Pendón

Pendón carmesí en Dehesa de Cuéllar.

Pendón (do latín pendere, estar colgado) é un tipo de bandeira utilizada como distintivo, sinal ou insignia desde a Idade Media.

Formas

A súa forma máis habitual era corneta (cadrada e farpada, tradicional insignia dos concellos e as ordes militares) ou redondeada.

Historia

Nun principio eran un símbolo persoal, utilizábanos os cabaleiros nas súas lanzas para indicar a súa presenza, entre os séculos X ao XIII. No Cantar de mio Cid atópanse referencias como Mío Cid Ruy Díaz por Burgos entróve, van en su compañía sesenta pendones; o que indicaría que acompáñanlle 60 cabaleiros cos seus escudeiros, ou Trescientas lanzas son, todas llevan pendón.

Na Idade Media, as bandeiras tiñan sobre todo un uso bélico, identificaban a unha unidade militar dentro e fóra do campo de batalla, era a insignia de quen podía levantar hoste: os señores, as cidades e vilas, as ordes militares, os reis. O pendón real era o máis importante, acompañaba ao rei portado polo seu alférez, e adoitaba reflectir as armas reais, ben en deseño heráldico (ocupando as armas todo o pano) ou colocadas no centro. Inicialmente, o pendón real só podía ser utilizado polo rei. Na Idade Moderna, manter tropas convértese en monopolio dos monarcas absolutos e diversas unidades militares adoptan bandeiras que tamén reproducen as armas reais. Por este camiño, o deseño de diversas bandeiras nacionais modernas provén de antigos pendóns reais.

Coa evolución de vilas e cidades na Baixa Idade Media en León e en Castela empezáronse a conceder pendóns, polo rei, para uso exclusivo destes municipios, denominados pendóns concejiles, cuxo cor máis usual era o vermello carmesí, e que debían de ser portados por un cabaleiro designado expresamente para iso. Foron, desde entón, o orgullo e símbolo dun lugar. Cando na batalla perdíase o pendón, ou caía en mans do inimigo, procurábase recuperalo custe o que custe. Moitas das festas populares de España teñen como orixe a obtención dun pendón perdido en batalla. Moitos deles osténtanse hoxe en día con orgullo nas festas populares. Este costume afunde as súas raíces a fins do século XIV, cando en todos os municipios reguengos da Coroa de Castela comeza a celebrarse o nomeamento dun novo monarca mediante o “alzamento do pendón” real e/o o do concello. É a cerimonia denominada "proclamación", na que os cidadáns principais organizaban un bicamans e alzaban os pendóns mentres gritaban "Castela, Castela, Castela polo rei ...". En León variábase esa fórmula: gritábase "León, León, León e todo o seu reino polo rei...". En Navarra, a partir da conquista de 1512, adóptase a cerimonia e utilízase a expresión “Navarra, Navarra, Navarra polo Señor D… deste Reino que Divos garde”. O pendón real que alzábase nas cidades durante as proclamacións, contiña o escudo real bordado no centro dunha rica tea de damasco de cor púrpura ou carmesí. Nalgúns lugares ademais ou en lugar do pendón real podía alzarse o propio da cidade, moi habitualmente poñendo o escudo municipal no centro dunha tea carmesí ou púrpura, ás veces o escudo municipal dispoñíase no anverso e as armas reais no reverso. É por iso que, con tempo, moitas bandeiras provinciais e municipais acabasen sendo vermellas ou moradas.

Nun principio, o pendón era un exemplar único e distinto, utilizado exclusivamente pola persoa ou institución que era o seu titular. Desaparecíase ou deteriorábase era substituído por outro que non necesariamente había de ser idéntico en cor ou deseño, bastaba con que incluíse os emblemas que identifican ao titular. Ía unido a un hasta para ser portado en comitiva, formación ou desfile. Moi raramente colocábase nun edificio (algo que só se xeneraliza coas bandeiras no século XIX).

Simpecado

Chámase pendón á divisa ou insignia que teñen as confrarías para guiar as procesións. Estes pendóns, tamén denominados simpecados nalgúns casos, adoitan colgar dun hasta horizontal que á súa vez colga do mastro vertical, como os confalons. O pano adoita estar rematado en dúas puntas coas súas borlas.

Pendóns famosos

• Pendóns de León.
• Pendón da Conquista (Valencia). Unha reprodución fiel da senlleira real de Xaime I.
• Pendón da Divisa do rei. Nos séculos finais da Baixa Idade Media mostraba a divisa ou emblema persoal dos monarcas casteláns.
• Pendón de Baeza. Realizado no século XIV, unha tradición hagiográfica lendaria remontábao ao rei Afonso VII o Emperador para dar grazas a San Isidoro por axudarlle na toma de Baeza (25 de xullo de 1147), aínda que esta batalla historicamente nin sequera tivo lugar, pois a praza pactou a súa rendición nunhas capitulacións.
• Pendón de San Fernando
• Pendón de Orihuela.
• Pendón verde

Variantes

• Pendón e caldeira. Privilexio que outorgaban os reis aos ricoshomes de Castela cando viñan no seu socorro á guerra coa súa xente. Consistía en ostentar precedéndolles como a súa divisa o seu pendón ou estandarte en sinal de que podían levantar ou armar xente, e a caldeira, que era o emblema de que a mantiñan á súa costa.
• Pendón pousadeiro. Antigamente, era o aceno que se poñía na porta das pousadas ou mesóns para manifestar que neles admitíanse pasaxeiros.
• Aposentador ou posentador. Segundo o Mobiliario vero (Sevilla, 1485): Es ancho contra el asta e agudo contra el cabo: esta seña llevan los mariscales del rey quando van á aposentar los reales: asimismo tal seña pueden traer las órdenes é los maestros de cavallería, asimismo los que ouiesen cien cavalleros e dende ayuso fasta cinquenta...
• Traído a corzas. Parece que fálase dun pendón lixeiro para levalo cando se corría, segundo Sánchez. Seica debe lerse cordas, porque iría asegurado con cordas. Dimas Hinard entende á corzas, por á crozas, isto é, con hasta, a maneira de báculo porque tratábase do pendón dun bispo.
• Pendón da Divisa do rei. Pendón real, privativo dos monarcas, e que tremolaba o alférez maior do pendón da Divisa do rei.