Lingua waray-waray

Waray - Waray; winaray, samarnon
Outros nomes:	Visaya de Leyte ou samareño
Falado en:	Filipinas
Rexións:	Illa Samar (enteira), illa Leyte (nordés) e partes de Biliran e Masbate.
Total de falantes:	2,6 millóns (censo de 2000)
Posición:	-
Familia:	austronesio; Linguas malaio-polinesias; Linguas filipinas; Linguas mesofilipinas; Linguas visayas; Linguas mesovisayas; Waray - waray; Waray - Waray
Escrita:	Alfabeto latino na súa variante filipina. Historicamente baybayin.
Status oficial
Lingua oficial de:	Filipinas (lingua rexional do país).
Regulado por:	Komisyon sa Wikang Filipino (Comisión para o Idioma Filipino)
Códigos de lingua
ISO 639-1:	--
ISO 639-2:	war
ISO 639-3:	war
SIL:	WAR
Mapa
Status
	; O waray-waray está clasificado como "en estado seguro" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO

A lingua waray-waray, visaya de Leyte ou samareño é unha lingua que pertence á familia lingüística austranesia, dentro da rama occidental malaio-polinesia e no grupo visayo, escrita en alfabeto latino (antigamente empregábase o alfabeto baybayin). É falada por arredor de tres millóns de persoas nas provincias de Samar, Samar do Norte, Samar Oriental, e en certos lugares de Leyte e Biliran, en Filipinas. Déuselle o código ISO 639-2 war, pero non ten un código de dúas letras ISO 639-1, para a representación mediante códigos dos nomes das linguas. Debido ao contacto coa lingua española conta con numerosas achegas léxicas do castelán. O nome desta lingua ven da palabra "waray" a cal é frecuentemente escoitada polos non falantes e que significa "ningún", "nada" ou "non". A lingua waray-waray é falada polas persoas waray da illa de Samar, na maior parte de Leyte e nalgunhas zonas da illa de Biliran, mais con variacións dialécticas. Estas son faladas nalgunhas partes de Masbate, particularmente na illa de Ticao, que está próxima da illa de Samar. Entre estas variantes atópanse o Waray-Waray Sorsogon e o Masbate Sorsogon, clasificadas dentro da lingua waray-waray pero chamadas Bisakol porque se asemellan ás linguas Visaya e Bicolano.

Gramática

Pronomes

	Absolutivo	Ergatividade	Oblicuo
1ª persoa do singular	ako, ak	nakon, nak, ko	akon, ak
2ª persoa do singular	ikaw, ka	nimo, nin, mo	imo, im
3ª persoa do singular	hiya	niya	iya
1ª persoa do plural inclusivo	kita, kit, kirita	naton	aton, at
1ª persoa do plural exclusivo	kami	namon	amon
2ª persoa do plural	kamo, kam	niyo	iyo
3ª persoa do plural	hira	nira	ira

Os verbos copulativos waray

O waray-waray, coma outras linguas filipinas, non ten un equivalente exacto para o verbo copulativo ser. En tagalo, por exemplo, a frase "Siya ay maganda" (Ela é fermosa) ten a palabra ay, que ao contrario da crenza popular, non funciona como un verbo copulativo atributivo predicindo maganda (fermosa), e para o seu suxeito Siya (el ou ela). A función do ay no tagalo é preferiblemente o de marcador de inversión da frase, o que é considerado como unha forma literaria, pouco común no tagalo falado. A mesma frase pode ser dita coma Maganda siya, co mesmo significado.

A lingua waray-waray en comparación ao tagalo pode expresar "Ela é fermosa" coma "Mahosay hiya" ou ben algunhas veces "Mahosay iton hiya" (iton funcionando coma un artigo definido de hiya, ela), pois o waray-waray non ten un verbo copulativo de tempo presente. Coma nas outras linguas filipinas, os atributos son usualmente representados cun predicado inicial e non teñen un verbo copulativo. Coma por exemplo na orde desta frase en galego.

"Este é un can" traducida ao waray:

Ayam ini.

O predicado Ayam (can) é colocado antes do suxeito ini (este); obsérvase que non está presente ningún verbo copulativo. Outro exemplo:

Amo ito an balay han Winaray o Binisaya nga Lineyte-Samarnon nga Wikipedia.

Asya it an balay han Winaray o Binisaya nga Lineyte-Samarnon nga Wikipedia.

En galego: "Esta é a Wikipedia Waray/Leyte-Samar Visayan". O predicado Amo ini está mal traducido como "Este aquí" pero o resto da frase cambia de suxeito, marcada pola partícula an. A palabra amo non é apenas usada en Leyte Waray-Waray. En Samar, asya (este) emprégase coma artigo posesivo .

A pesar do debate en relación co verbo copulativo en waray-waray, hai estruturas gramaticais coma magin (ser), an magin/an magigin (será ou tornará), e an nagin (tornouse) do mesmo xeito que o galego fai uso dos verbos copulativos:

Makuri magin estudyante. ([É] difícil ser un estudante.)

Ako it magigin presidente! (Eu podo ser o presidente!)

Ako an nagin presidente. (Eu volvinme presidente.)

Existencial

Waray	Talago	Galego
may-ada	meron/mayroon	hai (singular)
wara/waray	wala	ningún

Waray	Talago	Galego
puyde/sadangyo	maaari/pwede	pode
diri puyde	hindi maaari/pwede	non pode
pahudma	pahiram/hiram	podo prestar?
pakita-a	patingin	podo ver?

Palabras interrogativas

Waray de Leyte (Winaray nga pan Leyte)

Waray	Talago	Galego
hin-o	sino	quen
kay-ano	bakit	por que
diin	saan	onde
kanay	kanino	cuxo
pa-o-nanho	paano	como
san-o	kailan	cando
nano	ano	o que

Waray de Samar (Winaray nga pan Samar)

Waray	Talago	Galego
hin-o	sino	quen
kay-nano	bakit	por que
diin	saan	onde
kankanay	kanino	cuxo
guin-aano/na-ano	paano	como
san-o	kailan	quen
nano	ano	o que

Diverxencias de ortografía

Canto á Sanghiran San Binisaya ha Samar ug Leyte (Academia da Lingua Visaya de Samar e Leyte), formulou e recomendou o emprego dunhas determinadas normas ortográficas, pero finalmente nunca chegaron a ser amplamente difundidas e por tanto non hai unha ortografía oficial xeralmente aceptada. En efecto, hai dúas formas de escribir a mesma palabra (polo xeral limitadas só a diferenzas nas vogais), tales coma:

diri ou dire ("non")
hira ou hier ("a eles")
maupay ou mabaysay ("bo")
guinhatag ou ginhatag ("deu")
direcho ou diritso ("dereito [adiante]")
ciudad ou syudad ("cidade")
espejo ou espeho ("espello")

Uso

O waray-waray é unha das dez linguas rexionais recoñecidas oficialmente en Filipinas, usada no goberno local e regulada pola Comisión da Lingua Filipina (en waray: Komisyon ha Yinaknan nga Filipino). É falada especialmente na rexión das Visayas Orientais, coma tamén nalgunhas partes de Mindanao, Masbate, Sorsogon e Manila, lugares onde teñen emigrado os waraies. Hai un número pequeno de filipinos fora do país, especialmente nos Estados Unidos, que falan esta lingua. O waray-waray é bastante usado na radio e na televisión. Un bo exemplo é a versión rexional do programa de noticias filipino TV Patrol para Visayas Orientais, da TV Patrol Tacloban, que transmite en waray-waray. Hai tamén unha canle rexional que emite os seus programas en waray-waray, o An Aton Channel operado polo DYVL. Con todo, é raro ver medios impresos nesta lingua xa que moitos dos xornais rexionais publícanse en lingua inglesa. O waray-waray tamén é usado nas celebracións da eucaristía ou en misas da Igrexa Católica na rexión. Tamén hai á venda Biblias publicadas nesta lingua.

Hoxe en día moitos falantes defenden o emprego do waray-waray.

Sons

A lingua waray ten dezaseis consoantes: /p, t, k, b, d, ɡ, m, n, ŋ, s, h, w, l, ɾ, j/. E tres vogais principais: a [a], i [ɛ ~ i], e u [o ~ ʊ]. [i ~ ɛ] e [ʊ ~ o].

Os Números

Só se empregan os números do un ó dez en waray-waray. De once en diante, a pesar de existiren na lingua nativa, empréganse actualmente só os números en castelán.

Galego	Waray-Waray nativo	Préstamo do Español
Un	Usa	Uno
Dous	Duha	Dos
Tres	Tuló	Tres
Catro	Upat	Cuatro
Cinco	Limá	Cinco
Seis	Unom	Saiz
Sete	Pitó	Siete
Oito	Waló	Ocho
Nove	Siyám	Nueve
Dez	Napúlô	Diez
Once	(Napúlô kag usá)	Onse
Doce	(Napúlô kag duhá)	Duce
Trece	(Napúlô kag tulo)	Trece
Catorce	(Napúlô kag upat)	Katorse
Quince	(Napúlô kag lima)	Kinse
Dezaseis	(Napúlô kag unom)	Diez y Saiz
Dezasete	(Napúlô kag pito)	Diez y Siete
Dezoito	(Napúlô kag walo)	Diez y Ocho
Dezenove	(Napúlô kag siyam)	Diez y Nueve
Vinte	(Karuhaan)	Biente
Trinta	(Katloan)	Trenta
Corenta	(Kap-atan)	Kwuarenta
Cincuenta	(Kalim-an)	Singkwenta
Sesenta	(Kaunman)	Siesenta
Setenta	(Kapitoan)	Setenta
Oitenta	(Kawaloan)	Ochienta
Noventa	(Kasiaman)	Nobenta
Cen	Usa ka Gatus	Cien
Mil	Usa ka Yukut	Mil
Millón	Usa ka Ribo	Milyon

Algunhas palabras e frases comúns

Abaixo algúns exemplos en lingua waray falada no centro de Tacloban e nas súas áreas máis próximas:

Bo día (medio día/tarde/noite): Maupay nga aga (udto/kulop/gab-i)
Bo día: Maupay nga adlaw
Vostede pode entender Waray?: Nakakaintindi/Nasabut ka/Nakaichindi ka hin Winaray? (hin ou hito)
Grazas: Salamat
Eu ámote: Hinihigugma ko ikaw ou Ginhihigugma ko ikaw ou Pina-ura ta ikaw
Non me importa: Baga saho ou Waray ko labot ou baga labot ko
De onde é vostede?: Taga diin ka? ou Taga nga-in ka? ou Taga ha-in ka?
Canto é isto? : Tag pira ini?
Eu non che entendo o que dis: Diri ako nakakaintindi/Nakaichindi ou Di ak Naabat
Eu non sei: Diri ako maaram ou Ambot
O que: Ano
Quen: Hin-o
Onde: Hain
Cando (futuro): San-o
Cando (pretérito): Kakan-o
Por que: Kay-ano
Como: Gin-aano?
Si: Oo
Non: Dire ou Diri
Alí: Adto ou Didto ou Ngad-to
Aquí: Didi ou Nganhi
Fronte ou en fronte: Atubang ou Atubangan
Noite: Gab-i
Día: Adlaw
Nada: Waray
Bo: Maupay
Meniño: Lalaki
Meniña: Babayi
Gay/home homosexual: Bayot
Lesbiana: Tomboi / Lesbyana
Quen é vostede?: Hin-o ka?
Eu son un amigo: Sangkay ak.
Eu estou perdido aquí: Nawawara ak didi.
Talvez: Kunta ou Bangin
Como está vostede: Kumusta ou Kumusta ka

Outras palabras comúns

Fermoso: Mahusay
Feo: Mapurot / Maraksut
Mesa: Lamesa
Coller: Kutsara
Garfo: Tinidor
Abrir, aberto: Abre / Abrido
Abridor (de latas): Abridor / Kankiri

Termos técnicos

Aceiro: Puthaw
Coche: Awto / Sarakyan / Kotchi
Avión: Edro / Eroplano
Aeroporto: Paluparan / Erport

Termos astronómicos

Terra: Kalibutan
Lúa: Bulan. Indonesio: Bulan
Sol: Sudang
Estrela: Bituon. Indonesio: Bintang

Termos naturais

Vento: Hangin. Indonesio: Angin
Fogo: Kalayo
Terra: Tuna. Indonesio: Tanah
Auga: Tubig
Natureza: Libong
Montaña: Bukid. Indonesio: Bukit
Fervenza: Bbangon
Mar: Dagat
Mar aberto: Llawud
Océano: Kalawdan. Indonesio: Laut i.e. ka-laut-an
Illa: Puro / Isla. Indonesio: Pulau
Arquipélago: Kapuruan. Indonesio: Kepulauan
Río: Salug / Tubig
Lago: Danaw. Indonesio: Danau

Recunchos da casa

Casa: Balay
Salón: Kwarto / Sulod
Cuarto: Sulod-katurugan
Cociña: Kusina
Cociña ao aire libre: Abuhan
Comedor: Kaunan
Ducha: Kubeta / Kasilyas / Karigu-an
Sala de estar: Sala

Membros da familia

Pais: Tigurang / Kag-anak
Pai: Amay / Tatay / Papa
Nai: Iroy / Nanay / Mama
Fillo / Filla: Anak
Irmán: Bugto nga lalaki
Irmá: Bugto nga babayi
Avós: Apoy / Lolo (home) / Lola (muller)
Primo: Patod
Sobriño / Sobriña: Umangkon
Xenro / Nora: Umagad
Cuñado / Cuñada: Bayaw (home) / Hipag (muller)
Sogro / Sogra: Ugangan

Palabras de moda

Pantalóns texanos: Saruwal
Roupa: Bado / Duros
Cinto: Paha

Comida

Pan: Tinapay
Arroz: Kan-on / Luto
Costeleta: Sura
Café: Kape
Vinagre: Suoy
Salsa: Toyo

Animais

Can: Ayam / Inu / Ido
Gato: Uding / Misai
Rato: Yatut
Crocodilo: Buaya
Paxaro: Tamsi
Cobra: Halas
Búfalo : Karabaw
Caranguexo: Masag
Langosta: Tapusok
Cabra: Kanding
Cabalo: Kabayo
Porco: Baboy

Préstamos no waray-waray

Palabras comúns en waray-waray, a súa orixe estranxeira e significado en galego

Español

Abandonada (español: Abandonado/a): abandonado
Abaniko (español: Abanico): abano
Abriha (español: Abrir, Filipino: Abrihin): abrir
Abrelata (español: Abrelatas): abridor de latas
Abril (español: Abril): abril
Abogado (español: Abogado): avogado
Aborido (español: Aburrido): aburrido (usado en tagalo como 'ansioso, confuso')
Akasya (español: Acacia): acacia
Aksidente (español: Accidente): accidente
Adurnuha (español: Adornar, Filipino: Adurnuhan): decorar
Agrabiyado (español: Agraviado): agraviado
Aginaldo (español: Aguinaldo): regalo de Nadal
Agosto (español: Agosto): agosto
Ahensiya (español Agencia): axencia
Ahente (español: Agente): axente
Alahas (español: Alhaja): alfaia, xoia
Alambre (español Alambre): arame, fío
Alkansiya (español: Alcancía): cofre
Alpilir (español: Alfiler): alfinete
Alsaha (español: Alzar, Filipino: Alsahin) alzar
Ambisyoso (español: Ambicioso): ambicioso
Ambisyon (español: Ambición): ambición
Arbularyo (español: Herbolario): herboristería
Arina (español: Harina): fariña
Arkitekto (español: Arquitecto): arquitecto
Armado (español: Armado): armado
Arnibal (español: Almíbar): almibre, xarope
Artista (español: Artista): artista (usado coma 'actor/actriz')
Ariyos (español: Arreos): atavío
Asintado (español: Asentado): asentado
Asero (español: Acero): aceiro
Asno (español: Asno): asno
Asoge (español: Azogue): azougue, mercurio
Asosasyon (español: Asociación): asociación
Asukar (español: Azúcar): azucre
Asul (español: Azul): azul
Asyatiko (español: Asiático): asiático
Intyendeha (español: Atender): atender
Atrasado (español: Atrasado): marca mal a hora do reloxo , para atrás (usado coma 'máis tarde')
Ayuda (español: Ayudar, Filipino: Ayudahan): axudar
Banyo/Kasilyas (español: Baño): bañeira
Baraha (español: Baraja): baralla
Baratilyo (español: Baratillo): mercado barateiro
Barato (español: Barato): barato
Barbero (español: Barbero): barbeiro
Barbula (español: Válvula): válvula
Bareta (español: Bar): bar
Bagahe (español: Bagaje): bagaxe
Baho (español: Vaho): vapor (usado en waray-waray coma 'mal cheiro')
Bintana (español: Ventana): fiestra
Bintilador (español: Ventilador): ventilador
Birhen (españo: Virgen): virxe
Bisagra (español: Bisagra): bisagra
Bisikleta (español: Bicicleta): bicicleta
Bisitaha (español: Visitar): visitar
Botika/Botica/Parmasya/Farmacia: farmacia
Conbensido (españoll: Convencido): convencido
Demanda (español: Demanda): demanda
Demokrasiya (español: Democracia): democracia
Demonyo (español: Demonio): demonio, demo, espírito maligno
Dentista (español: Dentista): dentista
Departamento (español: Departamento): departamento, escritorio
Depensa (español: Defensa): defensa
Deposito (español: Depósito): encher (o tanque de combustible), depositar (diñeiro)
Desisyon (español: Decisión): decisión
Diyos/a (español: Dios/a): deus/deusa
Doble (español: Doble): dobre, duplo
Doktor/a (español: Doctor/a): doutor/a, médico/a
Don (español: Don): señor (usado en waray-waray para nomear un home rico)
Donya (español: Doña): señora (usado para nomear unha muller rica)
Dos (español: Dos): dous
Dose (español: Doce): doce
Dosena (español: Docena): ducia
Drama (español: Drama): drama
Droga (español: Droga): droga
Hugador (español: Jugador): xogo (usado en waray-waray coma 'apostador')
Huygo (español: Juego): xogo (usado coma 'aposta')
Kabayo (español: Caballo): cabalo
Karsonsilyo/Carsoncillo (español: Calzoncillo): calzóns (usado coma 'pantalóns curtos')
Marigoso (español: Amargoso): amargo
Padi (español: Padre): pai (usado coma título para un sacerdote Católico Romano)

Portugués

Porta: Porta (porta)
Morto: Morto (fantasma)

Nahuatl

Achuete (Nahuatl: Achiotl; Español mexicano: Achiote): sementes de anato (Bixa orellana) de cor avermellada
Kakao/Kakaw (Cacao) (Nahuatl: Cacahuatl): cacao
Sayote (Nahuatl: Chayotli; Español mexicano: Chayote): un cabazo mexicano
Tiyangge (Nahuatl: Tianquiztli; Español mexicano: Tianguis): unha feira
Tsokolate (Nahuatl: Xocolatl): chocolate

Chinés

Bakya (Chinés Fukien, orixe chinés: 木屐): sandalias de madeira
Bihon: vermicelli (feito de fariña de arroz, orixe chinés: 米粉)
Bitsin (Chinés Fukien: Bi chhin, orixe chinés: 味精): glutamato monosódico
Jueteng (Chinés Fukien): xogo de números ilegal
Lumpia (Chinés Fukien, orixe chinés: 潤餅): roliño de primavera

Inglés

Basket: basket (cesto)
Basketbol: basketball (baloncesto)
Basketbolan: cancha de baloncesto
Baysikol: bicycle (bicicleta)
Bilib: believe, envy (crer, dar envexa)
Bilyar: billiard (billar)
Bilyaran: billiard hall (salón de billar)
Chiki: check (verificar)
Dyip: jeep (coche todo terreo)
Elementarya: elementary (educación básica)
Ekonomiks: economics (economía)
Eksport: export (exportar)
Ekspres: express (expreso)
Erkon: air con (aire acondicionado)
Grado: grade (grao)
Groseri: grocery (froitaría)
Hayskul: High School (escola)
Iskor: score (puntuación)
Iskrin: screen (tea)
Ispiker: speaker (falante)
Keyk: cake (torta)
Kostumer/Kustomer: customer (cliente)
Kompyuter: computer (ordenador)
Kondisyoner: conditioner (acondicionador)
Kontrol: control (control)
Krim: cream (crema)
Kukis: cookies (biscoito)
Lider: leader (líder)
Losyon: lotion (loción)
Manedyer: manager (xerente)
Masol: muscle (músculo)
Makroekonomiks: macroeconomics (macroeconomía)
Maikroekonomiks: microeconomics (microeconomía)
Isparkol: sparkle (brillar)
Traysikol: tricycle (triciclo)
Pidikab: pedicab (triciclo)

Cebuano

Bana (cebuano: Bana): marido

Persa

Saruwal (Persa: Sarwal): jeans, pantalóns texanos

Notas

↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.

Véxase tamén

Bibliografía

Dictionary English Waray-Waray/Tagalog (2005) by Tomas A. Abuyen, National Book Store, 494 pp., ISBN 9710865293.

Outros artigos

Ligazóns externas

Waray explicado (Tutorial Online)

[1] Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.

[1]