गोरखनाथ

गोरखनाथ नाथपंथीय संप्रदायांतलो एक व्हड संत. ताणें नाथपंथीय समाजाचो प्रसार केलो. ताका गोरक्षनाथ ह्या नांवानूय वळखतात. ताच्या जल्माविशीं अजूनय मतभेद आसात. दक्षिणेंतले गोदावरी न्हंयचे देगेर चंद्रगिरी गांवांत ‘बडव’ देशांत काठेवाडांतले गोरखमठींत, तेचपरी पंजाब ह्या विंगडविंगड सुवातींनी, गोरखनाथाचें जल्मथळ म्हूण जाणकार बोट दाखयतात. नवनाथ कथासाराच्या णव्या अध्यायांत, गोरखनाथाची जल्मकथा अशी आयल्या:

एक फावट मच्छिंद्रनाथ बंगालांत चंद्रगिरी गांवांत एका ब्राम्हणाच्या घरांत पावलो. ताची सरस्वती नांवाची बायल आसली; पूण ती भुरगो नाशिल्ल्यान दुखेस्त आसताली. मच्छिंद्रनाथान तिचें दुख्ख वळखून तिका मंत्रिल्ली बिबूत दिली आनी ती खावपाक सांगली; अशें केल्यार तिका भुरगें जातलें अशेंय ताणें सांगलें. सरस्वतीचो हे गजालीचेर विश्वास बसलोना. तिणें ती बिबूत भायर गोबरांत उडयली. बारा वर्सांनी परतो येवन मच्छिंद्रनाथान भुरग्याची खबर घेतली, तेन्ना तिणें ती बिबूत आपणें गोबरांत उडयली म्हणून सांगलें. मच्छिंद्रनाथ बिबूत उडयली थंय गेलो आनी तातूंतल्यान एका भुरग्याक ताणें भायर काडलो. हो भुरगो बारा वर्सांमेरेन गोबरांत वाडलो म्हूण ताका ‘गोरक्ष’ हें नांव पडलें.

कांय जाणकार, गोरखनाथ णव्या वा धाव्या शतमानांत जावन गेलो आसूंये, अशें म्हण्टात. हजारीप्रसाद व्दिवेदीच्या मतान णव्या शतमानाच्या दुसर्याग अर्दांत तो जावन गेलो. रा. चिं. ढेरे ताचो काळ १०५० ते ११५० हो मानता. कांय दंतकथांनी कबीर (सुमार १४८८-१५१२) आनी गुरू नानक (सुमार १४६९-१५३८) हांचेकडेन गोरखनाथान उलोवप केल्ल्याचे उल्लेख आयल्यात.

गोरखनाथाचें घराणें उंचेल्या ब्राम्हण कुळांतलें आसलें, अशें हजारी प्रसाद व्दिवेदीचें मत आसा. दक्षिणेंत येवन राविल्ल्या एका काश्मिरी ब्राम्हणागेर गोरखनाथाचो जल्म जालो, अशें रा. चिं. ढेरे मानता. डॉ. मोहन सिंगाच्या मतान सकयले जातींतले एके हिंदू विधवेचो हो अवैध पूत जावन आसा. गोरक्षसिध्दान्त संग्रहांत ताका ‘ईश्वराचें संतान’ म्हळ्यार घरदार नाशिल्लो अशें म्हळां.

ताचो नाथासंप्रदायाच्या नवनाथांभितर आनी चवद्यांयशीं सिध्दांभितर आस्पाव जाता. नाथासंप्रदायाचे आदिप्रवर्तक म्हूण चार महायोग्यांचो उल्लेख येता. आदिनाथ म्हळ्यार साक्षात शिव. ताचे दोन शिष्य़ जालंधरनाथ आनी मच्छिंद्रनाथ (मत्स्येंद्रनाथ). जालंधरनाथाचो शिष्य कृष्णपाद (कानीफा, कण्हपा, कान्हपाद) तर मच्छिंद्रनाथाचो शिष्य गोरखनाथ. जालंधर, मच्छिंद्र, कृष्णपाद आनी गोरखनाथ हांणी ह्या मूळ नाथपंथाची बुन्याद घाली, ह्या विशयाचेर नाथ परंपरेंत एकमत आसा. जालंधर आनी कष्णपद हांचो संबंद कापालिक साधनेकडेन खास करून आयला, तर नाथ संप्रदायांत चड करून मच्छिंद्र आनी गोरखनाथ हांचो उल्लेख आयला. अमरनाथ, गहिनीनाथ, भर्तृहरी, गोपीचंद आनी विमलादेवी हे गोरखनाथाचे मुखेल शिष्य आसले. गोरखनाथ पुराय भारतभर भोंवडी करतालो. ताचे शिष्य विंगडविंगड प्रदेशांतले आसले. देखीक गहिनीनाथ, अमरनाथ हे महाराष्ट्रांतले, भर्तृहरी उज्जैयनीचो, गोपीचंद बंगालचो आसलो. भर्तृहरी आनी गोपीचंद तर आपलें राजवैभव सोडून गोरखनाथाच्या संप्रदायांत आयिल्ले.

गोरखनाथान संस्कृत, अपभ्रंश, हिंदी आनी हेर भारतीय भासांत कितलेशेच ग्रंथ बरयल्यात. लोकभाशेंत ग्रंथांची रचणूक करून ताणें त्या भासांक व्हडपण मेळोवन दिलें. ताच्या संस्कृत आनी अपभ्रंश ग्रंथांत ‘अमनस्व’, ‘गोरक्ष शतक’, ‘अमरौघ’, ‘गोरक्ष-पध्दति’, ‘गोरक्ष संहिता’, ‘महार्थमंजरी’, ‘सिध्दसिध्दांत पध्दती’, ‘योगमार्तंड’ हे म्हत्वाचे ग्रंथ जावन आसात. हिंदींत गोरखनाथाचे सुमार चाळीस ग्रंथ आसात. ताचे हे सगळे ग्रंथ पीतांबरदत्त बडथ्वाल हाणें संपादीत केल्यात. तेभायर गोरखानाथान आपली शिष्या विमलादेवीक ‘गोरक्षोपनिषद’ सांगिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. ह्या ग्रंथावेल्यान, गोरखनाथाचे बुद्दीची तांक केद्या व्हड तोलामोलाची आसली, तें समजता.

गोरखनाथाचें धर्म आनी संस्कृतायेविशींचें योगदान खूब व्हड आसा. पांच वायट विकारांचेर आदारिल्ली विवेकशून्य आनी आचारणान भ्रश्ट जाल्ली साधना त्याकाळार व्हड प्रमाणांत बळावल्ली. गोरखनाथान ही वायट चाल आळाबंदा हाडूंक योगमार्गाचो प्रसार केलो. पतंजलीच्या अष्टांग योगाचो उपेग करचो सोडून ताणें षडग योगाचो आदार घेतलो. ‘हठयोग’ म्हूण वळखुपाक येवंक लागलो. गोरखनाथान प्रस्थापन केल्ल्या योगमार्गाचे वा नाथपंथाचे बारा फांटे वा पंथ आसात. तेखातीर ताका ‘बहरपंथी’ अशें नांव पडिल्लें. ह्या संप्रदायाचे वांगडी कानफाटे वा दरसनी साधू म्हणूनय वळखुपाक येतात.

ह्या नाथपंथीय संप्रदायाचे बारा फांटे फुडले तरेन आसात: १. भूजची (कच्छ) कंठरनाथी २. पंजाब, पेशावर आनी रोहटकची पागलनाथी ३. पेशावर आनी अफगाणिस्तानांतली रावल ४. पुरी, मेवास्थानेश्र्वर (थानेसर) आनी कर्णालची पंख वा पंक ५. मारवाडची बन ६. जोधपूरची गोपाल वा रामके ७. बंगालची चांदनाथ कपिलानी ८. टिला, अंबाला, कर्णाल हांगाची हेठनाथी ९. बंगालच्या दिनाजपूर जिल्ह्यांतली चोलीनाथ आईपंथी १०. रतढोंडा मारवाडची बैरागपंथी ११. जयपूरची पावनाथी १२. धजनाथी

ह्या सगळ्या फांट्यांत पयलींचे जायते पंथ आस्पावल्यात. देखीक – कपिलाचो योगमार्ग, लकुलीश मत, कापालिक मत, वाममार्ग आनी हेर.

गोरखनाथाचें कार्य विंगडविंगड तरांचे आसलें. देवत्व मेळोवपाक देश, काल, धर्म, वंश, जाती हे सगळे भेद माड्‌डोवन मुखार वचपाक जाय, अशें ताचें म्हणणें आसलें.खर वैराग्य, विशुध्द चारित्र्य, सदाचार, ब्रम्हचर्य हांकां पाळो दिवन ताणें स्वताच्या आचारणाचें म्हत्व त्या काळांतल्या समाजाक पटोवन, अनैतीक, अविवेकान वागपी, वायट करणी करपी भौसाक आळाबंदा हाडून भारतीय आध्यात्मीक साधनेचो उपदेश केलो. योगसाधनेक सुसंघटीत रूप दिवन योगसाधनेक वेवस्थितपणा हाडलो.

हिंदू-मुस्लीम एकचाराची बुन्याद सगळ्यांत पयलीं गोरखनाथान घाली. ताच्या शिष्यांत हिंदू तशेंच मुस्लीम जातीचे लोक आसताले. बाबा रतन हाजी हो मुखेल मुस्लीम वांगडी आसलो. आयजूय नाथ संप्रदायाच्या रावळ फांट्यांत मुसलमान लोक व्हड प्रमाणांत आसात गोरक्षसिध्दान्त संग्रहांत ताणें वर्णाश्रमाआड कडक विचार मांडल्यात. तेखातीर वर्णभ्रश्टाक नाथसंप्रदाय, ही आश्रयाची सुवात दिसताली. शुद्रावांगडाच बायलांविशींय गोरखनाथाक तळमळ आसली; आपल्या शिष्याभितर ताणें बायलांकूय आस्पावन घेतिल्लीं. विमलादेवी आनी मयनामती ह्यो ताच्यो मुखेल बायल शिष्या.

गोरखनाथाच्या विचारांचेर विस्वास दवरपी नाथपंथीय अनुयायी आनी तांचे मठ आयजलेगीत भारतांतूय न्हय, तर श्रीलंका, नेपाळांत लेगीत आसात. ताच्या विचारांचो प्रभाव ताचे उपरांत सगळ्या निर्गुणपंथीय अनुयायांचेर लेगीत पडला. ज्ञानेश्र्वरान गोरखनाथाचो ‘विषयविध्वंसैक वीर’ ह्या उतरांनी गौरव केला.