). Hilotzen omenezko zeremonietan, libazioak egiten ziren hilobiaren zulo batetik hodi edo inbutu bat sartuz, baina zuloa estaltzen zen erabiltzen ez zenean. Sarritan, hilobi-ostilamenduak uzten ziren gorputzarekin batera; toba edo egurrezko burko bat utzi ohi zen hildakoaren erosotasunerako.

Teilaz egindako teilatu lauko hilobia (tegulae), K.o IV-V. mendeak, Enns (Austria Garaia). Lauriacum Museoa, Ziegelfeld erromatar hilerria.

Etxe formako hilobiak, kolunbarioak eta mausoleoak

Etxe itxurako hilobiak familia aberats eta nabarmenentzat eraikita zeuden, baina kasu gehienetan, erosteko ahalmen txikiagoko familientzat ziren. Sarritan, horma baxuko itxitura batean zeuden, lorategi bat barne zezakeena. Hilobi horien kanpoaldea oso apaingarria izan ohi zen, oinezkoen arreta eta jakin-mina pizteko diseinatua, etxe pribatuetako atrium erdipublikoen antzera. Gehienek oturuntza-areto apaindua zuten, apalategiak, sukaldeko instalazioak eta harrizko oturuntza-eserlekuak edo, hauen ezean, toki berezi bat kanpotik eserlekuak ekartzeko. Hildakoak horman sartutako sarkofagoetan zetzaten, eta bazegoen errautsetarako edo hil-kutxetarako aldarea. Barruko geletara sartzea senitartekoentzako pribilegioa zen ziurrenik, gehienek bertan euren hilobiak aurreikus zitzaketen, hildako beste senide batzuei eskainitako arduraren ordainetan. Ugazabak askaturiko esklaboek beren antzinako jabearen abizena eta haien familia-erantzukizun asko hartzen zituzten, eta hilobiaren fatxadan zeudenei beren izenak eta epitafioak ere gehitu zitzaizkien. Honela, edozein oinezkok irakur zezakeen historia dinastikoa. Hilobi-jabe gehienek beren testamentuan xedapenak zituzten familiaren oturuntza eta jaien kostua ordaintzeko, eta hori bete eta gero, pixkanaka hildakoa "gorpu kutsatua izatetik arbaso santu izatera" eraldatzen zen.

Junius Bassusen sarkofagoa, K.o IV. mendekoa, kristau artearen adibide goiztiarra, Itun Zaharreko eta Berriko kalitate handiko eszenekin.

Mota horretako hilobirik txikienek kutxa formako harlanduzko egiturak zituzten, horma perpendikularrekin. Sabai baxuak zituzten, baina zoruaren mailatik behera hainbat oin murgildurik zeuden, zutik egoteko adinako altuera bazuten ere. Hormak apainduta zituzten, horma-pintura txikiak, erliebeak eta mosaiko-zorua barne. Egitura mota horri esker, beharren arabera beste solairu batzuk gehi zitezkeen, lurzoruaren gainean edo azpian, errausketa-urnak edo inhumazio-ehorzketa osagarriak edukitzeko. Zenbait kasutan, mosaiko-zoruak kontu handiz kentzen ziren gorpu gehiago lurperatzeko, baina gero mosaikoa berritzen zen eta hilobira elikadura-hodi bat gehitzen zitzaion maizter berriarentzat.

Familia aberats eta ospetsuek mausoleo handiak, batzuetan izugarriak, eraiki zituzten. Vatikanoaren ondoko Sant'Angelo gaztelua, jatorrian Hadrianoren mausoleoa, hobekien kontserbatzen dena da, gotorleku bihurtu izanari esker. Eszipionen hilobi familiarra hilerri aristokratiko batean zegoen, eta K.a. III. mendetik K.a. I. mendera arte erabili zen. Mausoleo handi hark lorategiak, zuhaiztiak, mahastiak eta inguruko baratzeak zituen diru-sarrera gehigarri gisa, baita harrera-gelak eta familia-bisitetarako eta oturuntzetarako sukaldeak ere. Batzuek txabola txikiak zituzten, lorezain eta zaintzaile iraunkorrentzat, zeinek hilobiaren multzoa zainduko eta lapurretak saihestuko zituzten (bereziki han hildakoentzat utzitako elikagaiak eta edariak). Horretaz gain, etxerik gabeko behartsuak kanporatzeko eta hildakoen bakea istiluak eta kalteak egingo zutenak kanporatuko zituzten.

Domitilaren katakonbetan okupatu gabeko nitxo bat, jatorriz kristau familia batek eta haien kideek ale-merkataritzan eta ogiaren ekoizpenean enkargatu zuten. Multzoak hainbat kilometroko luzera du, lau mailatako sakonera eta 26.000 nitxo baino gehiago.

Hildako dirudunak sarkofagoetan lurperatu ohi zituzten, baina mausoleo batzuek errausketa-urnak dituzte. Adibide berantiar batzuek ehorzketa pagano, kristau eta tradizionalaren estiloak konbinatzen dituzte. Mausoleo handi askok barruko errauskailuak eta usategi-motako nitxo txikiak (kolunbarioak) zituzten, errauts-kutxatila ugari gordetzeko, itxuraz hilobi etruskoen ereduari jarraituz. Nitxo horiek, seguruenik, maila baxuagoko familiako kideentzat gordeta zeuden, edo esklabo, liberto eta familiaren menpeko beste pertsona batzuentzat. Hobiratze-ehorzketetarako nitxo laukizuzen handiagoak erabiltzen ziren.

Hirietarako bideak mausoleo txikiagoz inguratuta zeuden, Via Latinako hilobiak esaterako, Via Appian zehar zeuden. Eurisazes okinaren hilobia, oso ospetsu eta itxura handikoa da, Erromako Porta Maggioreren kanpoaldean dago, eta K.a. 50-20 urteen artean eraiki zen. Beste adibide bat dira Petrako hilobiak, Inperioaren ekialdeko muturrean eta labarretan zulatuta. Batzuek garai inperialeko estilo helenizaturiko fatxadak dituzte.

Erromako katakonbak erabat lur azpian egin zituzten. Kristauek erabiltzen zituzten, baina baita erlijio guztiek ere, batez ere judu sekta batzuek. Funtsean, tunel sistema handiak dira Erromaren azpiko arroka bigunean. Oso negozio errentagarria zen hildakoen familiei nitxoak saltzea. Katakonbetako dekorazioan margolanak zeuden, eta horietako askok iraun dute. Kristau garaian, martiri ospetsu baten hilobiaren inguruko ehorzketa desiragarria bihurtu zen, eta hilobi horietan, sarritan katakonba baten gainean egindakoak, hilobi-gela handiak sortu zituzten. Gela horiek hilobi errenkadak zituzten, baita familiaren otorduetarako lekua ere. Erromako eliza handi asko hileta-areto gisa hasi ziren, jatorrian enpresa pribatuenak zirenak; Konstantino I.aren familia Erromako Santa Inesen hilobiaren gainean zegoenaren jabea zen.

Sarkofagoak

Sarkofagoek pixkanaka hildakoen errautsetarako hileta-urnak ordezkatu zituzten, ehorzketa ohikoagoa bihurtu zen heinean. K.o. II. eta IV. mendeetakoak sarritan erliebeekin apainduta zeuden eta irudikatutako eszenak mitologiatik, misterioekin lotutako sinesmen erlijiosoetatik, alegorietatik, historia edo ehiza-eszenetatik edo oturuntzetatik atera ziren.

K.o. III. mendeko marmolezko sarkofago baten erliebe-panela. Bertan, lau urtaroak eta laguntzailerik txikienak irudikatuta daude, hildakoei geroko bizitzaren ateak irekiz..

Sarkofago askok nereidei, itsas izaki fantastikoei, beste itsas irudi batzuei, eta Zorioneko uharteei erreferentzia egiten zieten, hildakoaren erretratu batekin itsas maskor batean zuela. Haurren sarkofagoek familiaren bizimoduaren, Kupidoren edo jolasean ari diren haurren irudikapen samurrak erakusten zituzten. Hilobietako inskripzio batzuetan haurtxoak aipatuta daude, eta haien bizitza laburren pasarteak deskribatzen dituzte sarkofagoetan. Haurrak helduak balira bezala irudikatuak dira, adina edo testuingurua edozein dela ere, eta inoiz ez jaioberri gisa. Hori zela eta, aukera zuten familiaren oroimenezko ospakizunetan sartzeko. Zenbait gizabanakok pertsonalizatutako sarkofagoak enkargatzen zituzten bizirik zeuden artean, non bere sinesmenak edo estetika adierazten baitzen. Gehienak seriean ekoiztuak izaten ziren, baina hildakoaren erretratua grabaturik nahi zutenentzat, haren aurpegia bukatu gabe geratuko zen erosketa egin arte. .

Hileta eta ehorzketa militarrak

Hildakoekiko gurtza, bereziki garrantzitsua zen beren lanbideengatik heriotza goiztiar batera esposizioan zeuden gizonentzat. Pietas erromatar balioagatik, soldaduek eroritako lagunak ohoratzeko nahia zuten, nahiz eta gerraren baldintzek tradiziozko errituak behar bezala egitea eragotz zezaketen. Gerran hildako soldaduek errausketa edo ehorzketa masiboa jasotzen zuten, baina egoera hain premiatsua ez bazen, banan-banan erraustu ondoren, haien errautsak edukiontzi batean jartzen zituzten geroago ehorzketa iraunkor baterako garraiatzeko.

Zalditeria germaniarreko soldadu baten hilarria (K.o. I. mendea), Xanten.

Publio Kintilio Varoren agindupeko erromatar armadak Teutoburgeko basoko guduan porrota jasan zuenean K.o. 9. urtean, soldaduei ez zieten ohorezko oroitzapenik egin, Germanikok eta bere tropek, urte batzuk geroago, gudu-zelaia aurkitu eta haien gorpuzkinen oroimenez hileta-tumulu bat egin zuten. Inperioko garnizio iraunkorretan, soldadu bakoitzaren soldataren zati bat albo batera utzi zuten hileta-gastuetarako, hau da, janari erritualak, lurperatzea eta oroitzapenak ordaintzeko. Eguneroko errutinan gaixotasun edo istripuz hiltzen ziren soldaduei bizitza zibileko erritual berberak ematen zitzaizkien.

Soldaduentzako lehen ehorzketa elkarteak Augustoren garaian sortu ziren; Elkarte mota horiek zibilentzat existitzen ziren aspaldi. Beteranoek, zerbitzutik irtetean, funts batean ekarpena egin ondoren, ehorzketa duin bat izango zuten. Inperio osoko hilobiek eta monumentuek kanpamendu jakinetan (castra) kokatutako militarrak eta unitateak dokumentatzen dituzte. Gorpua berreskuratu ezin zenean, heriotza zenotafio batekin ospatzen zuten. Erromako hilarri militarretako epitafioek soldaduen izena, jaioterria, maila, unitatea, adina, zerbitzu-urteak eta, batzuetan, beste informazio batzuk ematen dituzte, hala nola oinordekoen izenak. Monumentu landuago batzuetan hildakoari eta haren domina militarrei egiten da erreferentzia, baita bere togari ere, haren hiritartasun mota nabarmentzeko. Zalditeriako soldaduak sarritan etsai zapaldu baten gorputzaren gainean irudikatuak dira, heriotzaren gaineko garaipen sinboliko gisa interpretatzen den irudia. Erromatar Afrikako hileta-monumentu militarrek beste forma batzuk hartzen dituzte: K.o. I. mendean estelak, II.ean aldareak, eta III.ean kupulak (tumuluak). Hilobiak hilerri militarretan biltzen ziren sarritan, kanpalekuetako irteerako errepideetan zehar. Zenturioi batek aukera zuen beharrezko dirua lortzea mausoleo bat eraikitzeko. Buruzagi bat gudan hiltzen bazen, soldaduak bere suaren edo, zenbait kasutan, zenotafio baten inguruan ibiltzen ziren.

Abandonaturiko gorpuen ehorzketa

Erroman, etxerik gabeko pobreek (egeni) kalera botatako janari-hondarrak lortzeko borrokatu behar zuten. Askotan kaleko animaliekin borrokatzen ziren, ez janari-hondarrengatik bakarrik, baita beren bizitzaren azken uneetan harrapari horien biktima ez izateko ere. Martzialek egoera deskribatu zigun poema batean:

«

Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak.

»

Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animalien erraztasuna gorpuak lurpetik ateratzeko. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen.

Sarritan, hilotzak bertan behera uzten zituzten, haien artean pobre, gaixo, esklabo, eta gladiadoreenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituztenez, zakurrek, beleek eta beste animalia batzek sarraskitzen zituzten. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatuak ziren sakontasun gutxian, edo zuzenean Tiberrera jaurtiak, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren.

Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (puticuli) ziren, non hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen baitziren, zabor eta animalia hondarrekin batera. Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean.

Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea cura urbis zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen. Puteoliko kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Azkenean, zerbitzu hori monopolio bihurtu zen.

Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera kutsagarriagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu zeuden gladiadoreei eta ehorzleei zegokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanengatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.

Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei, baina haietan gladiadoreak (auctorati) ezin ziren lurperatu. Modu berean, infamiaz leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten, besteak beste, ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.

Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon .

Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak sessoriumean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak, baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere.

Nekropolien garbiketak

Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten, eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, euren espirituak lasai eta pozik izateko. Pentsatzekoa zen haiek nahiago zituztela bisita usuak, haien oroipenez noizbehinkako egindako ospakizun garestiak baino.

Kontuan hartuz, hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbiak zituztela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familia berekoak ez ziren partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.

Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izateko eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu horiek hildakoei ematen zizkieten hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzeko.

Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-elkarteko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta, bisita haietan, hildakoarekin afariak eta edariak partekatzen zituzten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte bat.

Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Horrekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi zuten.

Aipatu bezala, hilerri erromatarrak errepide nagusietan zehar kokatu ohi ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.

Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak eskasak ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean lokuliak instalatzeko. Garai horretako egitura berririk handienak Via Salariako katakonbak ziren. Dirudienez, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zen, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zuten haietan sarbiderik izango.

Geroko bizitza

Erlijioa

Auzokide etruriarrek bezala, erromatarrek ere sakonki errotuta zeukaten arima indibidualak heriotzatik bizirik irauten zuela. Ahal zuten guztia egin zuten hildakoei hilobian eroso sentitzen laguntzeko. Badirudi hainbat sinesmen eta ohitura mantendu zirela, nahiko desberdinak baina etorkizuneko bizimoduarekin bat zetozenak. Epitafio eta irudikapen eskultoriko batzuek iradokitzen dute hildakoak Ama Lur onbera baten baitan hartzen zutela atsedena. Banakoen arimak manes jainkoak moduan ezagutzen ziren azpimunduko (dii inferii) jainkoen bereizi gabeko multzo batean elkartzen zirela uste zen. Hala ere, hileta-ostilamenduaren hornikuntza hildakoaren izena aipatzeak zera esan nahi du, gutxienez batzuek uste zutela ezaugarri, behar eta lehentasun pertsonalak arimarekin batera bizi zirela, gorputzean, hilobiaren iluntasuneko errautsetan, edo haren heriotza negar egiten zutenen oroitzapenetan.

Marko Zelio zenturioiaren zenotafioa, 18. legiokoa, bi libertoak alboetan zituela. 30 urte baino gehiagoko ezohiko zerbitzu luze eta kondekorazio militar kopuru ikaragarriaren ondoren, Marko Zeliok Teutoburgoko basoko guduan hil zen. Inskripzioak bere libertoen hezurrak zenotafioan lurperatzeko baimena ematen du, Marcoren anaiak egin zuena

Erromatar mitologiaren kontakizunek arima (anima) hilezkor gisa deskribatzen dute, eta hildakoak azpimunduko epaimahai baten aurrean epaituak izatean, ongia egin zutenak Eliseo Zelaietara eta gaizkia egin zutenak Tartarora bidaliko zituztela. Sinesmen horien antzinatasuna, iraunkortasuna eta orokortzea ez dago argi; dirudienez, horietan greziar mitologiak eta greziar-erromatar misterioek eragin zuten. Estoikoek eta epikurearrek arima ezaugarri material bat zela adierazi zuten, eta hil zenean bere gorputzetik ateratzen zen bizi-indar unibertsal batekin elkartzeko.

Heriotzaren ondoren, uste zen arima batek irauten zuela, eta horrela adierazten zen etxeko praktiketan eta arbasoak gurtzan. Horietan guztietan elikatu, asebete eta sostengatzen zuten hildakoaren arima, oraindik ere identitate eta nortasunez josita zegoen espiritu familiarra bailitzan. Zaintzen zutenek, jainkozko arbaso bat gisa tratatzen zuten, eta ez manes iluntasuneko jainko baten moduan. Badirudi greko-erromatar misterioek hilezkortasuna iniziatuei bakarrik agintzen zietela. Erlijio esoterikoaren forma ezagunek erromatar, egiptoar, eta mesopotamiar mitologia eta astrologia konbinatzen zituzten, euren iniziatuen aurrerapena ilargiaren, eguzkiaren eta izarren eskualdeen bidez deskribatuz. Iniziatu gabekoentzat, atzean geratzean, lurra oinaze leku bihurtu zen. Dohatsuaren ondorengo bizitzaren irudikapen arruntak atsedena, zeruko oturuntza eta jainkoaren edo Jupiterren ikuspegia ziren. Emakumezkoek Zeres jainkosaren errituak jarraituz, geroko bizitza bat izatea espero zuten. Erritu horiek, ziurrenik, Demeterren Eleusistar Misterioetan oinarritzen ziren.

Filosofia

Erromatar filosofiaren korronte nagusiak, estoizismoak esaterako, hilkor guztien heriotzaren ezinbestekotasunaren kontenplazioa eta onarpena defendatzen zituen.

«

Batzuk geratu egin behar dira eta beste batzuk joan, gurekin daudenekin beti alai egonda, baina ez gu damututa joaten direnengatik.

»

Mingostasunez deitoratzea gauzen izaera ez hautematea, eta ez onartzea zen. Epiktetok maite zituen pertsonak pitxer edo kristalezko koparen antzean ikustea sustatzen zuen, izpiritua nahasi gabe hautsi eta gogora zitekeena.

«

hilkor bat maitatzea zurea ez den zerbait maitatzea baita. Oraingoz eman dizute, ez betirako. Pikuekin gertatzen den moduan, urteko urtaro jakin batean hazten dira, baina neguan irrikatzen badituzu, tontoa zara.

»

Ez dago benetako adostasunik, behin bizirik iraun duten testu eta epitafio erromatarren artean, pertsona bati heriotzaren ondoren gertatutakoari buruz, ezta ondorengo bizitzaren existentziari buruz ere.

Plinio Zaharrak bere Naturalis Historian zioen gehienek uste zutela heriotzaren ondoren jaio aurretik izandako sentiberatasun ezaren egoerara itzultzen zela, baina onartu zuen, mespretxuz bazen ere, bazirela arimaren hilezkortasunean sinesten zutenak. Seneka Gaztea ez zen hain koherentea izan bi ideiak argudiatzean. Alde batetik adierazten zuen heriotzak erabateko suntsipena eragin zuela, eta, bestetik, gorputzaren kartzelatik ihes egin ondoren, izpirituaren nolabaiteko biziraupenaz hitz egiten zuen. Tazitok, Agricola lanaren amaieran, Pliniorenaren kontrako iritzia zuen baieztatzean jakintsuek uste zutela izpiritua ez zela gorputzarekin hiltzen, nahiz eta beren-beregi jainkozaleei erreferentzia egiten zion arren, hau da, Elisio zelaien ideia mitologikoari.

Bibliografia

• (Ingelesez) Alfayé, S. (2009). «Sit tibi terra gravis: magical-religious practices against restless dead in the Ancient World» Formae mortis: el tránsito de la vida a la muerte en las sociedades antiguas: 181-216. or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Angelucci, D. E. (2008). «Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),» Journal of Archaeological Science 35 (9): 2624-2633 or.  doi:10.1016/j.jas.2008.04.020. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Ackers, H .I. (2018). The face of the deceased: portrait busts in Roman tombs. , 121-147 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Arce, J. (2000). «Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity» Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages: 115-122. or.  doi:https://doi.org/10.1163/9789004477551_008. (Noiz kontsultatua: 2024-12-08).
• (Ingelesez) Auguet, R. (1994). Cruelty and Civilization: The Roman Game. , 246 or.  doi:https://doi.org/10.4324/9780203389072. ISBN 9780203389072. (Noiz kontsultatua: 2024-11-26).
• (Ingelesez) Bagnani, G. (1956). «Encolpius Gladiator Obscenus» Classical Philology 51 (1)  doi:10.1086/363980. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Bendlin, A. (2011). Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered. , 90 or. (Noiz kontsultatua: 2024-11-30).
• (Ingelesez) Berman, L. M. et al. (2003). Arts of Ancient Egyp. ISBN 0-87846-661-4. (Noiz kontsultatua: 2024-12-08).
• (Ingelesez) Bernstein, F. (2007). Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome.  doi:https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Blagg, T. (1983). «Architecture» A Handbook of Roman Art: 39 or. ISBN 0714822140. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Bodel, J. (2018). «Roman Tomb Gardens» Gardens of the Roman Empire (Noiz kontsultatua: 2024-12-04).
• (Ingelesez) Bodel, J. (2014). «The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome» Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach: 177-195. or. (Noiz kontsultatua: 2024-11-29).
• (Ingelesez) Bodel, J. (2008). «From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome» Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials: 177-242 or.  doi:https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177. (Noiz kontsultatua: 2024-12-04).
• (Ingelesez) Bodel, J. (2004). «The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae» Libitina e dintorni (Libitina 3): 149-170. or. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Bodel, J. (2000). «Dealing With The Dead. Undertakers, Executioners and Potter's Fields in Ancient Rome» Death and Disease in the Ancient City: 128-153 or. ISBN 9780203452950. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Bodel, L. (1997). https://www.academia.edu/2389305/Monumental_Villas_and_Villa_Monuments_1997 33 orr. «Monumental Villas & Villa Monuments» Journal of Roman Archaeology 10: 33.  doi:10.1017/S1047759400014719. (Noiz kontsultatua: 2024-12-09).
• (Ingelesez) Bodel, J. (1994). «Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina» American Journal of Ancient History  doi:10.1353/jla.2013.0004. (Noiz kontsultatua: 2024-11-29).
• (Ingelesez) Bond, S. E. (2013). «Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity» Journal of Late Antiquity 6 (1): 131-151. or.  doi:10.1353/jla.2013.0004. (Noiz kontsultatua: 2024-11-30).
• (Ingelesez) Borg, B. E. «Painted Funerary Portraits» Ucla Encyclopedia of Egyptology 1 (1): 14 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-08).
• (Gaztelaniaz) Briones Dieste, V. (2018). «La antigua Roma y las zoonosis» Revista Complutense de Ciencias Veterinarias 12 (2): 71-80 or.  doi:https://doi.org/10.5209/rccv.60895. ISSN 1988-2688. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Brisbane, D. T. (2007). «Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics» ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology 47 (2) (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Bruun, C. (2014). «Slaves and freed slaves» The Oxford Handbook of Roman Epigraphy  doi:https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001. ISBN 978–0–19–533646–7. (Noiz kontsultatua: 2024-12-07).
• (Latinez) Cagnat, R. (1975). Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes. ISBN 0-89005-075-9. (Noiz kontsultatua: 2024-12-07).
• (Ingelesez) Carroll, M. (2011). Infant Death and Burial in Roman Italy. , 99-120. or.  doi:10.1017/S1047759400003329. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Carroll, M. (2006). Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe.  doi:https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001. (Noiz kontsultatua: 2024-11-30).
• (Ingelesez) Cornell, T. (1995). The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC). , 507 or. ISBN 978—0—415—-01596—7. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Counts, D. (1996). «Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome» Classical Antiquity 15 (2): 189-202 or.  doi:10.2307/25011039. (Noiz kontsultatua: 2024-12-01).
• (Ingelesez) Corbeill, A. (2004). Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome. ISBN 978-0-691-18780-8. (Noiz kontsultatua: 2024-12-01).
• (Ingelesez) Crummy, N. (2010). «Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials» Britannia 41: 37-93. or.  doi:10.1017/S0068113X1000005X. ISSN 0068-113X. (Noiz kontsultatua: 2024-12-05).
• (Ingelesez) Darby, A. (1932). «remation and Burial in the Roman Empire» The Harvard Theological Review 25 (4): 321-359 or.  doi:10.1017/S0017816000021313. (Noiz kontsultatua: 2024-12-04).
• (Ingelesez) Dasen, V. (2011). «Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity» A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds  doi:https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18. (Noiz kontsultatua: 2024-11-28).
• (Ingelesez) Dasen, V. (2010). «Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies» Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press: 109-145. or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-08).
• (Ingelesez) De Hemmer, G. A. K. (2018). «Mortuary Rituals» The Oxford Handbook of Early Christian Ritual: 353-369 or.  doi:https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Dowling, M. (2004). A Time to Regender: The Transformation of Roman Time.  doi:10.1163/156852403322849224. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Duncan Jones, R. (1974). The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies. , 440 or. ISBN 521249708. (Noiz kontsultatua: 2024-11-30).
• (Ingelesez) Eden, P. T. (1963). «Venus and the Cabbage» Hermes 91 (4): 448-459. (Noiz kontsultatua: 2024-11-29).
• (Ingelesez) Erker, D. S. (2011). «Gender and Roman funeral ritual» Memory and Mourning in Ancient Rome: 40-60 or. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Frantsesez) Etcheto, H. (2012). «Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine» Revue des Études Anciennes 116 (2): 905-907 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Fejfer, J. (2008). [url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24 Roman Portraits in Context. ] ISBN 978-3110209990. (Noiz kontsultatua: 2024-12-08).
• (Ingelesez) Fless, F.; Moede, K. (2007). «Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources» A Companion to Roman Religion  doi:https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18. (Noiz kontsultatua: 2024-12-02).
• (Ingelesez) Flower, H. (2006). Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture. , 442 or.  doi:https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001. ISBN 9780198150183. (Noiz kontsultatua: 2024-12-01).
• (Ingelesez) Foutz, S. D. (2000). «Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion» Theology Website (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Fowler, W. W. (1912). «Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November» The Journal of Roman Studies 2: 25-33 or.  doi:https://doi.org/10.2307/295939. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Frier, B. W. (2008). «Demography» The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192 XI: 1161 or.  doi:10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x. ISBN -13 978-0-521-26335-1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Gee, R. (2008). «From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome» The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs: 59-68. ISBN 9781407302577. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Graham, E. J. et al.. (2018). «"Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"» Bioarchaeology International 2 (4)  doi:https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026. (Noiz kontsultatua: 2024-12-04).
• (Ingelesez) Graham, E. J. (2014). «Living through the dead» Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology 5  doi:10.15291/misc.602. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Graham, E. J. (2006). «The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire» BAR Int. Series 1565: 124 or. ISBN 1-84171-995-1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-30).
• (Ingelesez) Graham, E. (2006b). «Discarding the Destitute: Ancient and Modern Attitudes Towards Burial Practices and Memory Preservation Amongst the Lower Classes of Rome» Theoretical Roman Archaeology Journal: 57-72 or.  doi:https://doi.org/10.16995/TRAC2005_57_72. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Haensch, R. (2007). Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times. , 176-187 or.  doi:https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970. ISBN 9780470690970. (Noiz kontsultatua: 2024-12-07).
• (Ingelesez) Hasegawa, K. (2006). The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire. , 115 or or. ISBN 1841718769, 9781841718767. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Harris, W. (1994). «Child-Exposure in the Roman Empire» Society for the Promotion of Roman Studies 84: 22 or.  doi:https://doi.org/10.2307/300867. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Heid, S. (2007). «The Romanness of Roman Christianity» A Companion to Roman Religion: 408. or.  doi:https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Heller, J. (1932). «Burial Customs of the Romans» The Classical Weekly 25 (24): 193-197 or.  doi:10.2307/4339101. (Noiz kontsultatua: 2024-12-01).
• (Ingelesez) Heskel, J. (1994). «The World of Roman Costume» Wisconsin Studies in Classics: 272 or. ISBN 0299138542, 9780299138547. (Noiz kontsultatua: 2024-12-01).
• (Ingelesez) Hopkins, K. (1983). Death and Renewal.  doi:https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663. ISBN 9780511552663. (Noiz kontsultatua: 2024-11-30).
• (Ingelesez) Horsnaes, H. W. (2002). The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC. ISBN 88-8265-194-0. (Noiz kontsultatua: 2024-12-05).
• (Frantsesez) Humm, M. (2004). «Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité» Histoire urbaine: 2-10 or.  doi:https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Johnson, J. (1997). «Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?» Journal of Early Christian Studies 5: 37-58 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-01).
• (Ingelesez) Kyle, D. G. (2007). Sport and Spectacle in the Ancient World. ISBN 978-0-631-22970-4. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Kyle, D. G. (1998). Spectacles of Death in Ancient Rome=. , 288 or. ISBN 0415248426, 9780415248426. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Lavery, G. B. (1971). «Cicero’s “Philarchia” and Marius» Greece & Rome 18 (2): 133-142 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Le Bohec, Y. (2001). The Imperial Roman Army. ISBN 0-415-22295-8. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Alemanez) Lewis, R. G. (1993). Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Lightstone, J. N. (2007). «Roman Diaspora Judaism» A Companion to Roman Religion (25): 345-357 or.  doi:10.1002/9780470690970. ISBN 9781405129435. (Noiz kontsultatua: 2024-12-07).
• (Alemanez) Linderski, J. (1986). «Aufstieg und Niedergang der römischen Welt» Wolfgang Haase 16 (3) (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Lindsay. (2000). «Death-pollution and funerals in the City of Rome» Death and Disease in the Ancient City: 152–173. or. ISBN 9780203452950. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Morris, I. (1992). Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity. , 264 or. ISBN 0521376114, 9780521376112. (Noiz kontsultatua: 2024-12-02).
• (Ingelesez) Motto, A. L. (1955). «Seneca on Death and Immortality» The Classical Journal 50 (4): 3. (Noiz kontsultatua: 2024-11-26).
• (Ingelesez) Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel. (1911). «Patron and Client» Encyclopædia Britannica (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Noy, D. (2000). «Building a Roman Funeral Pyre» Antichthon 34: 30-45 or.  doi:10.1017/S0066477400001167. ISSN 0066-4774. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Nuzzo, D. (2000). «Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries» Burial, Society and Context in the Roman World: 249–255. or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-05).
• (Ingelesez) Pilkington, N. (2013). «Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development» The Journal of Interdisciplinary History 44 (1): 35 or. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Price, S. (1998). Religions of Rome. , 478 or. ISBN 0521316820. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Price, T. H. (1978). «Cults and Representations of the Greek Nursing Deities» Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society: 241 or. ISBN 9004052518, 9789004052512. (Noiz kontsultatua: 2024-12-05).
• (Ingelesez) Reay, B. (2005). «Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning» Classical Antiquity 24 (2): 331-361 or.  doi:https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Retief, F.; Cilliers, L. (2010). «Burial customs and the pollution of death in ancient Rome: procedures and paradoxes» Acta Theologica: 128-146 or.  doi:DOI: 10.4314/actat.v26i2.52569. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Robinson, O. F. (1975). «he Roman Law on Burials and Burial Grounds» Irish Jurist 10 (1) (Noiz kontsultatua: 2024-12-09).
• (Ingelesez) Roland, A. (1994). Cruelty and Civilization: The Roman Game. , 246 or.  doi:doi.org/10.4324/9780203389072. ISBN 9780203389072. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Roncoroni, P. (2001). «nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy» Papers on Mediterranean Archaeology: 152 or. ISBN 9036712971, 9789036712972. (Noiz kontsultatua: 2024-12-04).
• (Ingelesez) Rüpke, J. (2007). Religion of the Romans. , 350 or.  doi:https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973. ISBN 0745630146, 9780745630144. (Noiz kontsultatua: 2024-11-28).
• (Ingelesez) Rutgers, L. (2013). «Cemeteries and Catacombs» The Cambridge Companion to Ancient Rome: 497-521 or.  doi:https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973. (Noiz kontsultatua: 2024-11-29).
• (Ingelesez) Salzman, M. R. (2007). «Religious koine and Religious Dissent» A Companion to Roman Religion  doi:https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9. (Noiz kontsultatua: 2024-11-26).
• (Ingelesez) Scheid, J. (2007). Sacrifices to Gods and Ancestors. , 264-270 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Scobie, A. (1986). «Slums, Sanitation, and Mortality in the Roman World» Klio 68: 399-433 or.  doi:https://doi.org/10.1524/klio.1986.68.68.399. (Noiz kontsultatua: 2024-12-12).
• (Ingelesez) Siebert, A. V. (2006). «Os resectum» Brill's New Pauly, Antiquity volumes (Noiz kontsultatua: 2024-12-04).
• (Ingelesez) Stevens, S. T. (1991). «Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice» Phoenix 45 (3): 215–229. or.  doi:https://doi.org/10.2307/1088792. (Noiz kontsultatua: 2024-12-02).
• (Ingelesez) Small, C. et al.. (2007). «Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia» Papers of the British School at Rome 75: 123-229. or.  doi:doi:10.1017/S0068246200003536. (Noiz kontsultatua: 2024-12-05).
• (Ingelesez) Southern, P. (2006). The Roman Army: A Social and Institutional History. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Spaeth, B. S. (1996). The Roman goddess Ceres. ISBN 0292776934. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Spencer-Gardner, A. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades. , 10 or.  doi:10.13140/RG.2.2.25053.72165. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Strong, D. (1995). Roman Art. , 375 or. ISBN 0-300-05293-6. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Sumi, G. S. (1997). «Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral» Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte 46 (1): 80-102. or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-02).
• (Ingelesez) Suter, A. (2008). Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond.  doi:https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001. ISBN 9780195336924. (Noiz kontsultatua: 2024-12-03).
• (Ingelesez) Taylor, R. (2005). «Roman Oscilla: An Assessment» RES: Anthropology and Aesthetics 48: 83–105 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-08).
• (Ingelesez) Taylor, R. (2000). «Aqueduct Planning and the Law» Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome: 21 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-09).
• (Ingelesez) Thaniel, G. (1973). «Lemures and Larvae» The American Journal of Philology 94 (2): 182–187 or.  doi:https://doi.org/10.2307/294451. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Ingelesez) Toynbee, J. M. C. (1971). Death and Burial in the Roman World. (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
• (Ingelesez) Walker, S. et al. (1981). «The Image of Augustus» British Museum publications: 48 or.  doi:10.1017/S0009840X00112776. ISBN 0714112704, 9780714112701. (Noiz kontsultatua: 2024-12-02).
• (Ingelesez) Webb, M. (2001). The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide. , 249–252 or. ISBN 1-902210-57-3. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Webster, G. (1998). The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.. ISBN 0-7136-1909-0. (Noiz kontsultatua: 2024-12-10).
• (Ingelesez) Wiedemann, T. (1992). Emperors and Gladiators. , 218 or.  doi:https://doi.org/10.4324/9780203204696. ISBN 0415121647. (Noiz kontsultatua: 2024-12-06).
• (Alemanez) Winkes, R. (1969). «Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform» Natural History: 265 or. (Noiz kontsultatua: 2024-12-02).

Ikus, gainera

• (ing) Mos maiorum
• (ing) Gladiatore
• (ing) Columbarium
• (ing) Erromatar jaialdiak
• (ing) Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna
• (ing) Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna
• (ing) Erditzea eta obstetrizia antzinatean
• (ing) Patronatua Antzinako Erroman
• (ing) Libitina
• (ing) Joko Apolinarrak
• (ing) Joko plebeioak
• (ing) Toga
• (ing) Greko-erromatar misterioak
• (ing) Katabasis
• (ing) Collegium (Antzinako Erroma)
• (ing) Hileta-otoitza (antzinako Grezia)
• (ing) Erromatar historiografia
• (ing) Sit tibi terra levis
• (ing) Erromatar hileta-artea
• (eus) Oscillum
• (ing) Verismo
• (ing) Erromatar erretratua
• (ing) Via Nomentana
• (ing) Porta Collina
• (eus) Erromatar sarkofago

Kanpo estekak

• CIL (Corpus Inscriptionum Latinarum)
• ILS (Inscriptiones Latinae Selectae).
• LTUR (Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium)
• Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
• Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article Funus

• Datuak: Q363013
• Multimedia: Ancient Roman funerary reliefs / Q363013

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Erromatar hileta-praktikak