کاربر:Mehdi/قلیان در هنر

چکیده

ایران

نقاشی

نمشی کماندار، امضا شده توسط رضا عباسی به تاریخ ۶ اسفند ۱۰۰۰ شمسی، اصفهان، دوره صفویه.

اولین نقاشی که از قلیان به جا مانده، تصویری از نمشی کماندار، فردی در دربار شاه عباس بزرگ اثر رضا عباسی، متعلق به دوره صفویه و امضا شده به تاریخ ۶ اسفند یکهزار می‌باشد. این اثر اکنون در موزه ام. اسکالر از مجموعه موزه‌های هنر هاروارد نگهداری می‌شود.

سفالگری

طبق مشاهدات تاورنیه، در دوران قاجار، ایرانیان از کوزه به عنوان مخزن آب قلیان استفاده می‌نمودند. در نمایشگاهی در موزه کنفلوانس لیون در سال ۲۰۱۸، دو کوزه آبخوری و یک کوزه قلیان سفالی لعابدار که روی آن با نقوش مشابه میناکاری شده، در معرض دید بازدید کنندگان قرار داده شد. این ظروف متعلق به دوران قاجار بوده و کوزه قلیان متعلق به شخص ناصرالدین شاه است.

ژوزف تولوزان، پزشک فرانسوی که در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی و در دوران سلطنت ناصرالدین شاه در ایران می‌زیست، این اشیاء باستانی را در سال ۱۲۶۳ هجری خورشیدی به موزه لیون اهدا کرده‌است.

درگذشته، قلیان برحسب نوع مصرف و احتیاج، باندازه‌ها و اشکال گوناگون ساخته می‌شد. قلیان‌هایی که معمولا در منازل مورد استفاده بود، اغلب بزرگتر، بلندتر و سنگین تر از انواعی بود که بوسیله اشخاص حمل می‌گردید.

اما از نظر کلی دو نوع مشخص قلیان را می‌توان نام برد. اول قلیان‌های دارای کوزه‌های عادی، که معمولا در منازل استفاده می‌کردند. دوم قلیان‌های نارگیله، که هم در منازل استفاده می‌کردند و هم در هنگام گردش و سواری. بخصوص نارگیله‌های کوچک را بسیی سبکی وزن می‌توانستند همه جا با خود ببرند.

جنس قلیان‌ها نیز متفاوت بود، گاهی کلیه اجزا قلیان را از طلا یا نقره می‌ساختند و آن را دانه نشان می‌کردند. قلیان‌هائی که از سایر فلزات مانند برنج ساخته می‌شد اغلب مطلا گردیده یا روی آن را نقاشی می‌کردند.

تعداد قلیان‌هائی که از یک جنس، بخصوص فلز ساخته می‌شد، کمتر بود و بیشتر قطعات قلیان را از جنس‌های گوناگون می‌ساختند.

کوزه قلیان‌ها از جنس شیشه، سفال، چوب، سنگ، کدو، چینی، نارگیل و جز آن ساخته می‌شد. هر یک از این کوزه قلیان‌ها تزئیناتی ویژه خود داشت.

کوزه‌های شیشه‌ای، نقاشی شده، سفالی، لعاب داده و نقش دار، چوبی و سنگی کنده کاری شده، و کوزه‌های فلزی ملیله کاری و طلاکوبی و دانه نشان، یا قلمزده بودند.

تنه یا بدنه قلیان نیز از فلز یا بیشتر از چوب ساخته می‌شد. تنه‌های فلزی اگر از فلزات گرانقیمت ماننده طلا و نقره ساخته شده، و دانه نشان یت ملیله کاری می‌گردید و اگر از فلزات ارزان، مانند برنج ساخته می‌شد، آنرا مطلا کرده یا روی آن را نقاشی می‌کردند.

معمولاً قلیان هائی که دارای بدنه فلزی بودند سر قلیان و بادگیر آن را چسبیده به تنه می‌ساختند.

تزئینات تنه‌های ساخته شده از چوب، بطور کلی شامل کنده کاری است که اغلب بسیار پرکار و جالب توجه است. نی و میلاب قلیان‌ها اغلب از جنس بدنه قلیان ساخته می‌شد. نی‌پیچ نیز به سبب حالت فلزی و نرمش خاص، مورد مصرف بسیار داشت.

سر قلیان نیز از دو قسمت تشکیل می‌شد، قسمتی برای اتصال به تنه قلیان و قسمت قیف مانند که جای تنباکو و آتش بود.این دو قسمت را گاهی از یک جنس و زمانی متفاوت می‌ساختند. معمولاً قسمت زیرین از چوب و قسمت بالایی از چینی، سفال یا فلز است؛ ولی در هر حال قسمت بالایی در همه سرقلیان‌ها دارای تزئیناتی می‌باشد، و سرقلیان‌ها همگی دانه نشان یا میناکاری شده یا کنده کاری شده‌اند. برای تزئین سرقلیان‌ها، اغلب زنجیرهای ظریفی نیز به اطراف آن آویزان می‌کردند. بادگیرها به‌طور کلی از جنس نقره ساخته می‌شد و اغلب مشبک و کنگره‌دار بود.

جستارهای وابسته

• کاربر:Mehdi/تاثیر قلیان بر سلامت

منابع

انگلیسی

• Babaie, Sussan. "Strolling Isfahan: Masters, Merchants and Monarchs" (به انگلیسی). The Courtauld Institute of Art. Retrieved November 25, 2018.

فارسی

• «تاریخ قلیان و قهوه‌خانه‌داری در ایران». جام جم آنلاین. ۱۳ آذر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۴ آذر ۱۳۹۷. نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
• «تاریخچه قلیان و چپق در ایران!». خبرگزاری آفتاب. ۲۴ آبان ۱۳۸۴. دریافت‌شده در ۴ آذر ۱۳۹۷. نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
• سالاری، مسعود (۳۰ ژوئیه ۲۰۱۸). «کوزه قلیان ناصرالدین شاه در لیون پیدا شد». فرانسه. یورو نیوز. دریافت‌شده در ۴ آذر ۱۳۹۷.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
• سمسار، محمدحسن (۱۳۴۲)، هنر و مردم، ج. دوم ش. ۱۷، ص. ۲۵-۱۴ نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)