Nolhac. de Patrum Et Medii Aevi Scriptorum Codicibus in Bibliotheca Petrarcae Olim Collectis. 1892.

DE PATRVM
ET MEDII AEVI SCRIPTORVM
CODICIRVS
IN BIBLIOTHECA PETBABCAE
OLIM COLLECTIS
THESIM FACVLTATl LITTEHAKVM
PARISIENSI PROPONEBAT
PETRVS DE NOLHAC
PARISIIS
VENVMDATVR APVl) AEMILIVM BOVILLON
MDCCCLXXXXII
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/depatrumetmediiaOOnolh
DE PATRVM
ET MEDII AEVl SCRIPTORVM
CODICIBVS
IN BIBLIOTIIECA PETBABCAE
DE PATRVM
ET MEDII AEVI SCRIPTORVM
CODICIRVS
IN BIBLIOTHECA PETRABCAE
OLIM COLLECTIS
DISSEREBAT
PETRVS DE NOLHAC
PARISIIS
VENVMDATVR APVD AEMILIVM BOVILLON
MDCCCLXXXXH
JUN 1 6 1933
EIYSDEM SGRIPTORIS
OPVSCVLA HAVD VENDIBILIA ATQVE EX PERIODICIS
SEORSYM EXPRESSA'
Les peintures des manuscrits de Virgile. Roine, 1884, 8°.
Le Vaticanus 90 de Lucien. Paris, 1884, 8°.

Boccace et Tacite. Rome, 1892, 8».
Fac-similes de 1'ecriture de Petrarque. Roine, 1887, 8°.
Les etudes grecques de Petrarque. Paris, 1888, 8°.

Manuscrits a miniatures de la bibliotheque de Petrarque. Paris, 1889, 4°.
Une date nouvelle de la vie de Petrarque. Toulouse, 1890, 8°.

Petites notes sur 1'art italien (Siffhorelli, Raphael, Titien, etc.). Paris, 1887, 8°.
Recherche sur un compagnon de Pomponius Laetus. Rome, 1886, 8°.
Giovanni Lorenzi, bibliothecaire d'Innocent VIII. Roine, 1888, 8°.
Inventaire des manuscrits grecs de Jean Lascaris. Rorne, 188(3, 8U .
Le grec a Paris sous Louis XII. Recit d'un temoin. Paris, 1888, 8°.
Lettres inedites de la Reine de Navarre au pape Paul III. Versailles,
1887, 16o.
Lettere inedite del card. de Granvelle. Rome, 1884, 4°.
Piero Vettori e Carlo Sigonio. Gorrespondance avec Fulvio Orsini. Rome,

1889, 4o.
Les collections d'antiquites de Fulvio Orsini. Rome, 1884, 8°.
La bibliotheque d'un humaniste au XVI e siecle (Muret). Rome, 1883, 8o.
Notes sur Pirro Ligorio. Paris, 188G, 8 u .
Nicolas Audebert, archeologue orleanais. Paris, 1887, 8°.

Jacques Amyot et le Decret de Gratien. Rome, 1885, 8°.
U
Le dernier amour de Ronsard. Helene de Surgeres. Paris, 1<S8 2, 8°.
PATRI OPTIMO
CVIVS EXEMPLO LABOREM
DIDICIT • FILIVS
D D
CONSPECTVS CODICVM
QVI IN HOG OPVSGVLO DEMONSTRANTVR
I. Opera aetate Patrum composita.
Godices Augustiniani : Uniuers. Pad. 1490, Parisini, 1994,

1989. (Praemittitur Confessionum exemplaris perditi demons-
tratio.) — Godex Ambrosianus : Par. 1557. — Godices Grego-
riani Par. 1617, 2540 [2219).
:
—
Godex biblicus Par. 590. :
— Godex Flauii Iosephi opera exhibens Par. 5054. Duo

: —
Petrarcae breuiaria notantur.
II. Opera post saeculum VI composita.
Godex Isidori : Par. 7595. — Godex de Siciliae chronicis

Pontificumque Romanorum historia exhibens uaria : Par.
5150. — Godices Scholasticorum scriptorum opera exhibentes :
Par. 2589 (2455), atque Par. 1617 et 2540 supra demonstrati.

— Godex Abaelardi et aliorum epistulas exhibens Par. 2925. :
PQ
•N7
DE PATRVM
ET MEDII AEVI SGRIPTORVM CODICIBVS
IN BIBLIOTHECA PETRARCAE OLIM COLLEOTIS
Cum in libello qui inscribitur Petrarqiie et VHumanisme biblio-

thecam tanti uiri, quantum facultas nostra tulit, instaurareconati
essemus et antiqua scripta, quibus ad litterarum doctrinaeque
fontes aperiendos Petrarca usus esset, enumerare tentauissemus,
dignum quoque nobis uisum est similes indagationes de Patribus
institui. Totam enim antiquitatem complexns est Franciscus, nec
ueterum modo Romanorum libros, sed ecclesiasticos etiam aui-

dissime quaesiuit. Minore quidem diligentia aut industria in
scriptoribus mediae, quae dicitur, aetatis uersatus est, et omnia
fere quae temporibus illis latine composita fuerunt foeda barbarie
inquinata fuisse iudicauit. Nonnulla tamen huiusmodi scripta
inter libros eius paulatim, ut fit, accesserunt. Has itaque omnes
clarissimi quondam thesauri reliquias a nobis passim disquisitas
in unum colligere ac demonstrare statuimus, atque nonnullo-
rum uoluminum adhuc latentium uestigia quaerere, ut index
ecclesiasticae et recentioris partis huius bibliothecae consti-
tueretur.
Aetate iamdudum certe firmata sacras litteras Petrarca tractare
coepit. Poetas quidem omnes el historiae philosophiaeque scrip-
iam e longo tempore
tores antiquos, a pueritia in deliciis habitos,
in familiaritatem receperat, cum Patres eo tempore aut omnino
non legerat, aut leuiter attigerat Locum et tempus, quibus pri-
mum codicum sacrorum copiam quaesierit, haud dubie perci-
piemus, si paululum in mente tenuerimus epistulas ab eo scriptas
cum, Valle Clausa in perpetuum relicta, Mediolani sedem po-
suerat. Annis enim 1353 sequentibusque in ea ciuitate ad Ambro-
sianam ecclesiam habitabat priuatoque sacerdotum in tabulario,
quod archiuum ecclesiae dicebat 1 frequens uersabatur, ruri ,
1. De Vita solitaria, II, 6, 1 (Opera, Basileae, 1581, in-fol., p. 275).

10 DE PATRVM CODICIBVS
uero Garegnanensibus monachis, qui libros in monasterio non-

nullos habebant, familiarissime utebatur. Seu igitur piis amicis
instigantibus, seufide sua christiana, paulisper iamdiu debilitata,
nouis meditationibus reuirescente, ad litteras sacras animum
uertit.
Ceterum epistulis amplissimis amico Francisco Nellio Floren-
tino recentem affectum aperit « Legi, ait, quae delectabant, :
« lego quae prosint. Hic mihi nunc animus est (immo uero iam-
« pridem fuit, neque enim nunc incipio), neque uero me id ante
« tempus agere coma probat albescens. Iamque oratores mei

« fuerint Ambrosius, Augustinus, Hieronymus et G-regorius, phi-
« losophus meus Paulus, poeta Dauid. . . »*. Ex his uerbis simili-

busque, quibus referendis non locus est, facile suspicamur quo
ardore quaue diligentia iibris Patrum abhinc bibliothecam suam
ornauerit, praesertim cum in hac materia studium eius singulare
satis compertum habeamus.
Opera aetate Patrvm composita.
In operibus Petrarcae si Graecorum Patrum nomina quaesie-

rimus, fere nullum eorum commemoratum inueniemus. Antonii
quidem eremitae uita a S. Athanasio scripta inter armarii diui-
tias designatur 2
, cum S. Ioannis Chrysostomi opusculis duobus
« deuotissimis libellis, » ut ait, « quorum alter De reparatione
lapsi, De compunctione cordis alter inscribitur 3
. » S. uero Basilii
1. Fam. XXII, 10 (Cf. Petrarque et Vllumanisme, Parisiis, 1892, p. 53). V. etiam
Ep. ad post. « Sacris litteris delectatus, in quibus sensi dulcedinem abdilam, quam
« aliquando contempseram...» Sen. VIII, 6, de Augustini Conf. : « Is liber me mutauit
« eatenus, non dico ut uitia prima dimitterem (quae uel hac utinam aetate dimiserim !)
« sed ut ex eo sacras litteras nec spernerem, nec odissem, immo uero me paulatim
« horror ille mulceret, et inuitas aures recusantesque ad se oculos traheret. » (Op. 840).
Addere testimonia facile licet.
2. Profertur non tantum in Sen. VIII, 6, sed in Fam. IV, i, in libro I De otio relig.,
in Vit. sol. II, 1, 1 ; II, 4, 4.
3. S«n.VIU,6. Citatur Ioannes in dial. I De uera sapientia (Op. 326) et sexies alibi
nominatur.
IN BIBLIOTHEGA PETRARGAE. 11
apud illum nil nisi nomen et uirtutes innotuerant 1

, neque am-
plius de S. Gregorio Nazanzeno dici potest
2
. De Eusebii chro-
nicis et uita S. Glementis papae e graeco translatis mox dicemus.
Haud quidem mira uidetur tanta graecarum litterarum raritas,
cum solum latinis testimoniis aut translationibus illas nouerit
3
.
Tres inter Latinos clarissimi Patres, aliquid latinitatis aureae

redolentes, cariores habuit : SS. Hieronymum, Ambrosium, Au-
gustinum. Augustinum quidem, cuius operibus plerisque sine
dubio potiebatur 4 tot locis laudauit, inprimis in Secreto, ut opti-
,
mum exemplum eligere nesciamus. His tamen uerbis, quantum

humanioribus litteris Augustinus claruerit, satis proclamauit :
(f Augustinum... non solum familiariter illis [gentilium libris] uti

« non puduit, sed ingenue etiam fateri se in libris Platonicorum
« magnam fidei nostrae partem inuenisse, et ex libro Giceronis,
(.< qui uocatur Hortensius, mutatione mirabili ab omni spe fal-
« laci... uirum inenabilem dignumque quem Gicero
auersum...
(( ipse pro rostris laudet cuique publice grates agat, quod inter
« tam multos ingratos unus uelit esse gratissimus uirum ma- !
« gnifice humilem..., non qui alienis plumis ornatus auctoribus

(( insultet, sed qui iam Ghristianae religionis fluitantem pup-
« pim inter haereticorum scopulos agens, praesentisque magni-
« tudinis sine arrogantia sibi conscius, ueritatem primordiorum
(( suorum et adolescentiae rudimenta commemoret et doctor
« tantus Ecclesiae non erubescat ducatum Arpinatis hominis,
« licet alio tendentis. Gur autem erubesceret? Nemo dux sper-
« nendus est, qui uiam salutis ostendit. Quid ergo studio ueritatis
« obesse potest uel Plato uel Gicero,quorumalterius schola fidem
1. Vit. sol. 1,4,2: «Magnus ille Basilius librum paruum de solitariae uitae laudibus
« inscripsit, de quo praeter titulum nihil teneo; et quod illum in uetustissimis codicibus,
« sic interdum Petri Damiani opusculis insertum uidi, ut dubium me fecerit an Basilii
« esset an Petri» (Op. 226).
2. Vit.sol.U, 3, 6; II, 10, 6.
3. V. P. et VHumanisme, cap. vin.
4. Circa sexagies citatur in epistulis seu Familiaribus, seu Senilibus, nec multo
minus in ceteris operibus. (V. praeterea P. et 1'Humanisme, p. 130, et indicem sub
nomine Augustini.) Exempli causa, De uera religione allegatur in Sen. II, 1, iu De
otio rel. I (Op. 295), in Inuect. contra mecl. III (Op. 1106), etc; liber De paeni-
tentia,\n Sen. VIII, 6; liber De Trinitate, in Sen. V, 1; Quaestiones diuinae, mSen.
II, 1, etc. In. Op. 966, « uir inaccessibilis » dicitur. — Longius procurrere non decet ;
de codicibus in opusculo uostro agitur, non de Petrarcae studiis.

(( ueritatemque non modo non impugnat, sed docet et praedicat,

« alterius libri recti ad illam itineris duces sunt? 1
» Auctorem
ergo summum
omnibus tenebat Augustinum et ultro in. me-
in
dium proferebat, cum ueterum doctrinam et optimarum artium
studia tueri instituebat 2 .
In publicis quae nunc patent bibliothecis ante omnia a doctis

quaerendum uidetur Confessionum, exemplar quo Petrarca usus
est; nam inter libros eius nullus fortasse carior, nullus scholiis
pretiosior fuit. A patre Dionysio de Burgo S. Sepulcri, ad iuue-
impetus contrahendos, anno 1333 Parisiis dono acceperat,
niles
quem semper postea secum deuotissime tenuit. Gum Montem
Ventosum in Prouincia fratre comitante ascendit, librum in sar-
cinula tulit, utque primum in summum iugum peruenit, aperto
uolumine, Augustini locum legit efficacium sententiarum plenum
et animi motibus tum aptissimum 3
. Multis deinde post annis,
opus tam carum animisque saluberrimum saepe transcribi iussit
ad fratrem aut amicos mittendum 4 Proprium uero exemplar, .
quod tota uita secum habuit, aetate iam ad senectutem uergente,

amico carissimo Ludouico Marsilio, monacho Florentino ordinis
S.Augustini,uiuus detulit. Epistula qua donum manifestauit, cum
in editionibus deprauetur nonnullis mendis, hic uidetur afferenda
« Libellum tibi, quem
dono donaremque liben-
poscis, libens
« tius, si esset qualis erat dum eum adolescenti mihi donauit
« Dionysius ille, tui ordinis sacrarum professor egregius littera-

« rum et undique uir insignis, indulgentissimus pater meus; sed
« ego cum et natura forsitan et aetate tunc uagus, quod mihi
1. Fam. II, 9 (ad Iac. de Columna, a scriptore, ut nobis uidetur, retractata).
Lectiones aliquot eruiraus ex codice Par. 8568, f. 22' . Fracassettiana editio, praecipue
circa finem huius epistulae, erroribus abundat.
2. De Augustinianis studiis terapore renascentium littcrarum iustauratis, v. K. Burdach

iu Centralblatt filr Bibliothekswesen, VIII, 1891, p. 326 et 454.
3. '( Visura est mihi Confessionum Augustini librum charitatis tuae munus inspicere,
« quem et conditoris et donatoris in memoriam seruo habeoque semper in manibus ;
« pugillare opusculum, perexigui uoluminis sed iofinitae dulcedinis, aperio, lecturus
<( quidquid occurreret... » (Fam.lV, 1).
4. Ad Gerardum fr. (Fam. XVIII, 5); ad Donatum Apenninigenam (Sen. VIII, 6). De
Confessionnm, lectione, haec inspice inter multa : « Ubi nec fallere uult quisquam
« nec falli potest [io Paradiso], unde deuia uitae meae erroresque cernentem [Augusti-
« num] misereri arbitror, praesertim si adolescentiae suae meminit..., inde mihi
« fauet, inde me diligit » (Fam. II, 9). « Multum tu, dum corporeo carcere claudebaris,
« huic similia pertulisti..., passionum expertarum curator optime » (Secr., pr.; Op. 331).
IN BIBLIOTHECA PETRARCAE. 13
« periucundus et materia et auctore et paruitate sua pugillaris

« esset atque ad ferendum habilis, saepe per omnem ferme Ita-
« liam Germaniamque circumtuli, ita ut iam prope manus mea et
« liber unum esse uiderentur, sic inseparabiles uisu perpetuo
« facti erant. Dicam rem mirabilem, ut sileam lapsus fluminum
« ac terrarum, semel mecum ad Nicaeam Vari sub tluctibus maris
a. fuit actumque erat haut dubie, nisi utrumquepraesentipericulo
« Ghristus eripuisset 1
. Sic eundo et redeundo mecum senuit, ita
« iam senex a sene sine ingenti difficultate legi nequeat, et
ut
« nunc tandem ab Augustini domo digressus ad eamdem redit,
2
« nunc quoque tecum peregrinaturus, ut reor .»
Hic codex nunquam satis desideratus et haud dubie scholiorum

secretissimarumque sententiarum in margine plenus, his signis
agnosci possit. Pugillaris est, ut uerbo Petrarcae ipsius utamur,
perexiguique uoluminis, et in prima aut secunda pagina duo
uersus habet in cadendo consonantes :
Hunc celer ad fontem deserta per arida pergat,

Quisquis egel lacrimis quibus impia crimina tergat 3 .
Bandinius quidem Laurentianum codicem saeculi XIV demons-

trat, non adspectum, cum Confessionibns uaria Patrum
a nobis
opera continentem (inter quae Ioannis Ghrysostomi librum De
reparatione tapsi), cuius in principio distichon legitur 4 quique e
Petrarcae amicorumue exemplaribus uidetur manauisse. Poetae
autem nunc in
nostri codex bibliothecis inter tot uulgatissimi
operis exemplaria latet, non sine litteratorum plausu in lucem
eruendus.
Confessionum Augustini defectum nonnulla saltem apud nos

eiusdem uenae opera supplent. Godicem Ciuitatis Del in biblio-
1. Cf. Fam., V, 3, et Rer. mem. IV, 7 (Op. 486).
2. Sen. XV (XIV), 7; Op. 939. De Marsilio, v. VoiGT,Wiederbelebung, ed. noua, t. I,
p. 191-194, et ultimam epistularum Sine titulo (Op. 732), quae haud dubie huic attri-
buenda est.
3. Sen. VIII, 6 (Op. 840) : « Poteris si placebit... unum ex his quae olim libris ipse
« meis scholastica curiositate praescribere solebam, meum distichon in primordio eius

« [libri] apponere.» Sequuntur uersus. — Tria huius geQeris disticha in codice Vergi-
liano Bibl. Ambrosianae leguntur (v. P. et l'Hum., p. 119, correct. p. 426).
4. Cat. Bibl. Laur., t. T, p. 27. Codex Plut. XII, 33 signatur. Bandinius uersuura
auctorem non cognouit.
14 DE PATRVM GODIGIBVS
thecaPaduanae Uniuersitatis deteximus sub n° 1490, quiscriptura

gallica, ut uidetur, saeculo XIII exeunte confectus est. Constat249
semi-foliis membranaceis gemina columna dispositis ornatuque
1
,
modico 2 In paginae secundae snperiore margine, uersus leguntur

.
manu Francisci notissima scripti :
Urbs eterna Dei, solidis subnixa columpnis,

Hunc fore signiferum de tot sibi cernit alumpnis.
Ex huius consuetudine uersus elaborati sunt, si ualet apud nos

epistula iam prolata, qua se eiusmodi subscriptiones fatetur
usurpasse. In priore autem pagina subscriptio altera apparet,
quam dissimili manus Petrarcae scriptura aratam dicet quisquis
primo adspectui fidem habebit Anno Domini m. iiij c xxv. : .
mense februario in Aulnione, emi istum librum de ciuitate Dei

ab exequutoribus domini Cinthii cantoris Turonensis 3 pro pretio
— florenorum xij. Nequaquam mirum est, si haec scriptura cum
nota Petrarcae manu discrepat; tempore enim iuuenilium anno-
rum exarata est, neque ulla linea tum ab eo scripta remanet.
Ceterum non tam longe dispares iudicabuntur, si attentius pers-
pexeris, tum singularum litterarum, tum compendiorum ductus.
Iamque de palaeographica ratione et de Petrarcae commoratione
in Auenione anno 1325, opusculo separato disquisitionem institui,
ex qua, nisi fallor, concludere licet hoc emptionis testimonium
manus Petrarcae specimen antiquissimum praebere 4 .
Paucis quidem adnotationibus codex exornatur 5 summarii ,
modo dispositis et res aut sententias operis breuissime stringen-
1. Codices omnes in opusculo nostro demonstrati membranacei sunt; materiae igitur

mentio postea noD fiet.
2. Mensura 320 x 220 mill. constat. Fuit quondam monasterii Augustinianorum Pa-
duani, ut mihi humanissime communicauit uir doctissimus Girardi, Universitatis biblio-
thecae praefectus.
3. De cantore illo Turonensis ecclesiae, qui Auenione tunc obiisse uidetur, nulla alibi
fit mentio.
4. V. Une date nouvelle de la vie de P., Toulouse, 1890 (ex Annales du Midi
ab Ant. Thomas redactis), et cf. Mazzoni, in Rivista crit. della lett. ital., anno VI,
p. 38. Disquisitio doctorum assensum habuit ; cum uero Paduanus codex iuter nostros
prorsus singularis sit, aliquod discrimen his uerbis significare volumus : in scholiis
huius codicis plerisque manus Petrarcae agnoscenda nobis uidetur, in scholiis autem
ceterorum codicum manus est Petrarcae.
5. Manus altera, sed ignota, multis adnotatiunculis et signis se profert.
tibus. Romanae antiquitatis, in qua Ciiiitas Dei multa est,

nomina praecipue sub oculis legentium in margine afferuntur
aut scholiis illustrantur. Quae res clarior fit exemplis : Fol. 29 (in
lib. III, cap. 28 : « Una uero [urbs]... tota iussa est trucidari »),
Videtur fuisse Sulmo , ut narrat Florus in bello Marii et Sille.
F. 30' (IV, 1 : «Romae natus et educatus »), Alibi legitur quod

Varro fuit natione Na?'bonensisK F. 31 (IV, 5), Hoc gestum fuit
Spartago gladiatore duce, secundum Florum. F. 51' (VI, 9), Hic
aperit que fuerit intentio et opinio Varronls de diis...
Aptiorem legenti delectationem adnotatio affert, tempore

posteriore adiecta, in uno locorum quibus Augustinus Imperii in-
clinationem deplorat, f. 32 (IV, 7 : « Romanumlmperium afflictum
est potiusque mutatum ») Nunc in anno 1342 afflictum re, etsi :
non nomine mutatum, et annicliilatum est Hoc enim anno in 2

.
Italia Germanici Imperii dignitas in dies minuebat resque Roma-

nae lapsu grauiore ruebant, quod hic epistula metrica Glementi VI
papae nouissime creato dedicata, Urbis sicut uiduae, Pontifice
3
et Imperatore maritis suis simul priuatae, lamentabatur Fortasse .
adnotationem in Valle Glausa scripsit, hoc anno 1342, cum Nico-

lai Rentii tribuni nunquam antea uisi colloquiis Auenionensibus
animus totus arderet.
A capitulo septimo libri XII ea quam putamus Francisci manus
rarior fit : uarias aliquas lectiones, ut solet, ponit scribaeque ne-
glegentiam resarcit. Tam paruam uero adnotationem admittit Pa-
duanus codex, quanquam frequentibus locis in Petrarcae operibus
4
Ciuitas laudatur , ut aliud elegantiusque forte exemplar, quo ae-
tate iam firmata potissime usus sit, illum habuisse credamus.
1. Errat Fraociscus in nominibus, cum in mente habeat S. Hieronymi uerba, Ad Eus.

Chfon. ad a. 1935, de Varrone Atacino.
2. Cf. adnotationem in folio 37 (IV, 29 : « Significatum est Martiam gentem, id est Ro-
manam, nemini locum quem teneret daturam ») : Istud presagium cito euanuit.
3. ... Sic me fregere labores

Assidui longusque dolor uiduumque eubile,
Coniugibusque orbata domus.
Cf. Zumbini, Studi sul Petrarca (P. e 1'Impero), Neapoli, 1878, p. 189 sqq.
4. Nonnunquam opus nominatur «liber civitatis aeternae » seu «liber caelestis rei-
publicae» (ex. gr., Contra med. III; Op. 1103 et 1106). In epistula qua mortis a Catone
sponte sumptae Ciceronis excusationem uituperat : «Illam,» inquit, « sententiarum re-
« pugnantiiim quamuis ab ineunte aetate perpenderera, tamen uerecundius asserebam,
16 DE PATRVM GODIGIBVS
Geteri etiam Augustiniani codices ad huius uitani perspicien-

dam nobis aliquid conferunt. Parisinus 1994, saeculo XII scrip-
tus semifoliisque 195 constans 1 , Commentarium continet in L
Psalmos posteriores scriptamqne huius manu adnotationem in
fine habet : Emptus Rome 1357. 16martij. Anno 1336, mense
decembri, poeta Auenione profectus erat, Latium petens, et, cum
apud familiam de Columoa in Gapranicensi castello aliquot dies
permansisset, Urbem tamdiu suspiratam primum intrauerat
ante diem 6 martii,ut in alio codice nota quaedam ab ipso exarata
2
docet . Diebus post nonnullis, Augustini codicem emit et postea,
die 21 martii, quosdam uersus solutae orationis de peccato et

3
contritione in ultima pagina descripsit .
In margiue adnotationes Petrarcae manu scriptae rarissimae

apparent, solumque ad prooemium operis et ad commentaria
psalmi 103 (ff. psalmorumque 119
18 sqq.), psalmi 118 (ff. 60' sqq.)
et 120 (ff. 93 sqq.) glomerantur. Verba autem in omnibus locis

sparsa Petrarcam totum opus legisse demonstrant, quod minime
mirum de maximo Dauidicae poesis aestimatore iudicabitur. Ad-
mirationem non minorem his uerbis declarat Elegantissime et :
piissime, Diuiyieetelegantissime,eX similibus 4 Litteratus quidem .
homo Augustini textum cum uersu quodam Vergilii confert (f. 19')
et cum Macrobii locis (ff. 20 et 97). Sententiam pulchram in
psalmo 119 laudat (« Quicquid finem habet breue est ») et addit :
Quid enim est diu in quo est aliquid extremum? Tullius (f. 93').
Alio loco aliquid singulare de grammatica obseruat Miror hanc :
difficultatem, cum excussorum potest esse genitiuus ab excussus

et ab excussor (f. 112'). At psalmos commentariaue legit non tam
ad ingenii uoluptatem quaerendam quam ad fidem firmandam
praeceptaque doctrinae christianae sui iuris facienda, quod facile
« dunec ciuitatem Dei Augustino duce ingressus animaduerti opinionem meam illius
« auctoritate firmari. Leges illum Augustini locum; est autem magni operis libro primo
« haud procul a fine [= I, 27]... quamuis pluriformiter utrinque suppresso Ciceronis
« nomine » ( Var. 33).
1. 395x^70 mill. Iuitiales litteras ornatas exhibet. Ludouici XIV tempore iterum
conglutinatus est, ut scutum et adspectus indicant.
2. Par. -/077. De peregrinatione, cf. Koekting, Petrarca's Leben und Werke, Lipsiae,
1878, p. 112, et P. et VHumanisme, p. 38.
3. In nostris Fac-sitniles de Vecriture de P., Komae, 1887, tabula IV, n. 1 (cf. p.33),
uersus delineati sunt a sole.

4. In Contra med. III (Op. 1105), commentarium citat in ps. 126 et 146.
IN BIBLIOTHECA PETRARGAE. 17
uidebis, si uerba quaedam margini adscripta tecum reputaueris :
Audi et nota, Lege memoriter et cum effectu, et similia 1

.
Idem Commentarium integerrimum iu uetustissimo Parisino

1989 seruatur, nunc duobus uoluminibus constante permagnis
et bibliothecae Petrarcanae certe amplissimis, quorum alter 228,
2
alter 167 semifoliis constat . Nostro quidem iudicio, saeculi xi
latam claramque scripturam exhibet 3 initiales litterae coloribus ;
eximiis depictae sunt. Rarior tamen in margine, ettantumbreuis-

simis uocabulis signisue appositis, nota manus apparet, seu com-
muniora exemplaria ad lectionem praelata sunt, seu antiquitas
chartae pergamenae scripturaeque maiestas nimiam ueneratio-
nem pepererunt 4 In prima uero pagina, quae uacua fuit, stat haec
.
pretiosa Petrarcae memoria Hoc immensum opus donauit michi

:
uir egregius dominus loliannes Boccacij de Certaldo poeta nostri

temporis. Quod de Ftorentia Mediolanum ad me peruenit 43S5 ,
Aprilis 10 u .
Magnificum illud donum ut recepit, gratias Boccacio suo

statim per litteras egit, quarum singulae partes conspectu codicis
nostri mire confirmantur : « Beasti me munere magnifico et in-

« sigui... Opus immensum, quod uulgo tres in partes apud quos-
« dam plurifariam diuisum multis et magnis uoluminibus conti-
« netur, et totum uno uolumine comprehensum et ate mihitrans-
«missum laetus atque stupens suscepi... Nemo ex amicis illum
« sine admiratione respexit, cunctis una uoce testantibus nun-
« quam se librum tanti corporis uidisse, quod de me ipse profi-
« teor, rerum talium haud ultimusinquisitor; necmolelitterarum
« quam sensuum ubertate maius opus... Et libri decor, et uetus-
tioris litterae maiestas, et omnis sobrius accedit ornatus
5
« » Qui- .
1. Foliis 9, 94, 96', 97, etc.
2. 600 x 390 mili. Ludouico-Philippo reguante conglutinatus est; at multo prius re-
cisi margines et frontes inauratae sunt.
3. Certamanus ff. 65, 66, 66', 68, 142', 143, 208, prioris uoluminis; ff. 8, 18', pos-
terioris.
4. In Fac-similes supra citatis, tabula IV, n. 3. Mentionem loannis cuiusdam, in
calce, cum sit atramento euanido, medicamine etiam chimico adhibito, uix suspicamur.
— Nullo Patrum Boccacius, ut Augustino Petrarca, duce usus est; Augustinum qui-
dem maximosque Patres nonnunquam laudauit, multo tamen rarius quam Petrarca.
Maiorem rursus numerum medii aeui scriptorum in manibus uidetur habuisse. Cf. dis-
quisitionem plane absolutam Attilii Hortis, in Studj sidle opere latine del Boccaccio,
Tergesti, 1879, p. 475 sqq.
5. Fam. XVIII, 3.
bus tam pressis tamque exactis uerbis melius demoastrari codex

nullo modo poterat.
Hos duo codices Augustiniani commentarii, quorum alter man-
cus, ut saepe fit, alter integer est, Mediolanensium ducum biblio-
theca in Castello Papiensi congregata saeculo XV possidebat.
Quod inuentarii uerba anno 1426 descripta satis docent 1
; idem-
que, ut semel dicamus, obseruari potest de codicibus fere omni-
bus in opusculo nostro praestrictis 2 .
Opera autem Ambrosii haud multa inter codices nostros

remanent. Nostro tamen iudicio non ambigitur num Epistulas sal-
tem Patris doctissimi, Mediolani certe tractatas, Petrarca sibi
parauerit 3 Opuscula etiam eius uaria, quoruminscriptiones igno-
.
rantur, a FranciscoBruno Auenione mandata iisdem temporibus

recepit Deinde tam familiariter in scripto.re uersatus est, ut li-
4
.
brum De morxbus Brachmanorum, Ambrosii nomen prae se fe-

rentem, adulterinum dicere non dubitauerit «Licet, inquit, non :
plene mihi redoleat Ambrosii stilum, inter Ambrosii tamenlibros

medius est ingenti quodam et uenerabili et uetusto uolumine li-
brorum quod in archiuo Ambrosianae Mediolanensis eccle-

eius,
siae custoditur; quantum sane haud fortuitis suspicionibus augu-
5
ror, non Ambrosii, sed Palladii liber est .
Pauca Ambrosii in Parisino 1157 collecta reperire potuimus.
1. In Castello Papieasi numeris 495 et 494 signati erant.
2. Textus inuentarii colligitur in P. et VHumanisme, p. 88-89. Iam autem Petrarcae

codicum sortem prospexit uir unicus Leopoldus Delisle, pretiosissimo ad nostrum ar-
gumentum capitulo in Cabinet des mss., t. I, p. 138-140.
3. Passim epistulae afferuntur, in Sen. XVI, 9; Vit. sol. II, 6, 1 (Op. 275); Contra
Gall. (Op. 1075); etc. Atproferre malumus illamanuFrancisci penitustranscripta in Par.
77%0, f. 91, ubi Quintilianus de usu dictandi loquitur (Inst. or. V, 19) : « Ambrosius
« epistola 38 a . Non enim dictamus, inquit, omnia et maxime noctibus, quibus nolumus
« aliis graues esse et molesti, tum quia ea que dictantur impetu quodam proruunt et pro-
« fluo cursu feruntur... Apostolus quoque Paulus sua, inquit, scribebat manu. Sic ipse
« ait : Mea manu scripsi uobis. Ille propter honoriflcentiam, nos propter uerecundiam.
Qui uersus, ad Petrarcae usum iam cogaitum leuiter pertinentes, scripturam aetatis
suae Mediolani actae exhibent.
4. « Pro libro... beatissimi patris atque olim hospitis mei Ambrosii gratias ago. »
(Sen. VI, 3; Op. 808).

5. Vit. sol. II, 6, 1 (Op. 275). Cf. de eodem Palladio, II, 10, 8 (Op. 290), et Sen.
II, 4. Editores Maurini opusculum in appendicem reieceruot. (Apud Migne, Patrol.,
t. XVII, c 1133-46.)
Godex parui uoluminis est, 58 semifoliis solum conditus, sae-

culo XIV iam prouecto et fortasse Petrarcae impensa confectus 1
.
Paginae uno tenore scriptae sunt. Rubricae autem inueniuntur

sequentes F. 1, Sancti Ambrosii Mediolanensis episcopi de uoca-
:
tione omnium gentium liber primus incipit feliciter. F. 11 ', 1. II.

F. 23, Inclpit eiusdem de uera humilitate ad sacram uirginem
Demetriadem. F. 29', Ambrosiits Med. ep. ecclesie Vercellensi.
F. 37', Eiusdem de obitu Satyri fratris sui liber primus incipit.
2
F. 45, 1. II .
Horum trium opusculorum secundum nihil aliud est quam

una ex epistulis primum uero adulterinum iudicatur et a Mau-
3
,
rinis Ambrosianorum operum editoribus neglegitur 4 Liber tamen .
I)e uocatione auctoritatem multam apud Petrarcam habuit

5
nam ,
scholiis ipsius manu scriptis stipatus est. In semifolio a compac-

tore ad caput addito scripsit : Tractat hic liber diffxcillimam
questionem a multis et ab Augustino precipue integro uolumine
agitatam, quod inscribitur De gratia et libero arbitrio. Et iterum,
manu quidem recentiore Quarum, ni fallor, disputationum :
omnium hec summa est : Et gratiam Dei esse et arbitrii liberia-

tem, nec unam per aliam tolli. Hoc inconcussa pietate s[usti-
nen]dum 6 de retiquo superuacuis
; inquisitionibus, que humanas
uires ingenii excedunt, et contentionibus abstinendum, stupen-
dumque cum Apostolo super altitudinem diuini consilii et reue-
renter audiendum illud Apostolicum suspirium, ubi ait :
altitudo diuitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprehen-

sibilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uie eiusl Interea ser-
uiendum Deo in timore et exaltandum ei cum tremore, simui
1. 285 x 205 mill. Ludouico XIV regnante conglutinatus est codex, qui olim in Cas-
tello Papiensi numerum 526 tenebat.
2. Liber II aliquando inscriptionem De fide resurrectionis praebet. F. 49', scriba

quincjue uersuum spatium uacuum reliquerat et locum litterae initiali pingendae serua-
uerat, quo Petrarca scripsit : Hic non debet esse principium libri, sed capituli.
Consolationem S. Ambrosii De obitu Satyri frequenter affert et ex ea multa colligit,
ut in Fam. IV, 10; XIII, 1; Sen. I, 5; III, 1; etc.
3. Ep. LXIII (S. Ambrosii op. t. II, Parisiis, 1690, c. 1022).
4. Apud Migne legitur, t. XVII, c. 1073-1131.

5. In Parisini 1989 parte posteriore, f. 18', scripsit : Iiequire de uocatione o. ge?i-
tium 2°.
6. Sub hoc uocabulo membrana perforata est.

orandum et pro uiribus enitendum ut esse electorum in parte

mereamur, et cet\
Ex hac inscriptione intellegi potest quid sit adnotationis totius
genus ad philosophica aut theologica proposita pertinentis 2 Nec .
minore studio sententias Ghristo colendo aut uirtuti prouehendae

aptas colligit, quod innumeri fere loci declarant: F. 11, Lege
cum tremore et ftetu. F. 12', Memorare. F. 15, Nota qui titubas.
F. 19, Lege attentius et subsiste. F. 48' («Domine lesu... nulli
utilis surn»), Si hoc dicit iste, tu quid?...
Romanae autem semper inquirit. Gum
antiquitatis uestigia
pseudo-Ambrosius rem tritam et peruulgatam apud ecclesias-
ticos scriptores narrat, Deum rem Romanam usque ad fines orbis
propagariuoluisse ut deinde Ecclesiafaciliusdiffunderetur, notat
Franciscus Nota de imperio Romano. Nescio an deuote potius
:
dictum quam ystorice. Et iterum Idem tamen dicit Augustinus :
psalmo 93° non procul a principio. Laudes denique de rebus

ethicis uel litterariis saepiuscule aduerbio exoriuntur, quo Am-
brosium Sallustii, Giceronis aut Vergilii imitatorem agnoscit :
Ciceroniane (f. 5), Tuliiane{R. 42, 46, §l'),Salustiane (f.44'), Vir-

3
giliane (f. 50) . Sic cariora eius, etiam in sacris occupati, studia
manifestantur.
Hieronymi codicum ex Petrarcae bibliotheca nullus nunc

Etsi
reperitur, excepto sermone quodam inserto in Parisino 1617,
de quo mox tractabitur, multa tamen illius opera apud Petrarcam
afferuntur, inprimis in Senilibus, in libro De uita solitaria et
II
4
in libro I De otio religiosorum . Quattuor autem praecipue quae-
renda sunt : Vitae Patrum a Francisco nominatim demonstra-
tae 2 , Epistulae 6 Index scriptorum ecclesiasticorum 1 , liber Con-
,
1. De quaestione non multum dissimili, in codice Ciuitatis Dei iam Petrarca scrip-
serat, f. 43 (V, 10) :Nota. Concluclit quomodo simulstant prescientia Dei et liberum
arbitrium.
2. De Firmico Materno ex illo codice adnotationem excerpsimus in P. et VHuma-
nisme, p. 300.
3. De Ambrosio ueterum scriptorum Vergiliique imitatore, cf. Maximilianum Ihm,

Studia Ambrosiana, Lipsiae, 1889, p. 80 94.
4. De libro Contra Viyilantium, v. P. et VEum., p. 428.
5. Lege locum Senilium mox, cum de Par. 2540 agetur, prolatum.
6. Cf. Sen. I, 5; II, I; etc.
7. In quo Senecam inter scriptores sacros referri Franciscus haud immerito mira-
batur (Sctt. XVJ, 9; Op. 961).
:
IN BIBLIOTHEGA PETRARCAE. 21
tra Iouinianum {
et Eusebii Chronicae transiatio uel, ut saepius
nominat, Liber de temporibus 2 In margine Parisini S0S4 (lose- .
phus), f. 175, manu

anno quo Alexander Magnus obiit
scripsit de
In libro de temporibus est carta xij a Haec semifolii designatio .
fortasse adcodicem quo poetautebaturreperiendumhaudinutilis

erit; nunc autem quaerant bibliothecarii nosque certiores
faciant.
Nonnulla Gregorii Magni opera, Homeliae et Dialogi, sunt in
duobus codicibus qui uaria sacra continent. Prior Parisinus 1617,
semifoliis 224 3 saeculo XIV scriptus est, ad Patrum litteras
,
satis aptus, ut index probat : F. 1, Prefatio translationis hystorie

beati Ctementis pape de greco in latinum. F. 2, liber I. F. 99, ln-
cipit epistola sancti Clementis pape ad Iacobum fratrem Domini u .
F. 103, Incipiunt capituta de tectionibus euangeliorum. Dictate

ometie [S. Gregorii]. F. 213, Sermo sancti Iheronimi presbyteri
in assumptione sancte Marie ad Pautam et Eustochium 6
. F. 222',
Sermo beati Fulberti episcopi [Carnutensis] de natiuitate beate
Marie Virginis. autem picturis exornandus erat, qua-
Godex ille
rum omnium spatium a scriba reseruatum est, nonnullis etiam

elegantissimo calamo iam delineatis. Emptus est a Petrarca Ro-
mae anno 1337 6 cuius adnotatio summariis constat maxime in
,
uita S. Glementis appositis. Prioribus quidem foliis alterius quoque

manus scholia reperiuntur 7
; at frequentiora Francisco nostro
1. Cf. Vit. sol. II, 5, 4 (Op. 275); Sen. I, 5; IV, 5(4): «Magnus testis est Hiero-
nymus... in eo libro quem aduersus Iouinianum haereticum scripsit, mille compactum
confertumque historiis. » (Op. 788). Is liber, tempore medii aeui, scriptoribus matri-
monio imimicis breuiarium, ut ita loquamur, uidetur fuisse.
2. Fam. VI, 2; Var. 25; Sen. VII, 1; Vit. sol. II, 9, 2 (Op. 283).
3. 330x217 mill. Fuit in Castello Papiensi n. 534, in Francia autem regnante Ludo-
uico-Philippo iterum ligatus.
4. In hoc opusculo multa Petrarcae signacula animaduertes, cum nota f. 101 : Nauis
et Ecclesie similitudo.
5. F. 213', Petrarcae manus in margine duo tantum finxit summaria : Sepulcrum

Virginis, et infra : Dubilatio multorum circa Assumptionem beatissime Virginis
Marie.
6. Ioannes enim Boivin saeculo XVII hanc subscriptionem legit : Emptus Rome,
6 martij 1337 (Delisle, Cabinet des mss.,
. t. I, p. 139.)
7. Exempli gratia, f. 2 Prima ergo dubitatio Clemens erat de immortalitate

:
anime. Secunda eius dubitatio erat an mundus facitur ab eterno, utrum eternus,
et multe circa hoc dubitabiles circumstantie in ipsius pectore uersabantur. Cf.
ff. 5 sqq. Eiusdem manus signa satis implicata apparent.

certa fide adscribiinus : F. 3. Noia. In Apostolo Dei riichil dya-

lectice artis erat. Exclamatio Clementis in populo Ro-
F. 3',
mano. F. 4', Barnabas Clementem Cesaree recognitum pre gau-

dio lacrimans introducit ad Petrum. F. 5', Iubente Petro scri-
bit Clemens librum de uero propheta. Etc. Insunt praeterea 1
.
iu codice fere omni solita eius signacula marginibus passiin

adhibita.
Godex alter, Parisinus 2S40, cui 171 semifolia sunt, in meri-
diana Franciae parte, ut uidetur, confectus est saeculoXIV 2 Pic- .
turis exiguis sed absolutis nec rudi penicillo insignitur 3 Parua .
summaria manus saeculi XIV eadem adiecit 4

,
quae Parisinum
1617 et praecipue T. Liuii codicem ex nostris [Parisinus 3690)
adnotauit; Raymundi illius esse uidetur Superantii seu Superani,
qui in Romana Guria iurisconsultus fuit cuiusque familiaritate Pe-
trarca usus est. Duo ergo codices ecclesiastica materia referti, de
quibus iam loquimur, bibliothecae illius uiri a Francisco tam ce-
lebratae assignandi sunt, si modo de Liuiano recte suspecti
sumus 5
.
In Parisino autem 2540, Francisci manus tantum duobus mar-

gini appositis siguaculis agnoscitur (f. 50), quae saltem domini me-
moriam reuocant. Godex has rubricas praebet : F. 1, Incipit specu-
lum ecclesie quod magister Hugo de sancto Victore composuit*.
7
F. 29', [Eiusdem liber de ecclesiasticis officiis] . F. 110', Incipit
1. Adde quod loco scriptoris apposuit, ex quo aptam suorum profanorum studiorum
defensionem trahere poterat (« Si uero ad asserendam ueritatem eruditionem sermonis
et gratiam conferamus, puto ex his non parum utilitatem acquiri ») : Nota quatenus
licet uti artibus liberalibus in fide exercitatis.
2. Non saec. XV, ut Catalogus Bibl. Regiae falso asserit. 318x213 mill. In Cas-
tello Papiensi n. 539. Recenter ligatus.

3. Sunt in principio operum et quattuor partium Dialogi.
4. Ex. gr., ff. 7', 20, 35', 41', 43, 109', etc. Cum signis supra notatis humanisque
capitibus calamo in margine adumbratis.
5. Cf. P. et VHum., p. 232-237. Ioannis autem cardinalis de Columna, celeberrimi

uiri, manus plane non excluditur (cf. ibid., p. 427).
6. Specidum. Ecclesiae inter opera genuina prioris Victorini ab Haureau receptum

est, non tamen sine dubitatione. (Les OEuvres de Hugues de Saint-Victor, ed. noua,
Parisiis, 1886, p. 199.)
7. Librum, anonymum in codice, inter Hugonis spurios Haureau collocauit (l. c,

p. 203). — Semel in operibus suis Hugonem Petrarca nominauit (Apol. contra Gallum
calumn. ; Op. 1080) : « Inter ceteros quos ad Gailiae ornamentum trahit [Gallus]
« inuitos, unus est Ugo de Sancto Victore, cuius si sepulcri legisset epigramma, sciret
dialogus beati Gregorii pape eiusdemque dyaconi Petri libri

quatuor de uita [et] miraculis Patrum italicorum, et de obitu
sanctorum et reproborum et de eternitate animarum. Qua ultima
rubrica Gregorii opus designatur qui inscribitur Dialogus in
editionibus.
Quid dicam denique de Parisino 2219, Gregorii Gommenta-
rium in Iob exhibente 1
? Catalogi quidem Bibliothecae Regiae
conscriptores adnotationem aliquam de origine codicis uiden-
tur legisse 2nuncuero illam frustra quaereres, et in margini-
;
bus, etiamsi omnes identidem uolueris, ne minimum quidem

inuenies Petrarcae uestigium. Godex igitur nec immerito inter
dubios collocamus.
Parisinum 2340, ut fert opinio nostra, in mente habebat hic
poeta, cum adfratremmonachumGarthusianumnon sine quadam
sacrae eruditionis ostentatione, litteras mittebat «Habes Patrum :
« uitas, illas perlege ut facis, ubi amicum inuenies, quem testem

« secretis consiliis non recuses... Lege Gregorii Dialogum, Au-
« gustini Soliloquia et scatentes lacrimis Gonfessionum libros, de
« quibus quidam homines ridere solent, tu in eis solamen
ridiculi
« ac refugium non mediocre reperies » De Patrum historia
3
.
opuscula passim nominat et se Ticini possidere fatetur hoc

loco : «Scripsere et alii multi res ad salutem utilissimas; de his
« loquor, non quae scientia implent et saepe inflant 4 , sed quae
« deuotione humili humanum animum accendunt, ut Gollationes
« Patrum et Patrum uitas. Quarum aliquae non pietate tantum,
« sed eloquentia referfcae, miris modis et lectorem adiuuant et
« delectant. Qualis est Athanasii Antonius, cuius uita perlecta
« multis profuit ad imitationem uitae. . . Et Seueri Martinus et
« non Gallum eum fuisse, sed Saxonem, nisi forte quadam cognatione barbariei [ed. Bar-
« barici] omnes Barbaros Gallos dicat. Sed disputator argutus aduertere debuerit [ed.
« debuit] non omnem propositionem esse uersatilem : certe enim omnis Gallus est Bar-
« barus, sed non Barbarus omnis est Gallus. » (De Hugonis origine adhuc disputant docti
« uiri. Cf. Eist.litt. de la France, t. XII, p. 2, et Biographie Belgique,t. IX, 676).
1. Saec. XIII. 231 semifol. 540x355 mill. Ludouico-Philippo regnante ligatus. In Cas-
telli Papiensis inuentario sic demonstratur subn.546 : « Gregorii libri xuij super Iob in
uno uolumine magno, coperto corio rubeo nouo cum pluribus clauis auricalchi. Incipit
Incipit prologus explanationum et finitur magnitudinis illius intueri. Sig. viij. »
2. « Codex membr. olim Fr. Petrarcae » (t. III, p. 255).
3. Fam. X, 3.
4. Vox est S. Pauli apostoli.
24 DE PATRVM CODICIBUS
« Hieronymi Hilarion, eiusdemque uel Ioannes Aegyptius, uel

« Paulus primus eremita, quem placere tibi admodum sensi nec
« immerito... Qui quoniam dinumerare omnes longum est, tibi
« cum uoles in nostro armariolo praesto erunt .» Inter quos

1
libros discernere placet S. Martini Turonensis uitam a Sulpicio

Seuero scriptam, « omnium quidem meo iudicio Gallorum diser-
tissimo 2 ,» ut alibi ait Petrarca.
Ex Lactantio non mediocrem de anliquis rebus et ueterum rc-
ligione notitiam collegerat; et quanti fecerit scriptoris huius
3
testimonium compluribus locis fatetur Atque adeo Institntio- .
num codicem sine ullo dubio tenuit et adnotationibus locuple-

tauit. Immo Origenem, ut suspicamur, a bibliotheca sua sepo-
suit; ait enim : « Quod ad Origenem attinet, non tam numerare
solitum quam extimare me noueris; pauculos libellos incorruptos
scripsisse maluerim, quam libros innumeros, in quibus magni, si
uera est fama, et intolerabiles sint errores 4 .»
Geterorum autem Patrum rarissime nomina protulit Petrarca

et de nonnullis uel clarissimis ex aliorum auctoritate uide-
tur iudicasse
5
. Horum codices aliquos fortasse in bibliotheca te-
nuit; tamen existimare decet ex eiusdem generis plerisque
si
qui nunc in manus peruenerunt et tam mediocriter a domino

adnotati sunt, ab omnibus fructum forte, uoluptatem a paucis
percepit.
Fontes autem sacrarum litterarum, nec tantum maximos uel
antiquissimos Patres, Franciscus diligenter tractabat. Poesim
apud Dauid mirabatur, quem iam in prima Bucolici carminis
ecloga, feruente tum iuuenta, ita cum Homero Vergilioque com-
1. Sen. VIII, 6 (Op. 840).

2. Contra Gall. (Op. 1069). Sulpicius Seuerus etiam nominatur in Vit. sol. II, 3, 4
(Op. 258). Eiusdem autem Chronicam, ut nobis uidetur, Petrarca non nouerat; de
Orosii aequalis libro, cf. P. et VHumanisme, in indice.
3. Rem. II, 9 : «Lactantius Firmianus, uir doctrinae multiplicis rarique inter suos
eloquii...» Circa uicies in operibus impressis citatur, sed saepius in scholiis ineditis
(v. P. et VHum., in indice). De Lactantii auctoritate apud Boccacium multa, v. Hor-
tis, Studj, p. 472.
4. Rarissime adducit Origenem, S. Cyprianum, S. Leonem papam, S. Hilarium Arela-

tensem. Laudat ingenium S. Hilarii Pictauensis, in Apol. contra Gallum (Op. 1080-
1081). Tertulliani nomen etiam non inuenimus.
5. Sen. XVII, 2 (seu in ed. XVI, 2, Op. 966, mendis apud nos haud immerito cor-
rectis).
posuerat, ut uictoriam ancipitemfaceret 1

. Psalterii ergo codex ab
illo tritus in bibliothecis quaerendus est. Libros Sacrae Scriptu-
rae tam. pie tamque familiariter legit, ut eum plura habuisse
exemplaria, ob sedis domiciliique uarietatem, haud temere asse-
ramus 2 Solum ex iisnunchabemus, mParisino390, saeculiXIII
.
uergentis codice semifoliisque 113 condito 3 Leuiticum , cum glosa,

4
una Petrarcae adnotatione signatum .
Godicibus Sacram Scripturam continentibus iure coniungendus

uidetur, qui Iosephi Antiquitates Iudaicas praebet in latinam
linguam antiquitus translatas, nec immerito libris ecclesiasticis
translationem illam annumeramur, quippe quae temporis Patrum
opus esse uerisimile sit
5
. Eiusdem quoque scriptoris De belto
Iuclaico libros Petrarca in promptu habuit 6 et ipse Lombardus a,
Serico se plurimi opus facere fatetur, cum in parte inedita libri

De mortem a discipulo absoluti,
Viris ittustribus , post Francisci
de uita Vespasiani Titique imperatorum nonnunquam illud se-
quatur 7 Immo graecus historicus a Lombardo laudatur, ut «uir
.
« industria, et armis eloquioque et litteris tunc temporis omnium

8
« peritissimus» . Deest aetate nostra Belli codex a magistro dis-
cipuloque usurpatus; remanet autem Parisinus S0S4, duobus, ut
1. Cf. Op. II, p. 9 :
Hunc unum canit ore Deum, quem turba deorum

Victa tremit caelumque nutu qui temperat almum...
2. Frequentissime in nonnullis libris epistulisue affertur Scriptura et in epist. Sine

titulo saepissime cum Vergilii carminibus. In breui oratione coram Ioanne II Franciae
rege habita, septem et triginta loca ex Biblia afferuntur (Mem. divevs pres. d VAcacL
cles Inscr., series sec, t. III, p. 214 sqq.).
3. 340x215 mill. Pulchris initialibus exornatus. In Castello Papiensi n. 593 signatus,
in Francia uero Ludouico XIV regnante iterum ligatus.
4. F. 101, de anno iubilario.
5. De Hegesippo qui dicitur Iosephi interprete, v. Max. Ihm, Studia Ambros.,

p. 61-68, qui translationem Bell. lucl. Ambrosio tribuit.
6. In Petrarcae scholiis libri Belli citantur (v. P. et VHum., in indice). In Par.

5054, f. 1, prooemii Antiquitatum locum Petrarca ipse sic notat in margine : Videtur.
quod secundum librum prirno scripsit. — Narratio in Ber. mem. IV, 1 (Op. 464) ha-
bita sumitur ex Bell. lud. III, 7, 9. — In Apol. contra Gall., Iosephus sehoiasticus»
«
citatur de filio Herodis (Op. 1079).

7. Cf. Nolhac, Le De Viris illustribus de l\, Parisiis, 1890, p.72 et 79. la De Vhis;
ed. Bonon., t. I, p. 814, 818, fit Iosephi mentio.
8. Par. 6069 F, f. 185. Cf. ff. 184', 193, etc.
2
26 DE PATRYM C0D1CIBVS
uere loquamur, codicibus confectus, qui duo Iosephi opera dissi-

milia complectitur 1 Iusunt 190 semifolia, et rubricae in principio
.
sic leguntur : F. 1, Continet hic liber tempns annorum ij milia

xxvj. Incipit prefatio; f. 2, Incipit liber primus Flauii Iosophi
[sic]. Semifolio 169 recto incipit codex posterior, manu et ornatu
a priore longe dissimilis 2
, cum rubrica : Flauii losephi historio-
graphi antiquitatum Iudaici populi contra Apionem Alexan-
drinum gramaticum primus. liber
Ut prius de priore codice dicamus, opus Antiquitatum imper-
fectum exhibet, id est duodecim libros ex uiginti 3 Summaria .
permulta sunt, quibus Petrarca narrationis distributionem in

32 primis semifoliis pedetentim explanat; tunc subito desistunt,
nec amplius in operis marginibus redeunt 4 Haec pars Antiquita- .
lum prior cum parte De Viris libri nuper reperta et a nobis

primum edita mire congruit, qua Patriarcharuin uitam Petrarca
explicauit. Summaria, ut clarum apparet, simul in margine lose-
phi scribebat, patescente latius operis sui confectione 5 Si scrip- .
turae inspectione confideris, hunc duplicem laborem circa an-

num 1350 factum esse iudicabis, quod ad rationem et tempus
operum Petrarcae multum confert. Accedit quod in Iosephi
codice post proelii narrationem quo, Moyse orante, Hebraei cum
Amalecitis conflixerunt, summaria et scholia desinunt; sic in De
Viris libro Patriarcharum uitae usque adMoysen nec amplius or-
dine productae sunt. Ergo in serie illustrium Hebraeorum expli-
canda ultra Moysen Petrarcam non perrexisse, ut nostra iam
ferebat opinio, Antiquitatum codex quem in promptu habemus
abunde confirmat.
Pauca de plurimis summaria satis docere possunt, quot uaria
ac curiosa testimonia apud Tosephum Petrarca collegerit F. 2', :
Quatuor flumina de quibus neque hic, neque in Biblia scio quid
1. 345X230 mill. Ludouico XIV regnante ligatus, ut uidetur, marginibus nimis re-
sectis. De codicis historia, cf. excursum IV in P. et V'Humanisme .
2. Ornatu similis est codici Tulliano Trecensi 552 ; at pictura primae litterae initialis
desideratur.
3. In aliis fortasse codicibus Petrarca reliquos habebat : epistula enim a Caesare Si-
doni ciuitati missa, ex qua locos nonnullos refert, in Ant. XIV, 10, 2, legitur.
4. Signacula tantum et uerba simplicia in ff. 47 et 87 reperiuntur.
5. Cf. Le De Viris ill. de P., p. 101 (Codex, ex quo opus ineditum eruimus, Par,
6069 I signatur). P. 124, n. 2, exempli causa summaria Petrarcae in uita patriarchae

Ioseph omnia edidimus (ex Par. 5054, ff. 16-23).
cogitem. F. 3, Primus pastor. Primus agricola. F. 3', Musica.

Bellum. Ars ferraria. Abreuiat ystoriam. F. Quo anno, quo 4,
mense diluuium fuit. F. 4', Modus computandi annos. F. 5, Ra-

tiones uite longioris in patribus primis. F. 5\ De magno anno
aliter quam nostri. Testes longitudinis uite antiquorum. F. 6,
Gentium primordia post diluuium. Mutatio nominum facta per

Grecos. Caue quomodo in Europa Galathe uereor enim ne sit x
\
error. Scithe. Medi. Ionii F. 6', Qualiter Greci appellant

Hebreos. F. 8, Abraham arismetice 2
atque astrologie peritissimus.
De hoc contra Apionem l. I, c° 26. F. 9, Princi-
Affaltidis palus.
pium circumcisionis. F. 10, Tempus circumcisionis Iudaice et
Arabice. F. 13, Bethel; latina lingua quid. F. 16, Aperte accedit
ad seruitutem exitum Israel de Egipto. F. 24, Pietas Dei et
et
cautela hominum pro salute Moysi. F. 25, Primum argumentum

Mosayce uirtutis. F. 25', Secunditm argumentum uirtutis felici-
tatisque et, ut fit, ortum in periculis Locus est Iosephi, f. 28',
in epistulis Sine titulo saepe memoratus 3 et in margine notatus :
Babilon Egiptia a Cambisse condita'*. In conspectu duorum trans-

lationis huius locorum, Franciscus Vergilium suum memorare
non dubitauit, tum uno uerbo Vergiliane (f. 13), tum certa
propriaque collatione Virgilius. Nec lacrimis crudelis amor,
:
5
et cet. (f. 26) .
Contra Apionem, scholiorum pars altera

In libris duobus
circa 1350, sicut Antiquitatum summaria, uidetur scripta, pars
altera multo posterius. Notabiliora haec credimus F. 171, cum :
Iosephus nomen Romanorum, Alexandri Magni temporibus, non-

dum a Graecis cognitum asserit (I, 12), Peruenit tandem magnis
eorum ad Grecos tantummodo, sed ad Indos. Miror
cladibus, nec
autem cur hoc dixerit, cum haud procul a mari Roma sit 6 .
F. 174', (I, 22), Pithagore laus magna. Nichil scripsisse Pithago-
1. Cf. Ant. I, G, i.
2. Sic est Petrarcae orthographia.
3. Sine tit. 7, 8, 15 [Op. 718, 719, 726).

4. F. 29', codex habet de Moyse : « Gratiarum actionem... exametro tono compo-
suit»; Petrarca autem : Moyses exametrum composult.
5. De filiae Aethiopici regis erga Moyseu amore [Ant. II, 10, 2). Verba translationis
ita se habent : « In amorem eius lapsa crudeliter; » Franciscus subito contulit Ecl.
X, 29 : « Nec lacrimis crudelis amor. »
6. Eodem loco, priore scriptura summarium legitur : Neque Herodotus , neque Tu-
chidides de Roma mentionem faciunt.
ram et liic innuit, et Augustinus affirmat. F. 180, Instabilitas

gentium in sacris et constantia Iudeonim; que iam non amplius
constantia, sed periinacia et obstinaiio dici debet. Opus illud et
Antiquitates nomina complura ueteris historiae scriptorum Pe-
trarcae retexerunt, quae postea iu scriptis protulit; nam Berosii
et Manethonis reliquias, ut de ceteris taceamus, a Iosepho
graece seruatas et in translatione conuersas cognoscere potuit.
Praeterea iidem libri Contra Apionem, multis summariis margini
appositis quae ad philosophiam aut historiam pertiuent, de-
monstrant quanto studio Franciscus noster Iosephum legerit,
quotque notitias de antiquitatibus graecis uel asiaticis ex eo
fonte hauserit,
Ne diutius in sacris codicibus lectorem teneamus, de eo di-

cendum est,qui Francisco fuit familiarior et in manu frequentior.
Ofiicium enim cotidianum recitare, propter canonicatum, ex
ecclesiasticis legibus debebat. Duorum codicum memoria manet
breuiarium continentium. De alterobreuiario in huiuspoetae tes-
tamento agitur de altero in Nellii Florentini epistula adhuc ine-
;
dita Hoc, ab amico Florentia missum, parui erat modi atque in

1
.
longinquis itineribus opportunum ; illud, Venetiis antea pretio cen-

tum librarum emptum, magnae molis et molestiae 2 . Ampliorem
tamen codicem, picturis nonnullis insignem, Petrarca uidetur
praetulisse et custodi ecclesiae Paduanae nominatim legauit (« ut
post eius [custodis] obitum remaneat in ecclesiae sacristia... ad
obsequium perpetuum presbyteroruin») 3 Quod, etiamsi nolunt .
alii scriptores, unicum fuit librarium legatum quo ecclesiam suam
canonicus clarissimus ditauit 4 Saeculo autem XVI, Romam bre-

.
uiarium inconsulte translatum est 5 , ubi post multos annos Petrus
1. Par. 863/, f. 13.
2. De duobus codicibus, v. P. et Vllumanisme, p. 55-56.
3. Locum testamenti in eodem libro quaeres, p. 79, n. 3.
4. Bibliothecam peculiarem rev mi Capituli Paduani pro nostra facultate anno 1889
excussimus, prout mirabili beneuolentia nos excepit canonicus Grinzato, diligentissimus

Petrarcae cultor tantoque nomine nobis conciliatus. Ne uero libellum quidem a nostro
poeta manantem in hoc Capitulari thesauro, tot diuitiis ceterum insigni, inuenire
potuimus.
5. Anno 1432, ut capitularia regesta testantur, Gaetanus Tiene, canonicus Paduanus,
breuiarium quaesierat domi ad paucos dies tractandum; commodationem autem recu-
sauerat Capitulum. Saeculo uero XVI, canonicus alter, Barbarigus nomine illustrique
IN BIBLIOTHEGA PETRARCAE. 29
Antonius Serassi in Borghesiorum palatio id reperit et litteris

Patri Antonio Euangelii missis demonstrauit 1 . Quo deinde eua-
mente tenuerit Borghesianos codices
serit,facile sciet quisquis in
nuperrime in Vaticanam bibliothecam tanquam in tutissimum
dignissimuinque portum confugisse 2 .
II
Opera post SAECVLVM VI COMPOSITA.
Nemo non ignorat quanti fuerit momenti in medii aeui scholis

is doctrinae thesaurus qui inscribitur Etymologlae et quem lsi-
3
dorus Hispalensis condidit Raro quidem in operibus Petrarcae .
nominatur uixque saepius in scholiis ineditis 4 A pueritia tamen .
librum legebat, in codice saeculi XIII uergentis, Par. 1595, quem

nobis adnotatio commendat, atramento caeruleo scripta, in uno
ex foliis ad caput a compactore additis Emptus mihi a patre :
Parisius, tempore pueritie mee, post furto perditus et recupera-

tus*. Codex constat 217 semifoliis 6 et rubricas praebet in ,
farailia ortus, eamdem petitionem, cum Romae commorabatur, fecit, mox ut aiebat
remandaturus, translatioque breuiarii Romam permissa est, ex Capituli deliberatione

die 2 ian. 1556 habita; temere quidem, nam confidentes nimis canonici nullam postea
de codice commodato memoriam acceperunt. (Della biblioteca del rev mo Capitolo
dl Padova,memoria di mons. Nicolo Dott. Scarabello, Paduae, 1839, p. 9.)
1. Epistulam edimus in appendice. De translatione alium rumorem sequitur.

2. Re uera, dum haec typis mandabantur, R. P. Cozza-Luzi, doctissimus Vaticanus
bibliothecarius, Petrarcae breuiarium Borghesianum iterum agnouit, de quo mense
decembri 1891, ut diurna Urbis acta communicauerunt,eiegantissimam contionem habuit.
Cf. Rev. des Bibliotheques, II, p. 91.
3. De Originibus seu Etgmologiis accuratum studium Marii MicHEi/recenter iegimus
in Revue internat. de Venseignement , t. XXII (1891), p. 198 sqq.

4. V. Fam. III, 1; Se?i. II, 1. (Op. 754 : « Isidorus, quo auctore raro utor...») In
Fam. X, 4 (Gerardo fratri), Isidori auctoritatem post alias affert, « quia is, ut reor, fa-
miliarior est tibi.» — Venerabilis Bedae Chronicon certe uoluerat; ait enim in Apol.
contra Gallum : « Legat Bedae de temporibus... » (Op. 1079).
5. In Fac-similes cit., tab. IV, n. 2.
6. 345 x250 mill. Initialibus magnis ornatus. In Castello Papiensi erat n. 100. Adhuc
compactionem ueterem retinuit, cum lateribusligneis ueliutoque contectis, claustris uero
amissis.
30 DE SCRIPTORVM MEDII AEVI CODICIBVS
principio : F. 1 , Epistola sancti Ysidori Spalensis episcopi

ad Cesaraugustanum episcopum ; f 3 Incipit
Braulionem . ,
liber sancti Ysidori... ad Braulionem... scriptus, qui uocatur

Ethimologiarum. F. 197, incipit opusculum (Testimonia legis
et prophetarum de Christo a Sancto Ysidoro collecta), quo Pe-
trarca omissos aliquot uersus ex perfectiore quodam exemplari
manu sua addidit. In codice rara sunt eius scholia 1
; non-
nulla tamen ad nostrum argumentum spectantia uidentur excu-
tienda.
Testimoniis a scriptore allatis saepe alia Petrarca quaerit
adiungenda; profert enim, ff. 22' et 172', Augustini Confessiones,
2
ff. 85, 85' et 140, Lucani Pharsaliam Natu- , ff. 113' efc 118', Plinii
ralem Ttistoriam, capitulis ut solet signatis, denique f. 162, Cice-

ronem, cuius aliquam De officiis sententiam memorat, et Oui-
dium, ex quo Metamorphoseon uersum transcribit 3 Fontes anti- .
quos, quibus scriptor usus est, mira diligentia requirit. Notat

itaque quam multis locis Vergilius aut Seruius ab illo usurpen-
tur; uide, exempli causa : f. 130, ubi de Benaci lacus procellis
Auernique siluis agitur; f. 141', in principio libri XV Totum :
principium ad litteram est Seruii super 7° Eneyd. ibi Nec Prenes-

tine f. d. u.\ Reuerentiam erga Isidorum facile exuit, eiusque
nugas in margine respuit libero uerbo (Falsuml)* uel certa admoni-
tione f. 139, Inepte allegatur [Vergilius] f. 85', Mira inaduertentia
: ;
parue rei; Seruium forte, quem sepe sequi soles, abieceras.

Nonnullos alios libros, qui ea aetate in scholis frequenti usu
erant, certe possidebat, nec tantum ueteres grammaticos 6 Grae- .
cismum itaqueEbrardiBethuniensis recentioris tumque diuulga-

7
tissimi grammatici, tacito tamen scriptoris nomine, profert .
1. Manus aliae in codice scripserunt. Cf. I'. 72 (cit. August., C. D. X, 4); f. 87' (cit.
Liuius); f. 130, in Isid. XIII, 22 ('< Araris flumen Orientis ») : Imo est Occidentis et
alio nomine dicitur Sagona et est in Gallia que hodie dicitur Burgondia, et
influit Rod/inum iuxta Lugdunum.
2. F. 85', duo uersus Lucani in margine. F. 85 (in Isid. IX, 2): Et Lucanus er-
rauit, et tu post eum.
3. In Isid. XVII, 2 et 3.
4. Aen. VII, 678. Vergilius Seruiusque etiam agnoscuntur, ff. 10', 83, 85, 86, 88',
110, liO.
5. V. f. 87. Cf. f. 189, de Maris Kubri colore (XIII, 18) : Notorie falsum, sed cor-
rectum illico.
<>. Eorum nornen quaere in indice libri P. et VHumanisme.

7. Ambrosianus A.79 inf., f. 105'.
Scholion integrum ex codice Vergiliano referendum est, ad

Seruii glossam de graeca uerbi Lenaeus origine (in Aen. IV, 207)
allatum :
grammatice tractatores adducta

Notabilis glosa et per nouos
ad probandum quod Grecum latinam ethimologiam non recipit.
Adducunt et Ieronimum Gen. il°c. : Sara, inquit, non grecam sed
hebraicam debet habere rationem, hebreum enim est; nemo enim
altera tingua quamlibet uocans ethimologxam sumit uocabuli ex
altera 1 . Ad id et Grecismi scriptorem dicentem : Ethimologia
lingua tantum sit in una. Adde quod scripsi in Prosodia de am.
m. in primis. UJtima quidem uerba, quorum notas non so-
a. ah.
luimus (fortasse de amen, a ante m), ex bibliotheca nostra codi-

cem alium perditum, nisi fallimur, indicant.
Saepius glossarii notissimi, quanquam de eo in operibus editis
tacet, in similibus scholiis mentionem facit, id est operis ab Hu-
guccione Pisano, Ferrariensi episcopo, ineunte saeculo XIII con-
2
diti . Nos quidem piget tantam auctoritatem Franciscum tribuisse
libro amplissimo, sed monstroso, cuius in glossis antiquis et uo-
cum deriuationibus deformandis omnino incredibilis est peruer-
3
sitas Sed peruulgatus erat ille Liber deriuationum in scholis
.
maxime Italicis et a doctorum manu cotidiana potissimum uersa-

batur 4 In exemplari suo nonnullas adnotationes poeta quasi in
.
repertorio apposuerat, ut ex quodam Pliniani codicis scholiorum

conspicuum uidetur (Par. 6802, f. 54 in textu uerbum est plu- ;
rali numero cubita) Ugutio ponit masculino genere sub uerbo

:
cumbo bis ; sed Ieronimus dicit scire se cubitum neutri generis

esse, et cet. Require quid in margine Ugutionis scriptum est.
Apud hunc quidem [Plinium] semper est neutrum. Igitur ad
agnoscendum Petrarcae exemplar, aliquando satis erit Huguccio-
nis lexicon sub uerbo cvmbo euoluere 5 .
1. Hier., Qaaest. hebr. in Gen., 17, prorsus libere citatus.
2. Cf. P. et 1'Human:, p. 133, 243, 279.
3. De Libro deriuationnm, v. Fr. Haase, De medii aeui studiis p/iiloloc/icis dis-

putatio, Vratislauiae, 1856, p. 32 sqq. De medii aeui glossariis, cf. Hist. litt. de la
France, t. XII, p. 9 sqq. et Samuelis Berger thesim, Parisiis, 1879.
4. Iq epistola Nellii inedita, Francisco nostro missa et omni genere eruditionis referta,
legimus : Forensis noster oberrat, qui fere Uf/uccionem totum memorie commen-
dauit. (Par. 8631, f. 15.)
5. De libro Ioannis Genuensis, qui inscribitur Catholicon, omnino tacet. ln eodice

Vergiliano iam laudato bis affertur Liber sane trium linguarum qui Trif/lossos
dicitur.
:
32 DE SCRIPTORVM MEDII AEVI CODIGIBVS
Inexspectatas de studiis Francisci notitias, nec a doctis ut

aiunt «Petrarohistis» spernendas, profert Parisinus 5150, cui, si
modo Bibliothecae olim Regiae custodibus fidamus, praemissa

erat possessoris subscriptio Missus de Florentia ubi mee... anno
:
io6L5 iunii ad ues[perum]. SaeculoXI V scriptus et 175 semifoliis

conditus quorum nonnulla interlibellosuacua sunt Insunt
est,
1
.
F. 1, Historia anonyma Innocentii papae III (f 1216), omisso titulo
et imperfecta 2 F. 64, Glironica Normanni scriptoris Hugonis Fal-

;
caudi (Foucaut), qui abbas S. Dionysii in Franciaobiit anno 1197;

inscriptio operis in codice uacat,. at in aliis legitur : «Falcaudi
liber de calamitatibus Siciliae sub Willelmo I et II regibus, ad
Petrum Panormitanae ecclesiae tkesaurarium» 3
; F. 106, De papa
Gregorio ei imperatore Frederico (rubrica), Historia anonyma
Gregorii IX et Celestini IV et Innocentii IV (f 1254) 4 F. 120, Vita ;
Pontificum a Bosone cardinali redacta, in codice sine nomine et

sine inscriptione, a Stepbano V (f 891) usque ad Alexandrum III
5
(f 1181) .
Marginibus Petrarca breuia summaria more solito inseruit, qui-

bus uiri et loci et gesta praecipua statim legentium oculis subiciun-
tur. Nonnulia autem notabiliora uerba animaduertuntur, ex qui-
bus haec delegimus F. 4', de fraude quadam imperatoris Hen-
:
rici VI Fides Teutonica ! F. 21', uerbis epistulae Innocentii III

:
in textu insertae(«Ecce principatus ubi uigebat saecularis poten-

tiae altitudo») apposuit lector : Hac sententia usus sum, liorum
inscius. F. 99, reuerentiam demonstrat erga laurum, qua in die
Gapitolini triumphi caput suum ornauerat, commendatque no-
men Roberti de Lauro : Pulcrum cognomen! F. 154, Veronenses
et Paduani in textu notantur, «tanquam uiri in bello bellicosi et
1. 310x320 mill. Fuit n. 345 in Castelio Papiensi; in Francia sub Ludouico XVIII
iterum ligatus est.
2. Quo pacto Innoceutium III Franciscus miratus sit, abunde refert Sen. XVI, 9.
3. Chronicis illis rcs Siciliae narrantur usque ad annum 1169. F. 65, Francisci sum-
maria ud Siciliae geographiam pertineut (de Arethusa, v. etiam f. 104'); f. 67, in mar-
gine genealogiain Normannorum regum collocauit, cum adnotatione : Rofjerius rex Sicilie
primus. Hic fuit non multo posl ante tempus Innocehtii lertli pape, supra in
tractatu eiusdem... (Cf. in codice, f. 12').
i. loc. «Temporibus felicis memorie...»

5. In Libro Censuum opus Bosonis insertum est. Editur autem in Le Liberponti.fi-
calis, lc.rlr. introd. el comm., t. II, p. 350 sqq., a claro uiro Lud. Duchesne, qui Pe-
trarcae codicem uominat in Introd., \). xxxvin.
1N BIBLIOTHECA PETRARCAE. 33
libertatis propriae amatores»; Petrarca signat legens : Audite,

Veroyienses et Paduani! Summariis scilicet communibus iamiam
intellegimus Petrarcam nonnulla animi intentione Pontificum
Romanorum historiam perspexisse 1
, nec minore diligentia res a
Normannis ad Siciliam subigendam gestas tractauisse. Quod eius
studiorum genus, quanquam in Rerum memorandarum libris
recentiores uiri nonnunquam commemorantur, adhuc tamen non

2
satis claruerat .
Non historiographis tantum medii aeui, sed geographis etiam

aliquandiu uidetur studuisse. Regionum quidem descriptiones
ab his scriptoribus conditas parui ducebat; Hiberniae autem
notissimam topographiam a Giraldo Gambrensi {Giraud de Barri)
compilatam omnino non despiciebat, quia in epistula, qua
de situ Thyles insulae disseruit : « Libellus», ait, «... a Giraldo
« quodam aulico Henrici secundi regis Anglorum, licet tenui
« rerum stilo, non rudi tamen uerborum arte contextus; quem
« ne totum bibliothecae nostrae foribus excluderem, breuis quae-
« dam ipsius particula promeruit, ubi de hac eadem lnsula nos-
« trae similis et operosa dubitatio inserta sit. Itaque similitudo
« uiia ingenii mihi totius operis commendauit auctorem 3 . » Idem
opus in Pliniani sui codicis scholiis sub inscriptione De mirabi-
libus Hiberniae protulit.
Vulgaria quidem poemata Petrarcam legisse notum est, de
quibus in excursu VII libri Petrarque et VHumanisme omnia, ut
1. Nescio num-ab iis Francisci studiis originem traxerit notissima atque falsa inscrip-
tio fasciculi cuiusdam uitarum Pontificum italice scripti et cum Petrarcae nomine im-
pressi. (Prima editio, Venitiis, 1507, demonstratur a W. Fiske, Catal. of Petrarch
Books, Ithacae, 1882, p. 45.) Anno etiam 1715, Clemens XI non dubitauit quin trans-
criptionem nouam iusserit, ad Bibliothecae Vaticanae usum, « cum ab editis exempla-
ribus plurimum discreparet, ex codice membranaceo ms. Farnesiano sub ipsa auctoris
tempora exarato» (scribae subscriptio, in Vat. Bey. 77/, ab Henrico Narducci relata,
Catal.dei cod. petrarcheschi delle bibl. Barberina, Chigiana.i. e Vaticana, Komae,
1874, p. 46).
2. Unus chronicorum scriptor in libris Ber. mem. laudatur, propter stili, ut augura-
mur, elegantiam : «Horum quidem », ait Franciscus, « Musatus Patauinus, nouarum re-
rum satis anxius conquisitor, testis est » (IV, 9; Op. 493). — Locus de Carlo Magno
imperatore Alcuino tributus profertur in Sen. I, 1 (Op. 700); at uere Eginhardi est, in
Vita Caroli, 10.

3. V. scholia inedita in P. et l'Human., p. 275.
4. Fam., III, 1. •
;
34 DE SCRIPTORVM MEDII AEVI CODIGIBVS
credimus,eius testimonia collegimus 1

. Neque igitur argumentum
iam tractatum recoquam. Nobis constat uulgaris linguae, seu
gallicae, seu italicae, seu ut aiunt aquitaaicae, scriptorum pau-
cissima inter codices suos opera Franciscum tenuisse et nun-
quam in corpus redegisse, exceptis Dantis Allegherii Comoedia
a Boccacio oblatanonnullisque fortasse italicis opusculis. Poeta-
rum uero infimae latinitatis plerosque irrisit, in primis nomina-
timque Alanum ab Insulis et Ioannem ab Alta Villa, unumque
Lupatum de Lupatis Paduanum peculiari nec miuima laude
coluit; Alexandreidem Gualtheri a Castel.lione seu ab Insulis
perlegit, ut nobis uidetur, nunquam uero eum haud spernendum
scriptorem nominare dignatus est 2 .
E scriptoribus, qui nomine Scholasticorum uulgo designantur,

messem exiguam Petrarca decerpsit. Ne nomina quidem tam illus-
trium philosophorum, paucissimis exceptis, ne inscriptiones
quidem tot librorum mysticorum tum mauibus omnibus tritorum,
epistulis commentationibusque suis inseruit 3 Perpauciigiturhu- .
iusmodi libelli inter De Fulberto Car-

codices nostros reperiuntur.
nutensi et Hugone de Sancto Victore iam mentio fuit, quorum opera
quaedam a Petrarca quidem possessa,haud tamen perlecta appa-
rent 4 Idem dici potest de monacho Gallo, cuius libellus exstat in
.
1. Poeraata de quibus agitur praecipua sunL fabula gallica celeberrima de Rosa,

fabulae Britannicae , etc, nec non poetarura aquitanorum (Troubadours) carmina.
2. Testimonia require in excursu supradicto collecta. (Les ouvrages en langue vul-
gaire chez P.)
3. Extollit quattuor praecipuos Italos scholasticos, ad maiorem laudem patriae, Aca-
demiae Parisiensis elogium ut uidetur imraodicum refellens : « At fortasse non horaines
« adspicit iste [Gallus calumniator], sed studium, ut quisquis Parisiis studuerit Gallus
« sit. Inuitus dicam, sed cogit siue urget ueritas. Est illa ciuitas bona quidem et insi-
« gnis regia praesentia; quod ad studium attinet, ceu ruralis est calathus, quo poma
« undique peregrina et nobilia deferantur. Ex quo enim studium illud, ut legitur, ab
« Alcuino praeceptore Caroli regis institutum est, nunquam quod audierim Parisiensis
« quisquam ibi uir clarus fuit; sed qui fuerunt, externi utique et... magna ex parte
« Itali fuere : Petrus Lombardus Nouariensis, quem ipsi Petrum Lombardi solent dicere,
« ut uideatur patris nomen esse non patriae, Thomas de Aquino, Bonauentura de Balneo
« Regio atque Aegidius Romanus [deColumna], multique alii.» (Apol. contra Gallum,
Op. 1080). Sanctissimi et clarissimi scriptores iterum nunquara a Francisco nominantur
breuius erat semel laudare illos quam legisse.
4. De codice Parisino $453 (Remigius Autissiodurensis), quem, ut aiunt, Mellinus de

Sancto Gelasio quondam et immerito Petrarcae bibliothecae tribuerat, uide sententiam
nostram in P. et t'Hum., p. 91, n. 2, expressam. In Castelli Papiensis codicum inuen-
tario deest.
Parisino 2o89, codice saeculi XIV exiguo, semifoliorum 56 4

,
cum inscriptioue : Incipit Beniamin de intima contemplatione

compositus a Ricardo de Sancto Victore. Godicem, ut recte opi-
natus est Delisle, ignotus homo poetae donum dedit 2 In inferiore
.
paginae ultimae margine stant uersus :
Qui benefactor, habe eonteniplatiua Ricardi,

Que mitto Lucas deuotus Geminiani.
Aliqua signacula in margine, a manu poetae haud dubie posita,

scholiis tamen deficientibus, uiri doctissimi opinionem confir-
mant.
Multo maioris aestimandus est Parisinus 2925, apud Petri
Abaelardi editores nobilis codex nec omnino uiris eruditis ad res
Petrarcae intentis incognitus. Dignus est tamen qui in accurata
disquisitione ponatur. Paruo quidem uolumine est, semifoliis
scriptis 177, duabus columnis pagina constante, manu quadam
Gallica saeculi xiv ineuntis scriptus 3 . Minutis sed elegantibus
picturis quattuor initiales litterae ornantur*. Insunt quae se-
quuntur rubricae :
F. 1 : Abaelardi ad amicum suum consolatoria [= Historia

calamitatum]. F. 14 : Domino suo imo patri, coniugi suo imo
Abaelardo Heloysa*. F. 43 Incipit Apologia Berengarii
fratri... :
Pictauensis pro magistro Petro Abaelardo 6 F. 45 [Eiusdem] .
Patri et domino suo G. Mimatensi episcopo. F. 47 [Eiusdem] :
FratrWus Cartusie. F. 47' Dixit A. P. Dixit P. A. Dixit eidem :
1. 235xl50mill. Fuit in Castello Papiensi n. 688. Regnante Ludouico-Philippoiterum
lig&tus.
2. Cabinet des mss., t. 1, p. 139. Italice nomen sonat Laca Geminiani.

3. 218 x 150 mill. Folia ad caput adiecta signantur A-E, ad calcem 178-179. In prin-
cipio sunt uerba : D. Francischi Petrarche, quibus additur fuit (cf. Delisle, l. c,
p. 139). Bibliothecae Castelli Papiensis inuentarium codicem demonstrauit sub n. 70,
nec multo post index in folio A praepositus est. In Francia iterum ligatus est, Napo-
leone I regnante.
4. F. 1, Abaelardus et Heloysa (uultus feminae erasus est) ; f. 51, Theodoricus rex;
ff. 43 et 94, monachus.

5. Epistularum series est edita, quarum ultima (VIII) in codice explicit : « Valete in
Christo, sponse Christi. » Codice usus est Ed. Oddoul, Lettrcs d'Abailard et d'Ue-
loise traduites du latiti sur le ms. %923 de la Bibl. Boyale, Parisiis, 1837. (Editio
posterior, 1853, de codice tacet.)
6. Rubrica qua explicit Apolo(/ia notat librum secundum, qui adhuc latet. Cf. Abae-
lardi op. a Fr. Ambosio edita, Parisiis, 1616, p. 320, aut Mio.\E,t. CLXXVIII, col. 1870.
. ;
36 DE SGRIPTORVM MEDII AEVI CODIGIBVS
idem x
. F.48' : Uniuersis Ecclesie sancte filiis Petrus[Abaelardus].
F. 50 : Petri Abaelardi epistola [Ad Parisiensem episcopum].
F. 51 primus liber uariarum Theodorici regis [sic]
: Inciplt
f. 51 bis : Magni Aurelii Cassiodori senatoris v. c. ill. ... uaria-
rum liber primus incipit [—IV priores libri]. F. 91' Fragmenta :
2
Artis dictatoriae . F. 94 : Inclpiunt epistole magistri Stephani
Aurelianensis Tornacensis episcopi. F. 172 : Atexander episco-
pus seruus seruorum Dei uenerabilibus fratribus uniuersis ar-
cliiepiscopis et episcopis per regnum Francie constitutis*
Ad caput codicis epistularium opus fere totius continentis,
epistularum Abaelardi et Gassiodori et Stephani Tornacensis ar-
gumenta, indicis forma, binionem a compactore insertam occu-
pant. In columellis disponuntur scripturaque tam minuta sunt,
tam festinanti lectuque difficili, ut cuius sit adnotatorum du-
bium remaneat 4 Petrarcae quidem fortasse assignabit, nisi falli-
.
mur, quisquis minutissimam scripturam foliorum Vat. lat. 3196

in memoria tenebit 3 Maneat sub iudice res minima. Maioris .
uero momenti uidetur esse epistulas Cassiodori et Tornacensis

episcopi fere praetermissas a Francisco fuisse. Paucissimis enim
signaculis summariisque manu eius comitantur 6 De Gassiodoro .
1. Hanc dialogi particulam Ambosius primum edidit, p. 326-329, quod Victor

quoque Cousin Abaelardo tribuit, « e libro incerto » (P. Abaelardi op. hacfenus seor-
sim ed. nunc primum in unum coll. Cousin, adiuuant. Jourdain et Despois, Pari-
siis, 1849, t. II, p. 727-729). In fontium et codicum demonstratione editio illa, ut scis,
nimis parca uidetur.

2. Ex parte manu altera scribuntur.
3. Sequitur manu altera scriptum epistularum formularium, quod in f. 177 explicit.

4. Lector apparet aliquis diligentissimus et a Petrarca attentis oculis diudicandus,
cuius scripturae, ex. gr., uerbum Nota in ff. 3' et 10 tribuendum est (in Ep. I, 95 et
I, 10) et scholion in f. 10' (cum de SS. Norberto et Bernardo Abaelardus ait, I, 12 :
« Quosdam aduersum me nouos apostolos, quibus mundus plurimum credebat, excitaue-

runt ») : Nota de institutione ordinis apostolorum, qui liodie reprobatus est. Lector
ille Franciscum aetate praecurrere uidetur.
5. Cf. ex. gr., Monaci, Arcliivio paleogr. ital., vol. I, fasc. 5 (ff. 2, 2' 11', etc). —
Eiusdem aut simillimae scripturae sunt haec « memorialia » in f. 178', atramento ple-
rumque euanido :
Solui pro luendis decretaJibus pic/uoratis pro

pro recuperando uohunine — iiij. flor. viiij. s.
pro recuperandis scagiali.... et anulo domini Iohannis — iiij . flor. viij.
6. V. ff. 95, 95', 100, 114'. Nullo aliu loco in codice Petrarcae manus apparet.
quidem minus stupebis, si collegeris paruae auctoritatis illum

scriptorem apud poetam fuisse. Nusquam sane, si modo diligen-
ter perlegimus, iri operibus editis nominatur, fere nusquam in
scholiis manu scriptis. Liber quidem De instiiutione saecu-
larium lectionam textu in breuius contracto in Parisino 8500
apparet, picturis profecto mirabilibus insignis, nulla uero poetae
notula ditatus 1
. Id igitur peropportune cadit,quod multo secus
res se habet in parte codicis 2923 ad Abaelardum nostrum per-
tinente.
Iam Petrarcam aliquid Abaelardi legisse suspexerunt, sed quae
tanti uiri opera cognouerit incertum, et quo animo iudicauerit,
dubium. Duobus solum locis in scriptoris Italici libris nomen
Gallici philosophi profertur; nostroque iudicio Boccacium Pe-
trarcamue philosophica Abaelardi opera uel primoribus labris
tetigissetemere affirmatur. Attilius quidem Hortis, uir optime de
Petrarca meritus, collationem libri De ignorantia cum Introduc-
tione in theologiam instituere conatus est, et in utroque libro
obseruauit M. Tullii loca selecta, ut aliquid doctrinaeGhristianae
redolentia, fere eadem esse 2
Haec uero similitudo, quantacun-
.
que est aut apparet, nobis omnino fortuita uidetur. Petrarca enim
tam longa et adsidua familiaritate a Gicerone educatus, libros
omnes et omnia loca ad finem adiuuandum pertinentia facillime
habebat in promptu. Praeterea sententia, quam ardenter tum per-
agebat, iam antea ab Augustino nonnullisque ecclesiasticis scrip-
toribus nec tantum a Paracleti abbate explicata erat et a nullo ;
recentiorum philosophorum Giceroniana exempla mutuari Fran-

cisco opus erat, cum ipse tam summam et undique collectam de
Tullianis rebus scientiam sibi parauerat.
Adnotandus nunc locus ille, quo Petrarca Historiam calami-
tatum Abaelardi nosse confitetur « Iungam tot ueteribus unum:
« recentiorem nec ualde semotum ab aetate nostra, quam recte

« nescio, sed apud quosdam, ut audio, suspectae fidei, at profecto
« non humilis ingenii, Petrum illum cui Abaelardi cognomen est,
« qui, ut in historia suarum calamitatum longa oratione ipse
« meminit, inuidiae cedens, solitudinis Trecensis abdita pene-
1. Codex Par. 8500 (iam in P. et V Humanisme, p. 169-172, demonstratus) nonnulla
opera refert ad nostrum argumentum maxime spectantia : Fulgentii lib. Mytholog.

Enarrationes in Metam. Ouidii, spuria quaedam Boetii et Aristotelis, etc.
2. Cf. Archeografo Triestino, noua series, t. VI, p. 142.

38 DE SGRIPTORVM MEDII AEVI CODICIBVS
« trauit, non sine magno undique studiosorum conuentu,

etsi
« quosemultis urbibus sibi solitario discipulos doctrinae celebris
« farnacontraxerat, sine requie tamen optata, quam sibi radicitus
« tenax liuor odiumque conuulserant » Gopiosiorem autem 1

.
notitiam, ut iam ex rubricis suspicamur, codex noster affert.

Solitis signis inmargine appositis loca epistularum notabilia
saepissime indicantur 2 Accedit exigua « manus » satis frequens
.
calamoque delineata; quanquam autem « manus » iliius formam

refert, qua in nonnullis codicibus usus est poeta, iudicium tamen
ab assensu certo sustinemus. Scholia complura, de quibus nulla

dubitatio admittitur, potissime declarant quanti celeberrimas
epistulas fecerit et qua benignitate legerit. Excerpta ergo loca ex
editione Gousiniana referimus in conspectu adnotationum, ut
legentis Francisci uestigia facilius tenere possis :
EPIST. I, PETRI AD AMICVM.
(F. 9'; t. I, p. 25). Ego itaque ad solitudinem

quamdam, in Trecensi pago, mihi antea cogni- Solitudo 3 .
tam me contuli.
(F. 9'; p. 26). Sed etipse Plato, cum diues esset... Plato.
(F. 11; p. 29). Saepe in orationibus meis illud
u
reuoluebam : A finibus terrae ad te clamaui, Efficaciter et pie .
dum anxiaretur cor meum.

(F. 12; p. 32). ...eis eunuchos adhibeant... Eunuciii.
Sed quod tunc forte minus pertuli ex uul-
nere, nunc ex detractioue diutius plector, et Proprie*.
plus ex detrimento famae quam ex corporis
crucior diminutione.
(F. 13; p. 35). ...forte me
quadam, de nostra die Et me nocte & .
lapsum equitatura, rrianus Domiiii uehementer

collisit, colii uidelicet mei canalem confringens.
1. Vit. Sol. II, 7, 1 {Op. 278).

2. F. 3, Petrarca egregiam correctionem litterae codicis adhibet (egi pro ei).
3. V. locum ex Vit. sol. in sermone nostro supra allatum.

4. Ultima huius capituli (I, 13) uerba, quibus de Heloysa agitur, singulari signo
Franciscus notat.
5. In hoc capitulo (I, 14) nomina S. Hieronymi, Origenis et S. Augustini, a scrip-
tore relata, Franciscus io marginem trahit.
6. Significat diem 23 februarii 1345, quo ipse Parmam fugiens equo decidente pro-
lapsus cecidit (Koertinq, p. 215).
. .
IN BIBLIOTHECA PETRABCAE. 39
EPIST. II, HELOYSAE AD PETRVM. 1
(F. 15; p. 75). . . . ut te tam corporis mei quam

Valde predulciter ac
animi unicum possessorem ostenderem. Nihil
l)lande per totum
unquam, Deus scit, in te nisi te requisiui, te
agis, Heloysa.
pure, non tua concupiscens.
(F. 15'; p. 75). Sicut inductio illa Aspasiae philo-
R. in libro M. Tullii
sophae apud Socraticum Aeschinem cum Xeno-
phonte et uxore eius habita manifeste con- Inue ntion 2
r
.
uincit.
(F. 15'; p. 76). Quis etenim regum aut philoso- De fama Petri, si
phorum tuam exaequare famam poterat? quae modo testimonium
te regio, aut ciuitas seu uilla uidere non aes- non suspectum
tuabat?. .
amor facit.
Et cum horum pars maxima carminum nos-
tros decantaret amores, multis me regionibus
Muliebriter.
breui tempore nuntiauit et multarum in me
feminarum accendit inuidiam 3 .
[Locum illumHeloy-
sianae epistulae
(F. 15'; p. 77). Dic inquam... quod sentio, imo ceterosque, qui in
quod omnes suspicantur dicam : concupiscentia pagina nostra se-
te mihi potius quam amicitiasociauit, libidinis quuntur, signacu-
ardor potius quam amor. .
lis frequentibus
manu suaPetrarca
notauit.]
Ego autem, Deus scit, ad Vulcania

(F. 16: p. 77).
loca te properantem praecedere uel sequi pro

iussu tuo minime dubitarem.Nonenim mecum
animus meus, sed tecum erat. Sed et nunc
maxime si tecum non est, nusquam est. Esse
uero sine te nequaquam potest. Sed ut tecum Amicissime et ele-

bene sit, age, obsecro. Bene autem tecum fue-
ganter.
rit, si te propitium inuenerit, sigratiamreferas
pro gratia, modica pro magnis, uerba pro
rebus... Dum tecum carnali fruerer uoluptate,
utrum id amore uel libidine agerem, incertum
pluribus habebatur. Nunc autem finis indicat
quo id inchoauerim principio.
1. Heloysa est optimi codicis scriplura, non Heloyssta, ut recentes editores uolunt.
2. Cf. De inuent. I, 31. — R., ut putamus, siguificat Require.
3. Eadem nec immerito de poetae nostri Laurea, Auenionensi muliere, dici poterant.
» . ,
40 DE SGRIPTORVM MEDII AEVI CODIGIBVS
(F. 16; p. 78). Cuni me ad temporales olim uolup-

tates expeteres, crebris me epistolis uisitabas,
Feminee.
frequenti carmine tuam in ore omnium He-
loysam ponebas; me plateae omnes, me domus
singulae resonabant.
EPIST. V, PETRI AD HELOYSAM.

(F. 21'; p. 95). Pretiosus... cultus, quem... beatus
Gregorius inde conuincit : «Quod nemo his in Seneca prius.
occulto se ornat, sed ubi conspici queat.
(F. 22'; p. 96). Certum quippe tibi est quod quis-
quis ab hac uita me liberet, a maximis poenis Non ineleganter ais,
eruet. Quas postea incurram incertum est, sed Petre.
a quantis absoluar dubium non est.
(F. 23; p.98). Nunquid si id mihi iuste accidisset, A ccedit Socraiis res-
tolerabilius ferres et minus te offenderet?. .
ponsam.
Tam iuste quam utiliter id monstrabimus Vel iratus, uel ualde
nobis accidisse et rectius in coniugatos quam compunctus es
in fornicantes ultum Deum fuisse. Petre.
Itaque, ni fallor, et
ualde misericor-
(F. 24; p. 101). Si enim mihi antea matrimonio
diter actum est, ut
non esses copulata, facile in discessu meo a
eo tecum nexu
seculo, uel suggestione parentum, uel carna-
prius uoluntarie
lium oblectatione uoluptatum, saeculo inhae-
iuncta esset, quo
sisses. Vide ergoquantum sollicitus nostri
post te demum uel
fuerit Dominus, quasi ad magnos aliquos nos
inuita traheretur
reseruaret usus...
Heloijsa tua, Pe-
tre.
Hic desinit adnotatio, quanquani in fine epistulae V VI

et in
manus Francisci etiani quandoque apparefc 1
. At quis iam non
percipiat qua beneuolentia amantes Parisienses poeta noster ac-
ceperit? Iure enim illorumanimorum tum fide diuina,tumhuma-
nis cupiditatibus flagrantium similitudinem cum suo ac proprio
animaduerterat. Nimirum historia epistularum modo enarrata,
tam flebilis peccatoque ac paenitentia intermixta, causa fuit cur
1. Ex. gr., agnoscit Franciscus, in media Abaelardi oratione uersus ex libro VIII
Lucani. In epist. VI, Heloysa locum libri de Arte amandi referente, in margine scribit
tantum V s (=uersus).
. : .
HBLIOTHECA PETRARCAE.
codici uostro, seinifoliisad calcem adiectis, notulas secretissimas

1
commiserit .
Superest ut epistulas a Berengario Pictauensi, Abaelardi disci-

2
pulo, in magistri defensionem conditas a Petrarca perlectas esse
patefaciamus 3 .Exstat in Apologia contra Gallum de illo scriptore
locus, quo obtrectationes eius aduersus S. Bernardum affert
Petrarca et Abaelardum iterum nominat, sed mediocri laude, quia,
ut nobis uidetur, opusculum quasi bellatorium contra Gallos
scribens, aduersario suo arma suppetere non uult Nihil autem
4
.
aliud cognoscebat de philosophorum disputationibus saeculi XII,

quam quod Parisinus codex refert. Insunt in Berengarii epistulis
signacula, summaria, nomina in margine posita, quibus lectio-
nem nota manus testari solet, et aliquae adnotatiunculae parui
momenti, quae tameo, ut res planius fiat, proponendae sunt
(F. 46; t. II, p. 788). Colotes loquacitate notabilis

Simulationes illus-
rodit Platonem principem philosophiae... Luci-
trium scriptorurn
Ennium, Horatius Lucilium lacerat.
lius .
Solus Ambrosius ab omni suspicionis infamia Magna laus Amliro-

liber est... sii.
Unde Seneca, Caesarem alloquens : Caesar, in- Male huius rei me-
quit...
mineras, Beren-
fjari.
1. De Petrarcae « memorialibus » in excursu VI libri P. et Vltumanisme disseruimuset

notulas edidimus.
2. De quibus uide, ut scis, Hist. litt., t. XII, p. 254-60. Cum magistri operibus
editae sunt, in ed. Ambosiana, p. 302 sqq., in Cousiniana, t. II, p. 771 sqq.
3. Legit quoque particulam de Christiana philosophia (in ed. Cousiniana, t. II, p.727-
729, e libro incerto), non sine delectatione, ut probat adnolatiuncula in uerbis : « Cum
sit Christus ipsa sapientia, quam Sophiam Graeci nominant, nullos rectius dici philo-
sophos autumo, quam qui huius summae ac perfectae sapientiae amatores existunt;»
Franciscus : Recta philosophia (f. 48).
4. Locum ad illustrationem codicis afferimus :«Non ego contra sanctum uirum [Ber-
nardumj loqui uelim, eum maxime quem in quibusdam scriptis meis ualde aliquando
laudauerim... Multa quidem loquendo et scribeudo redeunt in animum, quae di-
lapsa uidentur. Damnauit iste, nunc recolo, Bernardus Clareuallensis abbas, de quo
sermo est, Petrum Abaelardum litteratum quemdam uirum; hinc iratus Berengarius
Pictauensis, uir et ipse non infacundus ac discipulus Petri, contra Bernardum librum
unum scripsit, non magni quidem corporis, sed ingentis acrimoniae : de quo postmodum
a multis increpatus se excusat, quod adolescens scripsisset et quocl sibi uiri sanctitas
3
42 DE SCRIPTORVM MEDII AEVI CODICIBVS
Iq Apologia supra allata, Petrarca locos significat quibus ipse,

etsi litterarum Gallicarum acerrimus detractor, Giareuallensem
abbatem laudauerit. Quattuor sunt, si modo disquisitio nostra
plenissima est. Primum legitur in libro II De uita solitaria, 3, 13
(cap, qui aperte inscribitur De solitudine beati Bernardi) : « Quid
Bernardum, cuius et recentiora et notiora sunt omnia... Illud
egregium ac praeclarum dictum, et his quae inter manus habeo
ualde consentaneum, non silebo solebat enim dicere omnes se :
quas sciret litteras, quarum nescio an alius sua aetate copiosior

1'uerit, in siluis et in agris didicisse, non bominum disciplinis, sed
meditando et orando, nec se ullos unquam magistros habuisse

praeter quercus et fagos. Quod ideo libenter refero quia, si quid
et mihi nosse datum esset, idem de me uere dicere uellem et,
nisi fallor, possem » Secundum locum est in libro II De remediis
1
.
utriusque fortunae, cap. 40, ubi Bernardi uerbum fere identidem

commendatur 2
. In libro I, De uera sapienlia Bernardus citatur 3 ;
in Fam. VI, 6, honorifice inter Patres nominatur. Ex operis ergo

relatione, in Apologia et in De uera sapientia, apparetFranciscum
libros De consideratione (ad Eugenium III) tractauisse et forte
in bibliotheca sua seruasse; de aliis ucro abbatis operibus nihil
est quod dicamus, cum illis profecto abstinuisse uideatur. At
noadum penitus nota esset. Horum certe neutrum mihi competit, nam nec de Bernardi
sanctitate sum dubius et adolescens esse desii, sed illud dico, quod licet hodie procul
dubio sanctus sit, fieri potest ut, dum ad Eugenium scripsit, nondum forsitan sanctus
esset. Sanctitas enim, sicut omnis uirtus, non cum homine nascitur, sed studio quae-
ritur, et augetur et frequentatis actibus in habitum transit. Itaque mihi aliud assumo,
quod in quadam excusatoria epistola ad episcopum Mimatensem Berengarius idem

ait : « Nonne abbas homo est? nonne nobiscum nauigat per hoc mare magnum et spa-
« tiosum, inter reptilia quorum non est numerus ? cuius nauis etsi prosperiori feratur
« nauigatione, tamen serenitas maris in dubio est ». Ego uero Bernardi nauem portum
iam tenere non ambigo, sed dum scriberet, haud dubie non tenebat; homo erat, et in
carne positus passionibus subiacere poterat». (Op. 1074).

1. Op. 263.
2. Op. 421. Mirum illud testimonium de S. Bernardi iuuenta frustra in operibus
eiusquaesiuimus,net mentionem de sententia ullam inuenimus apud illosqui res eius uitae
composueruut. Statquidem in epistola Nicolai de Clemangiis (Opera, ed. Lydius, Lugd.
Bat., 1613, Ep., p. 20); sed e Petrarcae operibus emanare potest, a docto uiro Nicolao
haud ignotis. Franciscus igitur memoriam ore traditam uidetur collegisse.
3. « Hinc Bernardus ad Eugenium...» Op. 325. Loca excerpit ex libro II, De consi-
deratione sui, cap. 3 et 4, et ex libro IV, cap. 2 (S. Bemardi uol, I, ed. Mabillon,
P.irisiis, 1690, col. 411, 418, 435 sqq.).

saltem Bernardi, Abaelardi, ulliusue scholasticorum libros ex in-

dustria nullo modo quaesiuit 1 .
Plura testimonia ex codicibus etiamnunc repertis aut ex ope-

ribus a Francisco editis eruere uellemus, quibus litteris eccle-
siasticis instructior et recentioribus libris ditior appareret. Sed
nullius ex illustribus medii aeui scriptoribus, praeter eos qui
in nostris opusculis memorantur, ne nomen quidem apud Petrar-
cam inuenire potuimus. Qua penuria, nisi nos fallit opinio,
quanta fuerit pietas eius erga antiquitatis tum sacrae tum pro-
fanae scriptores ergaque ueterum litterarum monumenta clarius
apparet.
VlDI AC PERLEGI,
Lutetiae Parisiorum, in Sorbona, a. d. XVKal. dec.

anni MDCCCLXXXXI,
Facultatis Litterarum in Academia Parisiensi Decanus,
A. HIMLY.
Typis mandetvr,
Academiae Parisiensis rector,
GREARD.
1. Ut uere dicamus, scholasticos Italos multis laudibus extulit (v. supra, p. 3i, n. 3),
nunquam autem legit, cum Gallos aliquot lectione quadam et commemoratione pro-
secutus sit.
APPENDIX
Epistula sequitur, quae duorum uirorum de Petrarca bene me-
ritorum et indagationum ab utroque institutarum haud ingratam
memoriam nonnullis legentibus afferat. Amicus egregius et in
omni re litteraria promptus, prof. Vincentius Grescini, nobis
exernplum communicauit.
(Ex apographo in Bibl. Seminarii Paduani, cod. 354 — miscell.)
Lettera dell' ab« Pierantonio Serassi al P. Antonio Evangelii C. R. S.
Roma, 1 Feb° 1777.

Sento con grandissimo piacere la bella e curiosa opera che V. R. ha
presa a scrivere intorno a' monumenti del Petrarca che si trovano costi,
il che mi e giunto affatto nuovo, non mi potendo immaginare che dopo
quello che ne avean detto il Tommasini e l'Ab. de Sade, ci fosse piii luogo
a veruna importante scoperta. Nel rallegrarmi pertanto con Lei di cosi

nobile sua intrapresa, debbo anche ringraziarla della cortese memoria che
conserva di me e dell' onore che mi fa de' suoi graditissimi comandi. lo
aveva gia da molti anni esaminati tutti i testi a penna del Petrarca che si
trovano nella Vaticana, e particolarmente que' due, che vengono creduti
autografi; onde al solo vedere il saggio da Lei trasmessomi 1 , mi sov-
venne subito ch'era piii somigliante alla scrittura del Godice 3195, stimato
da alcuni originale, che a quella dei Frammenti, che sono indubitamente
di mano del Petrarca, e che formano il Codice Vaticano 3196. Volli pero
assicurarmi coll esaminare di nuovo questi codici e confrontarli col carat-
1
tere della scheda mandata, e posso dirle che il carattere della scheda ha
pochissimo da fare con quello del codice de' Frammenti, nel quale pero si
veggono due maniere di scrittura, unarotonda epulita, e che potrebbeaver

qualche somiglianza col saggio trasmesso, e Paltra differentissima e brutta,
e difficile a leggersi da chi non e beri pratico; e questa contiene i penti-
menti e varie annotazioni scritteci posteriormente dall' autore currenti
calamo, come gli andavan (sic) scrivendo. La scrittura poi del Codice 3195
e certamente somigliantissima a questo saggio, ma io non credo che quel
codice sia di mano del Petrarca, bensi penso che potesse essere fatto scri-
vere dal Petrarca a un suo diligente copista, e che sia poi stato riputato
1. De epistula poetae manu scripla agitur, ad Ioannem de Dondis mandata (Sen,

XII, 1), quae nunc etiam in bibliotheca Seminarii Paduani reuerenler asseruatur.
(V, P, et 1'Hum., p. 95, n. 2).

46 APPENDIX.
originale, pcrche venuto a diritura dalle mani delP Autore. Esso e in per-
garnena in foglio, ed e di un carattere nitidissimo, che si puo chiamare lo
1
stampatello di que tempi; il suo titolo e questo Francisci Petrarce Laureat.
poete revum uulgarium fragmenla.* V'e tutto il Canzoniere eccetto i Trionfi.
11 Tommasini lo da per originale, e per tale fu pur citato dagli Accademici

della Grusca nella risposta che diedero al Menagio e a Giovanni Cappellano
sopra una loro quistione intorno al vero senso di un passo del poeta (Me-
nag. Mesc. pag.40ediz. Rot. 2) dicendo : «Ma quando tutte le ragioni fin qui
addotte non fossero sufficienti a provar questo vero, che lo crediamo suffi-
cientissimo per convincere tale essere stato il pensiero del Petrarca, il
testo a penna originale di mano dell

1
autore che si conserva nella Libre-
ria Vaticana al n° 3195, nel quale si legge, etc. » Ma, come dissi, essendo
la scrittura di questo codice dissimile affatto da quella de Frammenti 1
si-
curamente autografi, stimo che siasi ingannato chiunque ha creduto il
detto codice di mano del poeta. La lettera dunque ms. del Petrarca a Gio-
vanni Dondi puo bensi riputarsi originale, come scritta da un amanuense

deli
1
autore, e forse da quel medesimo che scrisse il Godice 3195, ma non
piu autografa per le ragioni dette di sopra 3 .
Dovendo poi Ella far menzione di varj testi a penna del poeta, credo che
non Le possa esser discara la notizia, che nella Vaticana medesima v'e il
Ganzoniere del Petrarca tutto di mano del Bembo, che per suo esercizio,
copio in un grosso volume in foglio tutto Dante e tutto il Petrarca. II Co-
dice e segnato n° 3197, nel cui line si leggono le parole seguenti : Finitus in
Recano rure Herculis Strozze mei Sept. Kal. Aug. MDII. Questo Recano e una
Villa del Ferrarese sulla sinistra del Po di Lombardia, ne' confmi col Pole-
sina di Rovigo 4 .
Quanto al Breviariodel Poeta portato gia a RomadaICan co Sanbonifacio,

e dopo la di lui morte acquistato da Gregorio Montagnana, io non ho po-
tuto ritrovarne veruna traccia, onde non saprei che Le dire su tale propo-
sito. Ho bensi avuto copia di un Breve di Gregorio XI, molto onorevole

alla memoria del nostro Poeta 5 quale penso che potra riuscire di qualche
,
ornamento al suo trattato, di che Ella ne dovra saper grado 1

all eruditis-
simo sig. ab. Gaetano Marini uno degli Archivisti Vaticani che gentil-
1. De codice et inscriptione, cf. Le Canz. autographe de P., Parisiis, 1886. Duobus

manibus, ut scis, confectus est.
2. Aegidius Menagius, Mescolanze, ed. Roterod., 1692. Notabile testimonium de

codice sequitur.
3. Errat tota uia in duobus scriptor, ut nunc ab omnibus compertum est.
4. Cf. La Biblioth. de F. Orsini, p. 308.
5. lustrumentum illud, de quo parum diligenter uerbum fecit Gaetanus Marini, Ar-
chiatri, t. JI, p. 21, editum reperitur apud Ehrle, Hist, biblioth, Rom. pontificum,
t, ], p. 143.
APPENDIX. 47
tnente me ne ha fatto parte, sentendo da me la idea della sua opera. Rile-

vera da questo Breve la stima che quel gran Pontefice fac^va degli scritti
del Petrarca; il che viene a render anche maggiormente plausibile la cura
che V. R. ha preso d^illustrarli. E qui pregaudola a continuarmi 1'onore
della sua erudita corrispondenza, e di recare i miei piu affettuosi saluti al
nostro dottissimo P. D. Alessandro Barca, che amo e stimo quanto ben
merita la sua molta virtu e la sua leale e dolcissima gentilezza, mi do il
contento di rassegnarmi con pienissima stima...

P. S. Ho poi veduto in Gasa Borghese il Breviario del Petrarca. Esso e
scritto in pergamena con qualche miniatura di lettera antica in un quarto
piccolo, ed e molto usato. Nel riguardo vi si leggono queste parole : Relic-
tum fuit per Dominum Franciscum Petrarcham quondam canonicum Paduanum
Sacristie Maiori Cat. Paduane =
La prima pagina comincia cosi In noe :
Dni. Incipit ordo breuiarii secundum ordinem et consuetudinem Romane curie :

In primo sabalo de Aduentu : ad uesp. cap.
I NDE X NOM1NVM
Abaelardus, 35-41. Cambyses, 27.
Abraham, 27. Carolus Magnus, 33.
Aegidius Romanus, 34. Cassiodorus, 36-37.
Alanus ab Insulis, 34. Cato Uticensis, 15.
Alcuinus, 33. Celestinus IV, 32.
Alexander MagDus, 21, 27. Cicero, 11, 15, 16, 20, 37, 39.
Alexander III, papa, 32, 36. Cinthius, cantor Turonensis, 14.
Ambrosius (S.), 10, 11, 18-20, 25, 41. Clemangiis (N. de), 42.
Antonius (S.), 10, 23. Clemens papa (S.), 11, 21, 22.
Athanasius (S.), 10, 23. Clemens VI, 15.

Augustinus (S.), 10-20, 23, 28, 30, 37, 38. Colotes, 41.
Apenniuigena, Albanzanus, 12. Columna (Iac. de), 12, 22.
Apio, 26-28. Cyprianus (S.), 24.
Aristoteles, 37. Dantes Allegherius, 34.

Aspasia, 39. Dauid, 10, 16.
Barnabas (S.), 22. Dionysius de Burgo S. Sep., 12,
Basilius (S.), 10, 11. Dondis (Ioannes de), 44, 45.
Beda, 29. Ebrardus Bethuniensis, 30.
Berengarius Pictauensis, 35, 41. Eginhardus, 33.
Bernardus (S.), 36, 41, 42. Ennius, 41.
Berosius, 28. Eugenius III, 42.
Boccacius, 17, 24, 37. Eusebius, 11, 21.
Boetius, 37. Firmicus Maternus, 20.
Bonauentura (S.), 34. Florus, 15.
Buso (card.), 32. Forensis Donatus, 31.
Braulio, 30, Fredericus II, 32.
Brunus (Ff.), 18. Fuibertus Carnutensis, 21, 34,
48 INDEX.
Fulgentius, 87. Marsflius (Lml.), 12, 13.

Giraldus Carabrensis, 33. Martinus Turonensis (S.), 23, 24.
Gregorius Magnus (S.), 10, 21, 23. Moyses, 26, 27.

Gregorius Nasiaozeous (S.), 11. Musatus (Albertious), 33.
Gregorius IX, 32. Nellius (Fr.), 10, 28, 31.
Gregorius XT, 46. Norbertus (S.), 36.
GuaUherus ab Iosulis, 34. Origenes, 24, 38.

Hegesippus, 25. Orosius, 24.
Heloysa, 35, 38-40. Palladius, 18.
Heoricus VI, 32. Paulus apostolus (S.), 10, 18, 19.
Herodes, 25. Paulus eremita (S.), 24.
Herodotus, 27. Petrarca (Gerardus), 12, 29.

HieroDymus (S.), 10, 11, 15, 20, 21, 24, Petrus apostolus (S.), 22.
31, 38. Petrus Damiauus (S.), 11.
Hilarioo (S.), 24. Petrus Lombardus, 34.

Hilarius Arelateosis (S.), 21. Plato, 11, 38, 41.
Hilarius Pictaueosis (S.), 24. Plioius, 30, 31.
Horatius, 41. Pythagoras, 27.

Hugo de Saocto Yictore, 22, 34. Quiotiliaous, 18.
Hugo Falcaudus, 32. Remigius Autissiodureosis, 34.
Huguccio Pisaous, 31. ReDtius, Rieozi, 15.
IoooceDs III, 32. Ricardus de Sancto Victore, 35.
Ionoceos IV, 32. Rogerius, rex Sieiliae, 32.
loaooes ab Alta Villa, 34. Sallustius, 20.
Ioaooes Aegyptius (S.), 24. Satyrus, 19.

Ioaooes Ghrysostomus (S.), 10, 13. Seoeca, 20, 40, 41.
Ioaones Geoueosis, 31. Serico (Lombardus a), 25.
Ioseph, 26. Seruius, 30.

losephus (Flauius), 25-28. Socrates, 40.
Isidorus Hispaleosis (S.), 29-30. Spartacus, 15.
Lactaotius, 24. Stephaous V, 32.
Laurea, 39. Stephaous Toroaceosis, 36.
Lauro (Robertus de), 32. Sulpicius Seuerus, 23, 24.
Leo papa (S.), 24. Superaotius seu Superaous (R.), 22.
Liuius (T.), 22. TertulliaDus, 24.
Lucaous, 30, 40. Theodoricus, 35, 36.
Lucas Gemioiaoi, 35. Thomas de Aquioo (S.), 34.
Lucilius, 41. Thucydides, 27.

Lupatus de Lupatis, 34. Varro, 15.
Macrobius, 16. Vergilius Maro, 20, 25, 27, 30.
Mauetho, 28. XeDopho, 39.
Excudeltat Alpli. Le Rov, in ciuitate Redonum.

> Crf C\?
ME
65"S2

Nolhac. de Patrum Et Medii Aevi Scriptorum Codicibus in Bibliotheca Petrarcae Olim Collectis. 1892.

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Nolhac. de Patrum Et Medii Aevi Scriptorum Codicibus in Bibliotheca Petrarcae Olim Collectis. 1892.

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Nolhac. de Patrum Et Medii Aevi Scriptorum Codicibus in Bibliotheca Petrarcae Olim Collectis. 1892.

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

DE PATRVM

ET MEDII AEVI SCRIPTORVM

THESIM FACVLTATl LITTEHAKVM

ET MEDII AEVl SCRIPTORVM

ET MEDII AEVI SCRIPTORVM

Les peintures des manuscrits de Virgile. Roine, 1884, 8°.

Le Vaticanus 90 de Lucien. Paris, 1884, 8°.

Fac-similes de 1'ecriture de Petrarque. Roine, 1887, 8°.

Les etudes grecques de Petrarque. Paris, 1888, 8°.

Une date nouvelle de la vie de Petrarque. Toulouse, 1890, 8°.

Giovanni Lorenzi, bibliothecaire d'Innocent VIII. Roine, 1888, 8°.

Inventaire des manuscrits grecs de Jean Lascaris. Rorne, 188(3, 8U .

Lettere inedite del card. de Granvelle. Rome, 1884, 4°.

Piero Vettori e Carlo Sigonio. Gorrespondance avec Fulvio Orsini. Rome,

La bibliotheque d'un humaniste au XVI e siecle (Muret). Rome, 1883, 8o.

Notes sur Pirro Ligorio. Paris, 188G, 8 u .

Nicolas Audebert, archeologue orleanais. Paris, 1887, 8°.

CVIVS EXEMPLO LABOREM

QVI IN HOG OPVSGVLO DEMONSTRANTVR

I. Opera aetate Patrum composita.

Godices Augustiniani : Uniuers. Pad. 1490, Parisini, 1994,

— Godex Flauii Iosephi opera exhibens Par. 5054. Duo

II. Opera post saeculum VI composita.

Godex Isidori : Par. 7595. — Godex de Siciliae chronicis

Par. 2589 (2455), atque Par. 1617 et 2540 supra demonstrati.

Cum in libello qui inscribitur Petrarqiie et VHumanisme biblio-

ueterum modo Romanorum libros, sed ecclesiasticos etiam aui-

1. De Vita solitaria, II, 6, 1 (Opera, Basileae, 1581, in-fol., p. 275).

uero Garegnanensibus monachis, qui libros in monasterio non-

« pridem fuit, neque enim nunc incipio), neque uero me id ante

« tempus agere coma probat albescens. Iamque oratores mei

« losophus meus Paulus, poeta Dauid. . . »*. Ex his uerbis simili-

Opera aetate Patrvm composita.

In operibus Petrarcae si Graecorum Patrum nomina quaesie-

1. Fam. XXII, 10 (Cf. Petrarque et Vllumanisme, Parisiis, 1892, p. 53). V. etiam

Addere testimonia facile licet.

in Vit. sol. II, 1, 1 ; II, 4, 4.

apud illum nil nisi nomen et uirtutes innotuerant 1

Tres inter Latinos clarissimi Patres, aliquid latinitatis aureae

mum exemplum eligere nesciamus. His tamen uerbis, quantum

(f Augustinum... non solum familiariter illis [gentilium libris] uti

« gnifice humilem..., non qui alienis plumis ornatus auctoribus

3. V. P. et VHumanisme, cap. vin.

de codicibus in opusculo uostro agitur, non de Petrarcae studiis.

(( ueritatemque non modo non impugnat, sed docet et praedicat,

In publicis quae nunc patent bibliothecis ante omnia a doctis

quod tota uita secum habuit, aetate iam ad senectutem uergente,

« Dionysius ille, tui ordinis sacrarum professor egregius littera-

1. Fam. II, 9 (ad Iac. de Columna, a scriptore, ut nobis uidetur, retractata).

circa finem huius epistulae, erroribus abundat.

2. De Augustinianis studiis terapore renascentium littcrarum iustauratis, v. K. Burdach

« quem et conditoris et donatoris in memoriam seruo habeoque semper in manibus ;

« pugillare opusculum, perexigui uoluminis sed iofinitae dulcedinis, aperio, lecturus

<( quidquid occurreret... » (Fam.lV, 1).

« periucundus et materia et auctore et paruitate sua pugillaris

Hic codex nunquam satis desideratus et haud dubie scholiorum

Hunc celer ad fontem deserta per arida pergat,

Bandinius quidem Laurentianum codicem saeculi XIV demons-

Confessionum Augustini defectum nonnulla saltem apud nos