Մշակութային տեղափոխված արժեքներ

«Հերման Գյորինգ» դիվիզիայի զինվորները ռազմավարի մոտ, 1944 թվական

Ռազմավարային արվեստի օրինակ, Պրիամի գանձարանը (այժմ` Պուշկինի անվան կերպարվեստի թանգարան)

Մշակութային տեղափոխված արժեքներ, մշակութային արժեքներ, որոնք մի երկրից մեկ այլ երկիր են տեղափոխվել պատերազմի պայմաններում։ Միջազգային իրավունքում դիտարկվում են երկու դեպք.

• արժենքեր, որոնք տեղափոխվել են ագրեսոր պետության կողմից` իր գրաված տարածքներից,
• արժեքներ, որոնք հաղթող պետության կողմից տեղափոխվել են որպես փոխհատուցում ագրեսոր երկրի տարածքից (այսինքն, որպես փոխհատուցում այն մշակութային արժեքների, որոնք ոչնչացվել կամ թալանվել են իր երկրի տարածքում` զավթիչի կողմից)։

Մշակութային արժեքների դուրս բերում Նացիստական Գերմանիայի գրաված տարածքներից

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելու հետ Նացիստական Գերմանիայում ստեղծվել են մի շարք հատուկ կազմակերպություններ` գրաված տարածքներից մշակութային արժեքները դուրս բերելու համար։ Դրանցից են եղել Միավորված արևելյան տարածքներում գերմանական մշակութային արժեքների հաշվարկման գլխավոր միջնորդի աշխատակազմը, որը գտնվում էր Հայնրիխ Հիմլերի վերահսկողության տակ, հատուկ նշանակության գումարտակը, որը կազմված էր մշակույթի և արվեստի ոլորտի մասնագետներից և ենթարկվում էր Արտաքին գործերի նախարար Իոահիմ ֆոն Ռիբենտրոպին, ռեյխսլյատեր Ռոզենբերգի շտաբը և նրա կողմից հիմնադրված «Գրաված արևելյան տարածքների մշակութային արժեքների հավաքման և զավթման կենտրոնը» և այլն։

Գերմանական զորքերը Խորհրդային Միության տարածքում իրականացրել են «ոչարիացիների թերարժեք ինքնության վերացման» ծրագիր` արվեստի առարկաների հետևողական ոչնչացման, թանգարանների, պահսետների ու մասնավոր սեփականության թալանի միջոցով։ 1943 թվականից պաշտոնապես այսօրինակ խնդիր է դրվել ՍՍ-ի, գեստապոյի, Ֆինանսների նախարարության, Ռեյխի մշակույթի պալատի և իշխանական մի քանի պակաս նշանակալի այլ ինստիտուտների առջև. Բացի հարստության թալանը, օկուպանտները ոչնչացրել են նաև մշակութային ու պատմական բազմաթիվ հուշարձաններ,բազմադարյա պատմության ճարտարապետական գլուխգործոցներ։

1942 թվականի նոյեմբերին Մոսկվայում հիմնվել է հատուկ հանձնաժողով, որի խնդիրն էր «ուսումնասիրել ու ցուցակագրել այն վնասները, որոնք հասցվել են ֆաշիստական Գերմանիայի ու դրա դաշնակիցների սեփական քաղաքացիներին, կոլտնտեսություններին, հասարակական ինստիտուտներին, պետական նախաձեռնություններին ու հաստատություններին»։

Սակայն խորհրդային ու ռուսական պետությունները գրեթե ոչինչ չեն կարողացել ձեռնարկել իրենց սեփական մշակութային արժեքների որոնման համար, որոնք Արևմուտք էին տեղափոխվել ԽՍՀՄ-ի դեմ գերմանական ագրեսիայի արդյունքում։ Համարվում էր, դրանց գտնվելու վայրը որոշելը ծայրահեղ բարդ էր, իսկ վերադարձնելը` գործնականում անհնար, քանի որ արվեստի հափշտակված գործերի մեծ մասը գտնվում էին մասնավոր հավաքածուներում։

Մշակութային արժեքների տեղափոխում Գերմանիայից ԽՍՀՄ

Հայրենական մեծ պատերազմի ավարտից հետո Գերմանիայի և դրա նախկին ռազմական դաշնակիցների` Բուլղարիայի, Հունգարիայի, Իտալիայի, Ռումինիայի և Ֆինլանդիայի մշակութային արժեքները փոխհատուցման ռեստիտուցիայի արդյունքում տեղափոխվել են ԽՍՀՄ տարածք ռազմավարների հատուկ գումարտակների կողմից` երկրի քաղաքական ղեկավարության հրամաններով և ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի և Սմերշի կառույցների ակտիվ մասնակցությամբ։ Մեծ մասը տեղափոխվել է մինչև պատերազմի ավարտը և ռեստիտուցիայի վերաբերյալ նիստերը։ Միևնույն ժամանակ` պատշաճ հավաքագրում չի անցկացվել, և մշակութային արժեքների չափման միավորը չի որոշակիացվել։ Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլացիայից հետո Խորհրդային Միությունը մի քանի տարվա ընթացքում անվերահսկելիորեն տեղափոխել է ինչպես խորհրդային, այնպես էլ` գերմանական մշակութային արժեքները գրաված տարածքներից։ Խորհրդային իշխանությունները ելնում էին այն բանից, որ փոխհատուցման իրավունքը ճանաչված է այլ հաղթող գերտերությունների կողմից և կասկածի ենթակա չէ։

1955-1958 թվականներին արժեքների մի մասը, այդ թվում և` Պերգամոնի զոհասեղանն ու Սիքստինյան Տիրամայրը վերադարձվել են Գերմանիա` առանց ԽՍՀՄ-ի ունեցած սեփականության իրավունքի մասին որևէ ակնարկի և ընդունելով այն փաստը, որ դրանք գերմանական մշակւթային ժառանգության մաս են։

Կրակովի` նացիստական ավերածությունների ընթացքում կորած Ռաֆայելի վրձնին պատկանող դիմանկար

Ըստ պրուսական մշակութային ժառանգության ֆոնդի հաշվարկների` Ռուսաստանում է գտնվում «ռազմավարի արվեստի» ավելի քան մեկ միլիոն օբյեկտ և մոտավորապես 4.6 միլիոն հազվագյուտ գիրք ու ձեռագիր, որոնք Գերմանիայից հանվել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Արվեստի այդ գործերից ավելի քան 200.000-ն ունեն թանգարանային արժեք։ Ըստ ռուսական կողմի` խոսքը մոտավորապես 1.3 միլիոն գրքերի, 250.000 թանգարանային առարկաների ու ավելի քան 266.000 արխիվային գործերի մասին է։ Մասնավորապես, Էրմիտաժում պահվում է մոտավորապես 800 կտավ, 200 քանդակ, Վիեննայի Ավստրիական գրադարանի պապիրուսներ, ճապոնական և չինական արվեստի գործեր` Բեռլինի Արևելաասիական թանգարանից։

Պերգամոնի զոհասեղանը խորհրդային իշխանությունների կողմից ԳԴՀ է վերադարձվել 1958 թվականին

Գերմանիայում պետական պաշտոնյաները, գիտական հասարակությունը, մշակույթի և արվեստի ներկայացուցիչները չեն դադարել որոնել գերմանական տեղափոխված մշակութային արժեքների գտնվելու վայրը։ Ավելին, գերմանական հասարակությունն ակտիվորեն պաշտպանում է այդ արժեքների` Գերմանիային վերադարձնելու գաղափարը։ Իր հերթին, Ռուսաստանն ընդգծում է փոխհատուցման էթիկական նշանակությունը` որպես հատուցում այն վնասին, որը հասցրել է գերմանական ռազամական ագրեսիան երկրի ազգային սեփականությանը։

Հունգարական հավաքածու

Արվեստի ավելի քան հարյուր հիսուն գործեր, որոնք պատկանել են հրեական ծագման հունգարացի գործարարների, 1944 թվականին բռնագրավվել են և ուղարկվել են Գերմանիա, որտեղ այնուհետև հայտնաբերվել են խորհրդային զորքերի կողմից և ոչ պաշտոնական ճանապարհով տեղափոխվել են ԽՍՀՄ, այստեղ դրանք փոխանցվել են Նիժնի Նովգորոդի թանգարանին։ Այժմ թանգարանին նվիրված 151 գործերից Նիժնի Նովգորոդում մնացել են 53 նկար և ութ քանդակ։ Ավելի քան 70 նկար պահվում են Մոսկվայի Գրաբարի անվան կենտրոնում։ Հինգ աշխատանք պահվում է Պուշկինի անվան կերպարվեստի թանգարանում։ 15 գործ Հունգարիային են փոխանցվել 1972 թվականին, ևս երկու աշխատանք` 1992 թվականին Հունգարիայի կառավարությանն է հանձնել Բորիս Ելցինը։

1999 թվականին Մոսկվայի Պրեսնենսկի դատարանին ներկայացված հայցում բարոն Անդրե Հերցոգի ժառանգորդուհին` ԱՄՆ-ում բնակվող Մարթա Նիրենբերգը, պահանջել է իրեն վերադարձնել ընտանեկան հավաքածուի տասնյոթ կտավ։ Մինչև գործն ըստ էության քննելը մայրաքաղաքային դատարանն առաջարկել է ժառանգորդուհուն մեկ միլիարդ դոլարի չափով պետտուրք վճարել` հայց ներկայացնելու համար, քանի որ ըստ դատարանի դա նկարների արժեքի 1.5 տոկոսն է։ Միայն Ռուսաստանի Դաշնության գլխավոր դատարանն է ընդունել, որ պահանջվող գումարը ոչ այլ ինչ է, քան «հայցվորի համար անկատարելի պահանջ և անօրինական պահանջ` դատական պաշտպանության նրա իրավունքի հանդեպ»։

Լեհաստան և Գերմանիա

Տե՛ս նաև՝ Բեռլինկա (գրադարան)

2007 թվականի ամռանը Լեհաստանի և Գերմանիայի միջև վեճ էր ծագել` մշակութային տեղափոխված արժեքների վերաբերյալ, որոնք գտնվում էին Գերմանիայի արևելյան շրջաններում և որոնք ըստ Հակահիտլերյան խմբավորման որոշման Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տրվել են Լեհաստանին։ Լեհաստանի արտգործնախարար Աննա Ֆոտիգան կտրականապես մերժել է ԳԴՀ-ի` մշակութային արժեքների վերադարձի մասին պահանջները` Gazeta Wyborcza թերթի հետ հարցազրույցում հայտարարելով, որ Լեհաստանն այդ արժեքները չի զավթել, այլ «դրանք թողնվել են փախչող նացիստների կողմից, և, ըստ միջազգային իրավունքի, դրանք պատկանում են Լեհաստանին»։ Աննա Ֆոգիտեն հայտարարել է, որ իր կողմից կարող է փոխհատուցման պահանջներ ներկայացնել Գերմանիային. «Մեր կորուստները մենք գնահատում ենք քսան միլիարդ դոլար», ասել է նա։

Լեհաստան և Ուկրաինա

20-րդ դարում ծագած մշակութային արժեքների փոխադարձ ռեստիտուցիայի խնդիրը լուծվել է Լեհաստանի ու Ուկրաինայի միջև։ Օրինակ, Լեհաստանը Ուկրաինային է փոխանցել Պրոսվիտի համայնքի արխիվի մի մասը` 1868-1923 թվականների փաստաթղթերը։

Ռուսաստան և Ֆրանսիա

Խորհրդային զորքերի կողմից գրաված տարածքներում են մնացել ֆրանսիական մշակութային արժեքներ։ Օրինակ, Սուդեթի մարզում էին ֆրանսիական արխիվային փաստաթղթեր, որոնք գեստապոյի կողմից այնտեղ էին տարվել 1940 թվականին։ Խորհրդային շրջանում Ֆրանսիային է վերադարձվել այդ փաստաթղթերի մի փոքր մասը։ Բանն այն է, որ այդ արխվային ֆոնդերի մեծ մասը կազմում էին ֆրանսիական հատուկ ծառայությունների փաստաթղթերը։ 1992-1993 թվականներին Ռուսաստանի ու Ֆրանսիայի միջև փաստաթղթերի վերադարձի մասին համաձայնագիր է կնքվել։ Միայն 1993 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1994 թվականի մայիս Ֆրանսիային է փոխանցվել ավելի քան 900 հազար արխիվային փաստաթուղթ։ Փոխարենը Ֆրանսիան վճարել է այն փաստաթղթերի միկրոֆիլմավորումը (յոթ միլիոն կադր), որոնք պահանջել է ռուսական կողմը, ՌԴ-ին է հանձնել ռուսական ու խորհրդային տասներկու նավերի մատյանները, որոնք նավարկել են Միջերկրական ծովում 1920-ական թվականներին, 255 արխիվային գործ ռուսական արտագաղթի մասին և մոտ 300 հազար ֆրանկ` ռուսական արխիվային փաստաթղթերի պահպանման համար։ Փոխանակումը հասարակական մեծ վրդովմունք է առաջացրել Ռուսաստանում, և 1994 թվականին այն դադարեցվել է։ 2002 թվականին Ֆրանսիային է վերադարձվել արխիվային փաստաթղթերի մեծ խմբաքանակ։

Տես նաև

• Ռազմատուգանք
• Սաթե սենյակ

Գրականություն

• Трофейное искусство / Библиография международной литературы о судьбе культурных ценностей, перемешенных из Германии в Союз ССР в результате Второй мировой войны и находящихся теперь на территории Российской Федерации и других стран Союза Независимых Государств — 4 перераб. изд. — München 2003. ISBN 3-87690-835-3
• Иванова Н.И. Перемещенные культурные ценности: даты и факты. СПб., 2011
• A Catalogue of the Works of Art from the Collection of the Kunsthalle Bremen Lost During Evacuation in the Second World War. Hrsg. Von dem Kunstverein in Bremen/der Kunsthalle Bremen. Bremen, 1997.
• Акинша К., Козлов Г. Трофейное искусство. В поисках сокровищ в российских запасниках. Мюнхен, 1995.
• Burchardi K., Kalb C. «Beuteunst» als Chance. Perspektiven der deutsch-russischen Verständigung. Osteuropa -Institut München. 1998, № 38. S.7.
• Федеральный закон от 15 апреля 1998 г. N 64-ФЗ «О культурных ценностях, перемещенных в Союз ССР в результате Второй мировой войны и находящихся на территории Российской Федерации» (с изменениями от 25 мая 2000 г., 22 августа 2004 г.)
• ПОСТАНОВЛЕНИЕ КОНСТИТУЦИОННОГО СУДА РФ от 20 июля 1999 г. N 12-П ПО ДЕЛУ О ПРОВЕРКЕ КОНСТИТУЦИОННОСТИ ФЕДЕРАЛЬНОГО ЗАКОНА ОТ 15 АПРЕЛЯ 1998 ГОДА «О КУЛЬТУРНЫХ ЦЕННОСТЯХ, ПЕРЕМЕЩЕННЫХ В СОЮЗ ССР В РЕЗУЛЬТАТЕ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ И НАХОДЯЩИХСЯ НА ТЕРРИТОРИИ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ»
• В.Андрианов. Проблема реституции в международном праве и практике Конституционного Суда Российской Федерации Արխիվացված 2020-10-29 Wayback Machine
• Берлинская (Потсдамская) конференция (17 июля — 2 августа 1945 года) Արխիվացված 2020-10-25 Wayback Machine
• Сводный каталог утраченных ценностей Российской Федерации

Արտաքին հղումներ

• «Трофейное искусство» — Библиографическая база данных всемирной литературы о судьбе культурных ценностей, перемещённых в результате Второй мировой войны из Германии в СССР того времени и находящихся на территории Российской Федерации и Содружества независимых государств.
• Культурные ценности — жертвы войны. Специальные исследования
• «Нужно ли России возвращать перемещённые культурные ценности странам-владельцам?» — «Эхо Москвы», 17.02.2005
• Конфликт Министра культуры Соколова и Руководителя Федерального агентства по культуре Швыдкого — Программа «Созидающие», 13.07.2005, — Гость студии: Савва Ямщиков
• Иванова Н.И. Перемещенные культурные ценности: даты и факты. - СПб., 2011. - с. 195. ISBN 978-5-7320-1227
• Иванова Н.И. Книги анонимных авторов в собрании "Большого Йорка" // Актуальные проблемы теории и истории библиофильства. Матер. 12 межд. конф. - СПб., 2010. - 38-47 с. ISBN 978-5-8192-0405-4
• Иванова Н.И. Перемещенные культурные ценности: продолжение следует. - СПб., 2013. -с. 143. ISBN 978-5-7320-1258-3
• Иванова Н.И. Фамилия графа Йорка фон Вартенбурга в Санкт-Петербурге. - ч.2. СПб., 2000.- с. 47. ISBN 5-93287-017-6
• Иванова Н.И. Страницы истории Германии. СПб., 2004. - 246, вклейка. ISBN 5-7199-0220-1
• Гавров С.Н. Европейская интеграция и решение проблемы перемещенных культурных ценностей // Вестник КемГУКИ. № 2. 2007. С. 79-81. ISSN 2078-1768.
• Защита культурных ценностей во время конфликта.(չաշխատող հղում)
• К.Акинша — «Реституция художественных ценностей», Отечественные записки, № 1, 2005
• Перемещённые культурные ценности: война или мир — «Эхо Москвы», 15.03.2010