Fenizia

Fenizia; Φοινίκη
	K.a. 1200 – K.a. 539
	Monarkia
	Feniziako kokapen-mapa eta hiri nagusiak.
Geografia
Hiriburua	Biblos
Biztanleria	200.000
Kultura
Hizkuntza(k)	Feniziera; greziera
Erlijioa	Feniziar politeismoa
Historia

Fenizia^[1]^[2] Mediterraneoaren ekialdeko kostaldearen eta Libanoko mendien arteko lur zatia zen. Bertan, zibilizazio oparoa egon zen K.a. II. milurtekotik aurrera. Inoiz ez zen batasun politikorik lortu herrialdean, baina hiri federazio oparoa eratu zuten. Hiri nagusiak Arados, Biblos, Sidon, Tiro, Akko (gaur egungo Akre), Arvad (Ruad), Berit (Beirut) eta Ugarit izan ziren.

Lurraldea hain txikia zenez, Mediterraneo itsasoan zehar merkataritzan jardun behar izan zuten. Euren kostako hainbat lekutan koloniak sortu zituzten, Gadirrekoa adibidez, Espainian, eta Kartagokoa, Tunisian. Han zirtzileriak, lurrinak, purpura eta anbar kolorez tindatutako oihalak saltzen zituzten. Trukean, metalak, larruak eta esklaboak erosten zituzten.

Feniziar herriak, semitak, naturaren indarrak gurtzen zituen, Baal jainkoa eta Astarte jainkosagan gorpuztuta, eta haien ekarpen kulturalik handiena Alfabeto Fonetikoa asmatzea izan zen. Denborarekin, lurralde hori beste herri batzuek menperatu zuten, egiptoarrek, asiriarrek eta persiarrek, adibidez.

Brontze Aro Amaieran bertan zeuden kanaandarren oinordekoak ziren^[3].

Geografia

Mediterraneo itsasoaren ertzean zegoen Fenizia, Orontes ibaiaren, iparraldean, eta Karmel mendiaren edo Haifako badiaren hegoaldean, artean. Gaur egun, Israel, Siria, Líbano eta Palestina agertzen dira eskualde horretan. Antzina, eskualde horri Canaan izena ere ematen zitzaion. phoíniks izenetik, feniziarra izena sortu zen, K.a. XII. mendetik aurrera bere garatze mailarik gorena lortzen duten kostaldeko hirietako biztanleei aplikatzen zaiena, eta bide batez, haiek sortu zituzten kolonietakoak.

Izendapena

Feniziarrek euren herria izendatzeko 𐤊𐤍𐤏𐤍𐤉 (kenaʿani, «kanaandarrak) hitza erabiltzen zuten, edo 𐤁‏𐤍‏ 𐤊‏𐤍‏𐤏‏𐤍‏ (bin kenaʿan, «Kanaango seme-alabak»)^[4]. Greziarrek Φοίνικες izendatu zituzten (phoínikes, «gorriak, gorrindolak»), seguruenik, feniziarrek saltzen zituzten gorri eta gorrindola tindagaiak balio handikoak zirelako^[5]. Dena den, batzeun ustez, phoíniks izena etimologia oker bat izan daiteke, pōnīm etnominotik eta Pūt herritar-izenetik eratorria. Izen horrek, zehatz mehatz Kanaango itsasertzeen zegoen eskualdea iznedatzeko erabiltzen zen. pōnīm hitzetik, latinezko poenus eta punicus (punikoa) eratorriko lirateke^[6].

Historia

K.a. 3000. urte ingurutik aurrera azaltzen da Feniziar hiriak sortuko ziren kostaldea merkataritzari lotua. Egiptorekin eta Mesopotamiarekin harremanak zituen. Hiri askok osatzen zuten Fenizia, bakoitzak bere erregeak eta jainko-jainkosak zituztela, baina zibilizazio bakarra izaki, ordea.

K.a. 2000. urte ingurutik aurrera Egiptoren eragina areagotu egin zen, eta bere mendean hartu zuen Egiptoko XVIII. dinastiak (K.a. XVI. mendea) eskualde osoa. Egiptoren mendean jarraitu zuen, egiptoarren eta hititen arteko borrokaren ondoren.

Itsasoko herrien erasoaren garaian (K.a. 1200), Feniziako hiri batzuk (Ugarit, Sidon, Tiro) suntsiturik geratu ziren, baina askatasun eta oparotasun garaia ekarri zuen horrek: hititen eta egiptoarren inperioak eta Mizenasko herriaren itsas indarra gainbehera hasi zirenean, feniziarrek gaina hartu zuten eta Mediterraneoko merkataririk handienak bilakatu: Gibraltarretik harantz zilar eta eztainu bila joan ziren Iberiako penintsulako meatzetara; murex gastropodoak bildu zuten Afrikan eta Egeo itsasoan murex tindagaia egiteko, gorrindola kolorea lortzen zuena eta balio handikoa zena^[7]; beira, eraikuntzarako zura (Libanoko zedroak) eta are esku-langile trebeak (Jerusalemgo tenpluaren eraikuntzan lan egin zuten) esportatu zituzten, eta koloniak sortu zituzten Txipren, Kretan, Sizilian, Maltan, Iberian (Gades - egungo Cadiz -) eta Afrikan (Utika, Hadrumeta, Leptis, Kartago). Tiro izan zen garai horretako hiri nagusia, eta Kartago sortu zuten kolonia garrantzitsuena, gerora, Erromatar Inperioarekin lehiatuko zena.

K.a. IX. mendean, matxinadak ekarri zituen asiriarren nagusitasunak (Asurnazirpal II.aren eta haren ondorengoen erreinaldietan). Babiloniako erregeen erasoa etorri zen ondoren (Nabukodonosorrek Tiro setiatu zuen, K.a. 586-573 bitarteko urteetan) eta persiarrek hartu zuten K.a. 538an. Sidonek orduan Tirori gaina hartu zion. Medoen gerretan feniziarren gudarosteak gogor egin zuen persiarren alde. Ondorioz, Feniziako hiriek helenismoaren eragina jaso zuten. Alexandroren kanpainan, hiri guztiek hura onartu zuten, Tirok ezik (K.a. 332an hartu egin behar izan zuen). Lagidek eta seleukotarrek beraientzat hartu nahi izan zuten. Anarkia eta anaiarteko gudu sail baten ondoren, Armeniako Tigranoren mendean gelditu zen Fenizia (K.a. 83-69), eta azkenik Erromako Inperioko lur bihurtu (Siriako probintzia, K. o. 64).

Erlijioa

Jatorriz, nekazaritzari lotutako kultura zen feniziarrena. Jainkoak leku garaietan edo hirietako tenpluetan gurtzen zituzten, hiri bakoitzak bere jainkoak zituela. Giza opariak eskaini ohi zitzaizkien batzuetan, erregeen lehen semeak batez ere, Kanaango ohituren antzera. Baina, oso aukera berezietan izan ezik, abere bat eskaintzen zen haurren ordez. Adonis, Astarte, Atargatis, Baal, Exmun, Hadad eta Melkart ziren jainko-jainkosa nagusiak.

Artea

Feniziako arteak Mesopotamiako eta Egiptoko eragin handia izan zuen. Baina osagaien artean lortu zuten sintesian trebetasun bikaina erakusten du. Eskulturan Biblosko erraldoiak, estatua txikiak, behe-erliebeak gorde dira (Ugariteko estelak, Biblosko Ahiramen sarkofagoa).

Arkitekturan harria erabili zuten (ospe handia zuten feniziarrek eraikuntzan); hirigintza aurreratua zuten (ubideak, kaleak angelu zuzenez elkartzea), eta hilobi gangadunak egin zituzten.

I. milurtekoaren hasierako beirazko pitxerra.
"Emakumea leihoan" izeneko bolizko pieza oso ezaguna da. Uste da prostituzio sakratuaren irudia izan daitekeela. Neo-Asiriar garaikoa da, K.a. IX-VII. mendeak. Nimrud hiria izan zenaren aztarnetan aurkitu zen, Mesopotamian. Sulaimaniyah Museum, Iraq.
VII. mendeko feniziar platera. Sidi Mohammed ben Abdallah Museum edo Essaouira Museum, Essouira.

Alfabetoa



Letra
izena	ʾalp	bet	gaml	delt	he	wau	zai	ḥet	ṭet	yod	kap
Esanahia	idi	etxe	gamelu	ate	leiho	amu	arma	horma	gurpil	esku	ahur
Trasliterazioa	ʾ	b	g	d	h	w	z	ḥ	ṭ	y	k
Balioa	/ʔ/	/b/	/g/	/d/	/h/	/w/	/z/	/ħ/	/tˀ/	/j/	/k/
Unicode	𐤀	𐤁	𐤂	𐤃	𐤄	𐤅	𐤆	𐤇	𐤈	𐤉	𐤊
Hizkia
izena	lamd	mem	nun	semk	ʿain	pe	ṣade	qop	roš	šin	tau
Esanahia	akuilu	ura	suge	arrain	begi	aho	ehizatu	tximu	buru	hortz	marka
Trasliterazioa	l	m	n	s	ʿ	p	ṣ	q	r	š	t
Balioa	/l/	/m/	/n/	/s/	/ʕ/	/p/	/sˀ/	/q/	/r/	/ʃ/	/t/
Unicode	𐤋	𐤌	𐤍	𐤎	𐤏	𐤐	𐤑	𐤒	𐤓	𐤔	𐤕

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
↑ Euskaltzaindia. (2004/XII/16). 142. araua: Antzinateko eskualdeen euskarazko izenak. Bilbo.
↑ (Gaztelaniaz) Liverani, Mario. (1995). El Antiguo Oriente. Historai, sociedad y economía.. Bartzelona: Crítica (Grijalbo Mondadori SL) ISBN 8474236231..
↑ Pachón Veira, Ramón Francisco. (2022). «Caracterización de parámetros del urbanismo Fenicio-Púnico mediante aplicación de técnicas gráficas» Presentaciones para exposición y defensa de Tesis doctorales de Geomática y Energía, 2022, ISBN 978-84-1351-186-3, págs. 1-36 (Editorial Universidad de Almería (edual)): 1–36. ISBN 978-84-1351-186-3. (Noiz kontsultatua: 2023-10-19).
↑ (Gaztelaniaz) Pachón Veira, Ramón Francisco. (1989). Los fenicios.: 9 (Historia del mundo antiguo) - Álvarez, Jaime: 9788476003329 - IberLibro. Akal.
↑ (Ingelesez) Krahmalkov, Charles R. (2001). «1. The Phoenician language» A Phoenician-Punic Grammar. (Leiden; Boston; Köln: Brill): 1-15..
↑ (Gaztelaniaz) Mirás, Eugenia. (2018ko maiatzak 8). «Los caracoles carnívoros que impulsaron el esplendor fenicio sobre el Mediterráneo» La túnica de Neso, Iturria: ABC egunkaria (Noiz kontsultatua: 2023-10-19).

Kanpo estekak

Datuak: Q41642
Multimedia: Phoenicia / Q41642

[Euskal-1] Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .

[2] Euskaltzaindia. (2004/XII/16). 142. araua: Antzinateko eskualdeen euskarazko izenak. Bilbo.

[3] (Gaztelaniaz) Liverani, Mario. (1995). El Antiguo Oriente. Historai, sociedad y economía.. Bartzelona: Crítica (Grijalbo Mondadori SL) ISBN 8474236231..

[4] Pachón Veira, Ramón Francisco. (2022). «Caracterización de parámetros del urbanismo Fenicio-Púnico mediante aplicación de técnicas gráficas» Presentaciones para exposición y defensa de Tesis doctorales de Geomática y Energía, 2022, ISBN 978-84-1351-186-3, págs. 1-36 (Editorial Universidad de Almería (edual)): 1–36. ISBN 978-84-1351-186-3. (Noiz kontsultatua: 2023-10-19).

[5] (Gaztelaniaz) Pachón Veira, Ramón Francisco. (1989). Los fenicios.: 9 (Historia del mundo antiguo) - Álvarez, Jaime: 9788476003329 - IberLibro. Akal.

[6] (Ingelesez) Krahmalkov, Charles R. (2001). «1. The Phoenician language» A Phoenician-Punic Grammar. (Leiden; Boston; Köln: Brill): 1-15..

[7] (Gaztelaniaz) Mirás, Eugenia. (2018ko maiatzak 8). «Los caracoles carnívoros que impulsaron el esplendor fenicio sobre el Mediterráneo» La túnica de Neso, Iturria: ABC egunkaria (Noiz kontsultatua: 2023-10-19).

[8] Mendebaldeko Sizilia: Palermo, Trapani eta Agrigentoko probintziak.

[9] Erdialdeko Sizilia: Caltanissetta, Agrigento, Gela eta Enna probintziak.

[10] Ekialdeko Sizilia: Ragusa, Sirakusa, Katania eta Messina probintziak.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[oh 1]

[oh 2]

[oh 3]

i e a Siziliako historiaurrea
Herriak	Siziliako historiaurrea • Siziliako antzinako herriak • Sikano • Elimo • Morgete • Fenizia • Sikulo
Siziliako historiaurrea	Stentinelloko kultura (K.a. VI. milurtekoaren amaieratik V. milurtekoaren erdiaren amaiera)• Castellaro Vecchioko kultura (K.a. V. milurtekoaren amaiera)• Castelluccioko kultura (K.a. 2300-1700) • Capo Grazianoko kultura (K.a. 2300-1500) • Serra d'Altoko kultura (K.a. V. milurtekoaren bigarren erdia) • Dianako kultura (K.a. IV. milurtekoaren lehen erdia) • Thapsosko kultura (K.a. 1500-1200) • Milazzeseko kultura (K.a. 1500-1300) • Pantalicako kultura (K.a. 1270-650)
Mendebaldeko Sizilia^{[oh 1]}	Cozzo Busonè • Monte Grande • Angilla nekropolia • Colle Madore • Genovarraren koba • Scuratiko kobak • Uzzo koba • Halikyai • Roccazzo • Sese (arkitektura) • Entella • Addaura leizea • Gurfako kobazuloak • Monte Porcara • Sant'Angelo Muxaro
Erdialdeko Sizilia^{[oh 2]}	Polizzello • Vassallaggi • Sabucina • Gibil Gabib • Agyrion • Monte Manganello • Realmeseko nekropolia
Ekialdeko Sizilia^{[oh 3]}	Cava d'Ispica • Castiglione di Ragusa • Cava Lazzaro • Cava dei Servi • Bellamagna nekropolia • Pantalicako nekropolia • Castelluccio di Noto • Valle del Marcellino • Cava del Rivettazzo • Cozzo Collura • Calafarina kobazuloa • Cassibileko nekropolia • Stentinello • Thapsos • Ognina (uhartea) • Monte San Mauro (gune arkeologikoa) • Sant'Ippolito (aztarnategi arkeologikoa) • Occhiola • Mendolito • Abazeno • Halesa • Argimuscoko goi-ordokia • Capo Graziano herria • Punta Milazzese herrixka • Filo Braccio herrixka • San Vincenzo herrixka • Portellako herrixka
Oharrak: ↑ Mendebaldeko Sizilia: Palermo, Trapani eta Agrigentoko probintziak. ↑ Erdialdeko Sizilia: Caltanissetta, Agrigento, Gela eta Enna probintziak. ↑ Ekialdeko Sizilia: Ragusa, Sirakusa, Katania eta Messina probintziak.