Jump to content

Հաբլ (աստղադիտակ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հաբլ
Hubble Space Telescope
Տեսակտիեզերական աստղադիտակ
Մասն էGreat Observatories program?[1]
ԿազմակերպությունՆԱՍԱ, Եվրոպական տիեզերական գործակալություն
ԿառավարողGoddard Space Flight Center?[2] և Space Telescope Science Institute?[2]
Աստղադիտարանի կոդ250
Վայրտիեզերք
Կիզակետային երկարություն57,6 մետր[3]
Հիմնադրվել է՝1990 թվական
Անվանված էԷդվին Հաբլ[4]
ԱնդամակցությունLockheed Missiles and Space Company[5] և PerkinElmer[5]
Կայքhubblesite.org​(անգլ.)
անընդհատ փոփոխվող
 Hubble Space Telescope Վիքիպահեստում

Հաբլ, տիեզերական աստղադիտակ «Հաբլ»-ը (անգլ.՝ Hubble Space Telescope, HST) ավտոմատ աստղադիտարան է, որը Երկրի ուղեծիր էր դուրս բերվել տիեզերական շաթլի կողմից 1990 թվականին և դեռ գործում է[6]։ Այն ունի 2.4 մետր բացվածք և իր չորս գլխավոր գործիքների օգնությամբ հետազոտում է մոտ ուլտրամանուշակագույն, տեսանելի և մոտ ինֆրակարմիր սպեկտրերում։ Աստղադիտակը կոչվել է աստղագետ Էդվին Հաբլի անունով։

Հաբլի ուղեծիրը Երկրի ուղեծրի աղավաղումներից դուրս թույլ է տալիս նրան նկարել ծայրաստիճան բարձր որակի պատկերներ՝ գրեթե առանց ետին պլանի լույսի։ Հաբլի Deep Field-ը տեսանելի լույսով ամենամանրամասն նկարներից է, որը թույլ տվեց խոր հայացք գցել տիեզերք։ Հաբլի բազմաթիվ հայտնագործությունները բերել են աստղաֆիզիկայի մեջ բեկումնային առաջընթացների, ինչպիսին է, օրինակ, Հաբլի օրենքը։

Չնայած, որ Հաբլը չի եղել առաջին տիեզերական աստղադիտակը, այն ամենամեծերից է ու ամենաբազմակողմանին։ Այն հայտնի է և որպես կարևոր հետազոտական գործիք, և որպես հասարակայնության հետ կապերի միջոց աստղագիտության համար։ «Հաբլ»-ը կառուցել է ԱՄՆ-ի տիեզերական գործակալություն ՆԱՍԱ-ն՝ Եվրոպական տիեզերական գործակալության օգնությամբ։ Աստղադիտակը կառավարվում է Տիեզերական աստղադիտակների գիտական ինստիտուտի կողմից։ Հաբլը ՆԱՍԱ-ի «Մեծ աստղադիտակներ» ծրագրի մի մասն է՝ Քոմփթոնի գամմա ճառագայթների աստղադիտարանի, Սպիտցերի տիեզերական աստղադիտակի ու Չանդրայի ռենտգենյան ճառագայթների աստղադիտարանի հետ մեկտեղ[7]։

Տիեզերական աստղադիտակների մասին միտքը ծնվել էր դեռ 1923 թվականին[8]։ Հաբլի նախագիծը սկսեց ֆինանսավորվել 1970-ական թվականներին 1983 թվականին տիեզերք դուրս բերելու նախատեսումով, սակայն ծրագիրը հետ էր ընկնում տեխնիկական հետաձգումների, ֆինանսական խնդիրների և Չելենջեր շաթլի աղետի պատճառով։ Երբ Հաբլը վերջապես դուրս բերվեց ուղեծիր 1990 թվականին, հայտնաբերվեց, որ նրա գլխավոր հայելին սխալ է տեղադրվել։ Օպտիկան կարգավորվեց 1993 թվականին՝ հատուկ ծառայողական առաքելությամբ։

Հաբլը միակ աստղադիտակն է` կառուցված տիեզերքում սպասարկվելու համար։ 1993 և 2002 թվականներին միջև չորս տիեզերական շաթլների առաքելություններ վերանորոգել, արդիականացրել ու համակարգեր են փոխարինել աստղադիտարանի վրա։ Հինգերորդ առաքելությունը չեղյալ է համարվել՝ անվտանգության նկատառումներից ելնելով, հաջորդելով Կոլումբիա շաթլի աղետին։ Չնայած դրան` երկար քննարկումներից հետո ՆԱՍԱ-ի ղեկավար Մայքլ Գրիֆինը հավանություն տվեց մեկ վերջին սպասարկման առաքելությանը, որն իրականացվեց 2009 թվականին։ Սպասվում է, որ աստղադիտակը կաշխատի ամենաքիչը մինչև 2014 թվականը, հնարավոր է նաև մինչը 2020 թվականը[9]։ Հաբլի գիտական հաջորդող Ջեյմս Ուեբբ տիեզերական աստղադիտակը ծրագրավորված է տիեզերք թողնել 2020 թվականին։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախապատմություն ու վաղ գաղափարներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տիեզերական աստղադիտակի մասին առաջին հիշատակությունը հանդիպում է Հերման Օբերտի «Հրթիռը միջմոլորակային տարածության մեջ» (գերմ.՝ Die Rakete zu den Planetenraumen) գրքում, որը հրատարակվել է 1932 թվականին։

1946 թվականին ամերիկացի աստղաֆիզիկոս Լայման Սպիցերը հրատարակել է «Տիեզերական աստղադիտարանի աստղագիտական առավելությունները» (անգլ.՝ Astronomical advantages of an extra-terrestrial observatory) հոդվածը։ Այնտեղ նշվում է երկու կարևոր առավելություն։ Առաջինը այն է, որ անկյունային թույլտվությունը կսահմանվի միայն դիֆրակցիայով և ոչ թե մթնոլորտի անհանգիստ հոսքերով։ Երկրորդն էլ այն է, որ տիեզերական աստղադիտակը կկարողանա հետևել ինֆրակարմիր և ուլտրամանուշակագույն տիրույթներում, ինչը հնարավոր չէ Երկրի վրա, քանի որ դրանց մեծ մասը կլանվում է մթնոլորտի կողմից։

Սպիցերը իր գիտական կարիերայի զգալի մասը նվիրել է նախագծի առաջընթացին։ 1962 թվականին ԱՄՆ-ի գիտությունների ազգային ակադեմիայի զեկույցում խորհուրդ է տրվում ուղեծրային աստղադիտարանի գաղափարը ընդգրկել տիեզերական ծրագրի մեջ։ 1965 թվականին Սպիցերը նշանակվեց կոմիտեի ղեկավար, որի պարտականությունների մեջ էր մտնում մեծ տիեզերական աստղադիտակի համար գիտական խնդիրների որոնումը։

Տիեզերական աստղագիտությունը սկսեց զարգանալ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ 1946 թվականին առաջին անգամ ստացվեց Արեգակի ուլտրամանուշակագույն սպեկտրը։ 1962 թվականին Արեգակի ուսումնասիրման համար Մեծ Բրիտանիան ուղարկեց ուղեծրային աստղադիտակ՝ «Արիել» ծրագրի շրջանակներում, իսկ 1966 թվականին ՆԱՍԱ-ն տիեզերք ուղարկեց առաջին ուղեծրային աստղադիտարանը՝ ՈՒԱԱ-1-ը։ Առեքելությունը չհաջողվեց, քանի որ 3 օր հետո մարտկոցների հետ խնդիր առաջացավ։ 1968 թվականին ուղարկվեց ՈՒԱԱ-2-ը, որը աստղերի ու գալակտիկաների ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ուսումնասիրություն արեց մինչև 1972 թվականը՝ նախատեսված կյանքի տևողությունը 1 տարով երկարաձգելով։

Նախագծի ֆինանսավորում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՈՒԱԱ–ի հաջողությունից հետո, աստղագիտական հասարակությունը համաձայնության եկավ, որ մեծ ուղեծրային աստղադիտակի կառուցումը պետք է առաջնահերթ խնդիր դառնա։ 1970 թվականին ՆԱՍԱ–ն երկու կոմիտե ստեղծեց՝ մեկը տեխնիկական մասի հետազոտման ու նախագծման համար, երկրորդը՝ գիտական հետազոտությունների ծրագրի ստեղծումը։ Հաջորդ խոչընդոտը նախագծի ֆինանսավորումն էր, քանի որ ծախսերը գերազանցելու էին ցանկացած վերգետնյա աստղադիտակի գինը։ ԱՄՆ–ի Կոնգրեսը սկսեց կասկածել գումարի ծախսման համար ներկայացվող հոդվածների շուրջ և կրճատեց հատկացումները, որոնք սկզբից ենթադրում էին գործիքների լայնածավալ հետազոտումն ու աստղադիտակի կառուցումը։ 1974 թվականին բյուջեի ծախսերի կրճատման ծրագրի շրջանակներում Կոնգրեսը ամբողջովին չեղյալ համարեց նախագծի ֆինանսավորումը։

Որպես պատասսխան աստղագետները սկսեցին լայնածավալ լոբբինգի քարոզարշավ։ Բազում գիտնականներ հանդիպեցին կոնգրեսականների ու սենատորների հետ։ Նաև ձեռնարկվեց մեծաքանակ նամակների ուղարկման մի քանի ակցիա՝ նախագծին աջակցելու համար։ Գիտությունների ազգային ակադեմիան հրատարակեց զեկույց, որում նշվում էր մեծ ուղեծրային աստղադիտակի կառուցման կարևորությունը։ Վերջապես Սենատը համաձայնվեց հատկացնել Կոնգրեսի կողմից հաստատված բյուջեի միջոցների կեսը։

Ֆինանսական խնդիրները բերեցին որոշ կրճատումների, որոնցից ամենագլխավորը հայելիի տրամագծի փոքրացման որոշումն էր, ըստ որի այն պետք է լիներ 2.4 մետր՝ նախորդ 3–ի փոխարեն։ Դա արվում էր ծախսերի կրճատման և ավելի կոմպակտ կառույցի ստացման համար։ Նաև չեղարկվեց 1.5 մետր տրամագիծ ունեցող հայելիով աստղադիտակի նախագիծը, որը պետք է ուղարկվեր թեստավորման ու համակարգերի բարելավման համար։ Ընդունվեց որոշում համագործակցել ԵՏԳ–ի հետ, որը համաձայնվեց ֆինանսավորել նախագիծը, ինչպես նաև տրամադրել որոշ գործիքներ և արևային մարտկոցներ։ Դրա փոխարեն եվրոպական աստղագետները իրավունք էին ստանում վերցնել աստղադիտակի հետազոտման ժամանակի ամենաքիչը 15%–ը։ 1978 թվականին Կոնգրեսը հաստատեց 36 միլիոն դոլարի չափով ֆինանսավորումը և դրանից հետո սկսվեցին լայնամասշտաբ աշխատանքներ նախագծի շուրջ։ Աստղադիտակի մեկնարկի նախնական ամսաթիվը եղավ 1983 թվականը։ 1980-ականների սկզբին այն ստացավ Էդվին Հաբլի անունը։

Նախագծման ու կառուցման կազմակերպում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տիեզերական աստղադիտակի շուրջ աշխատանքները բաժանվել էին տարբեր ընկերությունների ու գործակալությունների միջև։ Մարշալի տիեզերական կենտրոնը պատասխանատու էր աստղադիտակի նախագծման ու կառուցման համար, Հոդարդի տիեզերական թռիչքների կենտրոնը զբաղվում էր ընդհանուր կառավարմամբ ու գիտական գործիքների մշակմամբ և ընտրվել էր որպես վերգետնյա կառավարման կետնրոն։ Մարշալի կենտրոնը «Պերկին–Էլմեր» ընկերության հետ պայմանագիր կնքեց աստղադիտակի սենսորների ճշգրիտ ուղղորդման ու օպտիկական համակարգի նախագծման և պատրաստման համար։ «Լոկխիդ» ընկերությունը ստացավ պայմանագիր աստղադիտակի տիեզերական սարքավորումների կառուցման համար։

Օպտիկական համակարգի պատրաստում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հայելիի հղկում, «Պերկին-Էլմեր» ընկերության լաբորատորիա, 1979 թվականի մայիս

Հայելին ու օպտիկական համակարգը աստղադիտակի կառուցվածքի ամենակարևոր մասերն էին և նրանց համար գործում էին առանձնահատուկ խիստ պահանջներ։ Սովորաբար աստղադիտակների հայելիները արտադրվում են տեսանելի լույսի ալիքի երկարության մոտ մեկ տասներորդ չափով շեղումով, սակայն քանի որ տիեզերական աստղադիտակը նախատեսված էր ուլտրամանուշակագույնից մինչև գրեթե ինֆրակարմիր լույսերի դիտարկումների համար, ապա նրա շեղումն Երկրի վրա գործող աստղադիտակներից ավելի քիչ պետք է լիներ։ Հաբլի հիմնական հայելիի շեղումը հաստատվեց տեսանելի լույսի ալիքի երկարության 1/20 չափի վրա, ինչը կազմում էր 30 նմ։

«Պերկին-Էլմեր» ընկերությունը ուզում էր օգտագործեր նոր հաստոցներ՝ թվային ծրագրային կառավարմամբ, այդպիսի հայելի պատրաստելու համար։ «Կոդակ» ընկերությունը պայմանագիր կնքեց՝ ավանդական տեխնոլոգիաներով պահեստային հայելի պատրաստելու համար[10]։ Հիմնական հայելիի վրա աշխատանքները սկսեցին 1979 թվականին։ Պատրաստման համար օգտագործվում էր ջերմային ընդլայնման ծայրահեղ ցածր գործակցով ապակի։ Զանգվածի նվազեցման նպատակով հայելին կազմված էր երկու մակերևույթից՝ վերին և ստորին, որոնք միացված էին վանդակավոր կառուցվածքով։

Աստղադիտակի պահեստային հայելին, ավիացիայի ու տիեզերագնացության Սմիտսոնյան թանգարան, Վաշինգտոն

Հայելիի հղկման աշխատանքները շարունակվում էին մինչև 1981 թվականի մայիսի 1` գերազանցելով նախապես որոշված ժամկետներն ու նախատեսված բյուջեն։ Այն ժամանակի ՆԱՍԱ-ի հաշվետվություններում հայտնվում են կասկածներ «Պերկին-Էլմեր»-ի ղեկավարության իրավասությունների և այդ ընկերության՝ այդպիսի նշանակության նախագիծը վերջացնելու հնարավորությունների մասին։ Միջոցների տնտեսման նպատակով ՆԱՍԱ-ն չեղյալ համարեց պահեստային հայելիի պատվերը և տեղափոխեց աստղադիտակի մեկնարկի ամսաթիվը 1984 թվականի հոկտեմբեր։ Աշխատանքները լիովին ավարտվեցին 1981 թվականի վերջին՝ ալյումինից 75 նմ հաստությամբ ռեֆլեկտիվ ծածկույթի ու մագնեզիումի ֆտորիդից 25 նմ հաստությամբ պաշտպանիչ շերտի տեղադրումից հետո[11][12]։

Չնայած դրան, կասկածները մնացին, քանի որ օպտիկական համակարգի մնացած բաղկացուցիչների վրա աշխատանքների վերջնաժամկետները անընդհատ երկարաձգվում էին՝ գերազանցելով նախագծի բյուջեն։ Աշխատանքների ժամանակացույցը, որ «Պերկին-Էլմերը» ներկայացրել էր ՆԱՍԱ-ին, նրանց կողմից բնութագրվեց որպես «անորոշ և ամեն օր փոփոխվող», ինչից հետո ՆԱՍԱ-ն կրկին տեղափախեց աստղադիտակի մեկնարկի ժամկետը 1985 թվականի ապրիլ։ Այդպիսի խնդիրները ավելանում էին՝ ժամկետները հետաձգվում էին միջինում մեկ ամսով՝ ամեն եռամսյակ, իսկ վերջնական փուլում՝ մեկ օրով՝ ամեն օր։ ՆԱՍԱ-ն ևս երկու անգամ էլ տեղափոխեց ժամկետները՝ սկզբում 1986 թվականի մարտ, այնուհետև սեպտեմբեր։ Այդ ժամանակ ընդհանուր բյուջեն գերազանցվել էր 1,175 միլիարդ դոլարը։

Տիեզերանավ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տիեզերանավի վրա սկզբնական աշխատանքները, 1980

Նախագծի շրջանակներում այլ դժվար ինժեներական խնդիր էր աստղադիտակի և իր սարքավորումների համար տիեզերական սարքի կառուցումը։ Հիմնական պահանջներից էին սարքերի պաշտպանությունը ջերմաստիճանի անընդհատ փափոխությունից և աստղադիտակի շատ ճշգրիտ կողմնորոշումը։ Աստղադիտակը ամրացված էր ալյումինից թեթև թաղանթի մեջ, որը պատված էր բազմաշերտ ջերմամեկուսիչով։ Ածխապլաստիկից ներքին կառույցը ապահովում էր նրա անշարժությունը[13]։

Չնայած, որ տիեզերանավի վրա աշխատանքները՝ օպտիկական համակարգի հետ համեմատ ավելի հաջող էին ընթանում, «Լոկհիդ» ընկերությունը վերջնաժամկետները միևնույնն է որոշ ժամանակով հետաձգեց։ 1985 թվականի մայիսին բյուջեի գերազանցումը կազմեց 30%։ Մարշալի տիեզերական կենտրոնի զեկույցում նշվում է, որ աշխատանքների ընթացքում ընկերությունը չի դրսևորում հետաքրքրություն և ակտիվություն, հետևելով միայն ՆԱՍԱ-ի կարգադրումներին։

Հետազոտությունների և թռիչքի կառավարում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1983 թվականին՝ ՆԱՍԱ-ի և գիտական հասարակության միջև հակամարտությունից հետո հաստատվեց Տիեզերական աստղադիտակի գիտական համալսարանը։ Այն կառավարում է Աստղագիտական հետազոտությունների համալսարանների ասոցիացիան (անգլ.՝ Association of Universities for Research in Astronomy) (AURA), որը տեղակայված է Ջոնս Հոփքինսի համալսարանի տարածքում` Բալթիմորում, Մերիլենդ նահանգում։ Հոփքինսի համալսարանը ասոցիացիայի մեջ ներառված 32 համալսարաններից մեկն է։ Տիեզերական աստղադիտակի գիտական համալսարանը պատասխանատու է գիտական աշխատանքների կազմակերպման և աստղագետների՝ ստացված տեղեկություններին մուտքի հասանելիության համար։ Այդ գործառությները ՆԱՍԱ-ն ցանկանում էր վերապահել իրեն, սակայն գիտնականները որոշեցին դրանք հանձնել ուսումնական հաստատություններին[14][15]։

Տիեզերական աստղադիտակի եվրոպական համակարգող կենտրոնը հիմնվել է 1984 թվականին Գերմանիայի Գարհինգ քաղաքում՝ նույնպիսի գործառությները եվրոպական աստղագետներին ապահովելու համար[16]։

Թռիչքի կառավարումը հանձնվեց Հոդարդի տիեզերական թռիչքների կենտրոնին (անգլ.՝ Goddard Space Flight Center), որը գտնվում է Գրինբելթում, Մերիլենդում` Տիեզերական աստղադիտակի գիտական համալսարանից 48 կմ հեռավորության վրա։ Չորս հերթափոխվող խմբեր հետևում են աստղադիտակի գործունեությանը։ Տեխնիկական սպասարկումը կատարում են ՆԱՍԱ-ն ու պայմանագիր կնքած ընկերությունները` Հոդդարդի կենտրոնից[17]։

Աշխատանքների մեկնարկ և աստղադիտակի թռիչք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Դիսքավերի» շաթլի մեկնարկը` Հաբլի հետ միասին

Աստղադիտակը նախատեսվում էր ուղեծիր դուրս բերել 1986 թվականի հոկտեմբերին, սակայն «Չելենջերի» վթարը հունվարի 28-ին կանգնեցրեց «Սփեյս Շաթլ» ծրագիրը մի քանի տարով և հարկ եղավ տեղափոխել մեկնարկի ժամկետը։

Այդ ամբողջ ժամանակ աստղադիտակը գտնվում էր մի տարածքում, որտեղ տիրում էր արհեստականորեն մաքրված մթնոլորտ։ Բացի դրանից, Հաբլի որոշ համակարգեր միացված էին։ Աստղադիտակը այդպես պահելու համար պետք էր ամսական 6 միլիոն դոլար, ինչն էլ ավելի էր մեծացնում ծախսերը[18]։

Չնայած դրան, ստիպված ուշացումը թույլ տվեց կատարել որոշ բարելավումներ՝ արևային մարտկոցները փոխարինվեցին ավելի արդյունավետներով, արդիականացվեցին հաշվարկման և կապի համակարգերը, ինչպես նաև փոխվեց պաշտպանիչ շերտի կառուցվածքը, որպեսզի ավելի հեշտ լինի սպասարկել աստղադիտակը ուղեծրում[18][19]։ Բացի դրանից, նրա կառավարման ծրագրային ապահովումը պատրաստ չէր 1986 թվականին և փաստացի դրա շուրջ աշխատանքները վերջացվեցին 1990 թվականին՝ աստղադիտակի մեկնարկից առաջ[20]։

Երբ շաթլների թռիչքները վերագործարկվեցին, մեկնարկի ժամկետը հստակ նշանակվեց 1990 թվականին։ Մեկնարկից առաջ հայելիի վրա հավաքված փոշին հեռացվեց սեղմված ազոտի միջոցով, իսկ բոլոր համակարգերը անցան մանրակրկիտ փորձարկումներ։

«Դիսքավերի» STS-31 շաթլը մեկնարկեց 1990 թվականի ապրիլի 24-ին և հաջորդ օրը դուրս բերեց աստղադիտակը հաշվարկված ուղեծիր[21]։

Նախագծման սկզբից մինչև մեկնարկը ծախսվեց 2,5 միլիարդ դոլար՝ 400 միլիոն սկզբնական բյուջեով։ Ծրագրի վրա ընդհանուր ծախսերը գնահատվում են 6 միլիարդ դոլար՝ ամերիկյան կողմից և 593 միլիոն եվրո՝ վճարված Եվրոպական տիեզերական գործակալության կողմից[22]։

Մեկնարկի պահին առկա սարքավորումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաբլի մեկնարկային կառուցվածքը

Մեկնարկի պահին շաթլի վրա տեղադրված էր 6 գիտական սարքավորում՝

Հիմնական հայելիի թերություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաբլի անջատումը շաթլից

Աստղադիտակի աշխատանքի առաջին շաբաթներին արդեն ստացված պատկերներից եզրակացվեց, որ առկա է լուրջ խնդիր օպտիկական համակարգում։ Չնայած, որ պատկերների որակը ավելի լավն էր Երկրի վրա տեղադրված աստղադիտակներից, Հաբլը չէր կարող հասնել նախատեսված որակին։ Կետային աղբյուրներից ստացված պատկերները ունեին 1 անկյունային վայրկյանից ավել շառավիղ, այլ ոչ թե 0,1՝ ըստ նախատեսվածի[27][28]։

Պատկերի հետազոտությունը ցույց տվեց, որ խնդրի պատճառը հիմնական հայելիի սխալ ձևն է։ Չնայած, որ դա, երևի թե, աշխարհում երբևէ ստեղծված ամենաճշգրիտ հաշվարկված հայելին էր, և շեղումը կազմում էր ոչ ավել, քան տեսանելի լույսի ալիքի երկարության 1/20 մասը, այն կողքերից շատ հարթ էր պատրաստվել։ Մակերևույթի շեղումը նախատեսված ձևից կազմեց ընդամենը 2 մկմ[29], սակայն արդյունքը եղավ ողբերգական՝ հայելին ուներ շատ ուժեղ գնդային աբերացիա` օպտիկական խնդիր, երբ հայելիի ծայրերից արտապատկերված լույսը կենտրոնանում է մի կետում, իսկ կենտրոնից արտապատկերվածը` մեկ այլում։

Այս խնդիրը ազդում էր աստղագիտական հետազոտությունների վրա՝ կախված դրանց տեսակից։ Ցրման հատկանիշները բավարար էին պայծառ օբյեկտներին բարձր որակով հետևելու համար, և սպեկտրաչափությունը նույնպես չէր վնասվում[30]։ Չնայած դրան, լույսի մեծ մասի կորուստը հանգեցրեց աստղադիտակի անպիտանիությանը՝ աղոտ օբյեկտներին հետևելու և բարձր հակադրումով պատկերներ ստանալու համար։ Դա նշանակում էր, որ գրեթե բոլոր աստղագիտական ծրագրերը դարձան ուղղակի անիրականանալի, քանի որ պահանջում էին հատկապես աղոտ օբյեկտների ուսումնասիրություն[31]։

Խնդրի պատճառներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աստղից ստացված պատկերի ցրվածությունը

Կետային աղբյուրներից ստացված պատկերները հետազոտելուց հետո, աստղագետները հասկացան, որ հայելիի կոնային հաստատունը կազմում է −1,0139՝ նախատեսված −1,00229-ի փոխարեն[32][33]։ Այդ նույն թիվը ստացվել էր «Պերկին-Էլմեր» ընկերության կողմից օգտագործված նուլ-կորրեկտորների` հղկվող մակերևույթի կորությունը չափող սարքերի, ստուգումից, ինչպես նաև Երկրի վրա կատարված հայելիի փորձարկումներից ստացված ինտերֆերոգրամներից[34]։

ՆԱՍԱ-ի ռեակտիվ շարժման լաբորատորիայի տնօրեն Լյու Ալենի գլխավորած կոմիտեն հայտնաբերեց, որ խնդիրն առաջացել է գլխավոր նուլ-կորրեկտորի տեղադրման ժամանակ, որի ոսպնյակը շեղված էր 1,3 մմ-ով։ Այդ տեղաշարժը կատարվել էր սարքը հավաքող աշխատողի պատճառով։ Նա սխալվել էր աշխատելով լազերային հաշվարկչի հետ, որը օգտագործվում էր սարքի օպտիկական համակարգի ճշգրիտ տեղադրման ժամանակ։ Աշխատողը ավարտելուց հետո նկատել էր չնախատեսված շեղումը` ոսպնյակի ու իրեն պահող կառուցվածքի միջև և ուղղակի տեղադրել սովորական մետաղից մասնիկ[34]։

Հղկման ժամանակ հայելին ստուգվում էր երկու նուլ-կորեկտորների շնորհիվ, որոնք ցույց էին տալիս աբերացիայի առկայությունը։ Այդ ստուգումները նախատեսված էին անցանկալի օպտիկական խնդիրներից խուսափելու համար։ Չնայած որակին հետևելու հստակ հրահանգներին, ընկերությունը ուշադրություն չէր դարձրել չափումների արդյունքներին՝ հավատալով, որ երկու նուլ-կորրեկտորները քիչ ճշգրիտ են, քան գլխավորը, որը ցույց էր տալիս, որ հայելին իդեալական է[35]։

Կոմիտեն առաջին հերթին մեղադրեց աշխատողին։ Աստղադիտակի շուրջ աշխատանքների ժամանակ օպտիկական ընկերության ու ՆԱՍԱ-ի միջև հարաբերությունները վատացան, քանի որ առկա էր աշխատանքների ընթացքի ժամանակացույցի անընդհատ փոփոխություն և բյուջեի գերազանցում։ ՆԱՍԱ-ն հաստատեց, որ ընկերությունը վերաբերվում էր աշխատանքին ոչ ինչպես իրենց գործունեության գլխավոր մասի և վստահ էր, որ պատվերը չի կարող փոխանցվել այլ ընկերության՝ աշխատանքները սկսելուց հետո։ Չնայած, որ կոմիտեն խիստ քննադատության ենթարկեց ընկերությանը, մեղքի որոշ մասը ընկնում էր ՆԱՍԱ-ի վրա, քանի որ այն չէր կարողանում գնտել որակի հետ կապված լուրջ խնդիրները և ընթացակարգերի խախտումները՝ ընկերության կողմից[34][36]։

Լուծումների որոնում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ աստղադիտակի կառուցվածքը նախատեսում էր ուղեծրի վրա սպասարկում, գիտնականները միանգամից սկսեցին որոնել հնարավոր լուծումը, որը հնարավոր կլիներ իրագործել առաջին տեխնիկական արշավի ժամանակ, որը նախատեսված էր 1993 թվականին։ Չնայած, որ «Կոդակը» վերջացրել էր պահեստային հայելիի վրա աշխատանքները, նրա փոխարինումը տիեզերքում անհնարին էր, իսկ աստղադիտակը ուղեծրից Երկիր իջեցնելը շատ երկար ու թանկ գործընթաց էր։ Այն փաստը, որ բարձր որակով հայելին հղկվել էր սխալ ձևով, բերեց այն մտքին, որ պետք է կառուցել նոր օպտիկական մաս, որը կիրականացներ սխալին հավասար, սակայն հակադիր նշանով փոխարկում։ Այդ նոր սարքավորումը կաշխատեր ակնոցի նման՝ չեզոքացնելով գնդային աբերացիան[37]։

Կառուցվածքի մեջ սարքերի տարբեր լինելու պատճառով հարկավոր էր լինելու պատրաստել երկու տարբեր չեզոքացնող սարքավորում։ Առաջինը նախատեսված էր լայն անկյունով և մոլորակային տեսախցիկի համար, որի հատուկ հայելիները արտապատկերում էին լույսը իր սենսորների վրա, և չեզոքացումը կարող էր տեղի ունենալ աբերացիան լիովին հղկող այլ ձևի հայելիներ օգտագործելով։ Այդպիսի ձևափոխումը նախատեսված էր մոլորակային տեսախցիկի համար։ Այլ սարքերը չունեին միջանկյալ արտապատկերող մակերևույթներ և ունեին արտաքին չեզոքացնող սարքավորման կարիք[38]։

Օպտիկական շտկման համակարգ (COSTAR)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
M100 գալակտիկայի պատկեր խնդրի շտկումից առաջ և հետո

Համակարգը, որը նախատեսված էր գնդային աբերացիայի ուղղման համար, ստացավ COSTAR անվանումը և բաղկացած էր երկու հայելիներից, որոնցից մեկը չեզոքացնում էր խնդիրը։ COSTAR-ի տեղադրման համար հարկավոր էր սարքերից մեկի հեռացում, և գիտնականները որոշեցին ազատվել արագ ֆոտոմետրից[39]։

Առաջին երեք տարում՝ մինչև շտկող սարքավորումների տեղադրումը, աստղադիտակը կատարեց մեծածավալ աշխատանքներ[30][40]։ Հատկապես, խնդիրը մեծ ազդեցություն չուներ սպեկտրեսկոպական չափումների վրա։ Չնայած խնդրի պատճառով չիրականացված փորձարկումներին, մեծաքանակ գիտական արդյունքներ ձեռք բերվեցին, այդ թվում՝ ստեղծվեցին նոր ալգորիթմեր՝ դեկոնվոլյուցիայի միջոցով պատկերների որակի բարձրացման համար[41]։

Աստղադիտակի տեխնիկական սպասարկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաբլի սպասարկումը կատարվում էր «Սփեյս Շաթլ» տեսակի բազմակի օգտագործման տիեզերանավերից բաց տիեզերք դուրս գալով։

Հաբլի սպասարկման համար ընդհանուր առմամբ կատարվել է չորս արշավ, որոնցից մեկը բաժանվել էր երկու մասի[42][43]։

Առաջին արշավ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աստղադիտակի վրա աշխատանքները` առաջին արշավի ժամանակ

Հիմնական հայելիի հետ խնդրի առաջացման պատճառով առաջին արշավախմբի կարևորությունը շատ մեծ էր, քանի որ այն պետք է աստղադիտակի վրա տեղադրեր շտկող օպտիկական սարքավորումներ։ «Ինդեվոր» STS-61-ի թռիչքը կայացավ 1993 թվականի դեկտեմբերի 2-ից 13-ը. աստղադիտակի վրա աշխատանքները շարունակվում էին տասը օր։ Այս արշավը պատմության մեջ ամենադժվարիններից էր՝ նրա շրջանակներում կատարվեց 5 երկարատև ելք դեպի բաց տիեզերք։

Արագ ֆոտոմետրը փոխարինվեց օպտիկան ուղղող համակարգով, իսկ լայն անկյունով ու մոլորակային տեսախցիկը` նոր մոդելով (անգլ.՝ Wide Field and Planetary Camera 2, WFPC2), որը ուներ օպտիկան շտկող ներքին համակարգ[44][45]։ Տեսախցիկն ուներ երեք քառակուսի CCD-մատրից` միացված անկյուններով, և ավելի փոքր, բայց բարձր որակի «մոլորակային» մատրից՝ չորրորդ անկյունում։ Այդ պատճառով տեսախցիկի նկարները ունեին հստակ քառակուսիի տեսք[46]։

Բացի դրանից, փոխարինվեցին արևային մարտկոցները և մարտկոցների կառավարման համակարգը, ուղղորդող համակարգի չորս գիրոսկոպներ, երկու մագնիտոմետր, ինչպես նաև թարմացվեց բորտային հաշվարկիչ համակարգը։ Նաև տեղի ունեցավ ուղեծրի հստակեցում, որը փոփոխվել էր՝ մթնոլորտի բարձր շերտերում օդի հետ շփման պատճառով։

1994 թվականի հունվարի 31-ին ՆԱՍԱ-ն հայտարարեց արշավի հաջողության մասին և ցույց տվեց զգալիորեն ավելի բարձր որակի առաջին ստացված նկարները։ Արշավի հաջողությունը մեծ նվաճում էր՝ ինչպես ՆԱՍԱ-ի, այնպես էլ աստղագետների համար, ովքեր ստացան լիարժեք գործիք[47]։

Երկրորդ արշավ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաբլի տեսքը` Դիսքավերի շաթլից` երկրորդ սպասարկման ժամանակ

Երկրորդ սպասարկումը տեղի ունեցավ 1997 թվականի փետրվարի 11-ից 21-ը՝ «Դիսքավերի» STS-82-ով[48]։ Հոդարդի սպեկտրաչափն ու աղոտ օբյեկտների սպեկտրաչափը փոխարինվեցին Տիեզերական աստղադիտակի գրանցող սպեկտրաչափով (անգլ.՝ Space Telescope Imaging Spectrograph, STIS) և մոտակա ինֆրակարմիր միջակայքի տեսախցիկով ու բազմա-օբյեկտանոց սպեկտրոմետրով (անգլ.՝ Near Infrared Camera and Multi-Object Spectrometer, NICMOS)։

NICMOS-ը թույլ էր տալիս կատարել հետազոտություններ ու սպեկտրաչափություններ ինֆրակարմիր միջակայքում 0,8-ից 2,5 մկմ։ Պահանջվող ցածր ջերմաստիճանին հասնելու համար սարքը տեղադրված է Դյուարի անոթի մեջ և սառեցվում է հեղուկ ազոտով[48][49]։

STIS-ը ուներ 115-1000 նմ աշխատելու միջակայք և թույլ էր տալիս կատարել երկչափ սպեկտրաչափություն՝ այսինքն ստանալ տեսանելի դաշտում միանգամից մի քանի օբյեկտների սպեկտր։

Նաև փոխարինվեց բորտային գրանցիչը, իրականացվեց ջերմամեկուսացման նորոգում և կրկին ուղեծրի շտկում։

Երրորդ արշավ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երրորդ արշավ(A)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաբլը շաթլի բեռնային բաժնում, աստղագետները փոխարինում են գիրոսկոպները

3A արշավը(«Դիսքավերի» STS-103) կատարվեց 1999 թվականի դեկտեմբերի 19-ից 27-ը, նրանից հետո, երբ ընդունվեց երրորդ սպասարկման վաղ աշխատանքների իրականացման որոշումը։ Դա դրդված էր նրանով, որ ուղղորդող համակարգի 6 գիրոսկոպներից 3-ը անսարք վիճակում էին։ Թռիչքից մի քանի շաբաթ առաջ շարքից դուրս եկավ նաև չորրորդ գիրոսկոպը՝ դարձնելով աստղադիտակը հետազոտությունների համար ոչ պիտանի։ Արշավի ժամանակ փոխարինվեցին բոլոր 6 գիրոսկոպները, ճշգրիտ ուղղորդման սենսորը և բորտային համակարգիչը։ Նոր համակարգիչը օգտագործում էր Intel 80486 պրոցեսորը՝ ճառագայթման հանդեպ հատուկ պաշտպանությամբ։ Դա թույլ տվեց համակարգչի միջոցով կատարել որոշ հաշվարկներ, որոնք մինչ այդ Երկրի վրա էին արվում[50]։

Երրորդ արշավ(B)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաբլը` շաթլի բեռնային բաժնում` մինչև տիեզերք վերադառնալը. երրորդ արշավի (B) աշխատանքերի վերջի ժամանակ

3B արշավը(թվով չորրորդը) կատարվեց 2002 թվականի մարտի 1-ից 12-ը «Կոլումբիա» STS-109-ի միջոցով։ Արշավի ընթացքում աղոտ օբյեկտների տեսախցիկը փոխարինվեց ուսումնասիրությունների համար բարելավված տեսախցիկով (անգլ.՝ Advanced Camera for Survey, ACS) և վերականգնվեց մոտ ինֆրակարմիր միջակայքի սպեկտրաչափի ու տեսախցիկի գործունեությունը, որոնց սառեցման համակարգում վերջացել էր հեղուկ ազոտը` դեռ 1999 թվականին[51]։

Երկրորդ անգամ փոխարինվեցին արևային մարտկոցները. Նորերի մակերեսը մեկ երրորդով ավելի փոքր էր, ինչը նվազեցրեց մթնոլորտի հետ շփումը, և մեծացրեց էներգիայի արտադրությունը 30%-ով, ինչի շնորհիվ հնարավոր եղավ աշխատել աստղադիտարանի վրա տեղադրված միանգամից բոլոր սարքերի հետ։ Նաև փոխարինվեց էներգիայի բաշխման կետը, ինչը պահանջում էր էլեկտրականության ամբողջական անջատում` առաջին անգամ մեկնարկից հետո[52]։

Կատարված աշխատանքները էականորեն մեծացրեցին աստղադիտակի հնարավորությունները։ Աշխատանքների ընթացքում միացված երկու սարքերը՝ ACS-ը և NICMOS-ը հնարավորություն տվեցին ստանալ հեռավոր տիեզերքի պատկերներ։

Չորրորդ արշավ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չորրորդ արշավի ժամանակ իրականացվող աշխատանքները

Թվով հինգերորդ և վերջնական տեխնիկական սպասարկումը(SM4) տեղի ունեցավ 2009 թվականի մայիսի 11-ից 24-ը՝ «Ատլանտիս» STS-125-ի շրջանակներում։ Վերանորոգման ժամանակ փոխարինվեցին ճշգրիտ ուղղորդման 3 սենսորներից մեկը, բոլոր գիրոսկոպնեերը, կատարվեց նոր մարտկոցների ու տեղեկատվության ֆորմատավորման բաժնի տեղադրում և ջերմամեկուսացման նորոգում։ Նաև վերականգնվեց ուսումնասիրությունների համար տեսախցիկի ու գրանցող սպեկտրաչափի աշխատունակությունը և տեղադրվեցին նոր սարքավորումներ[53]։

Բանավեճեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հերթական արշավը նշանակված էր 2005 թվականի փետրվարին, սակայն 2003 թվականի մարտին «Կոլումբիա» շաթլի վթարից հետո այն տեղափոխվեց անհայտ ժամկետով, ինչը վտանգի տակ դրեց Հաբլի հետագա աշխատանքը։ Շաթլների աշխատանքի վերականգնումից հետո նույնիսկ արշավը կրկին հետաձգվեց, քանի որ որոշում ընդունվեց, որ տիեզերք ուղարկվող բոլոր տիեզերանավերը պետք է հնարավորություն ստանան հասնել Միջազգային տիեզերական կայանին` խնդիրներ ունենալու դեպքում, իսկ ուղեծրերի բարձրությունների տարբերության պատճառով շաթլը չէր կարող հասնել կայանին` աստղադիտակին սպասարկելու հետո[54][55]։

Աստղադիտակի փրկումը նախատեսող ԱՄՆ-ի Կոնգրեսի և հասարակության ճնշման պատճառով 2004 թվականի հունվարի 29-ին այն ժամանակ ՆԱՍԱ-ի ադմինիստրատոր Շոն Օ.Կիֆը հայտարարեց, որ կրկին կուսումնասիրի աստղադիտակի սպասարկումը արգելող փաստաթուղթը[56]։

2004 թվականի հուլիսի 13-ին ԱՄՆ-ի գիտությունների ակադեմիայի պաշտոնական կոմիտեն ընդունեց այն փաստը, որ աստղադիտակը պետք պահպանվի՝ չնայած հնարավոր վտանգին, և նույն թվականի օգոստոսի 11-ին Օ.Կիֆը հանձնարարեց Հոդարդի կենտրոնին ռոբոտի միջոցով սպասարկում կատարելու ծրագրի մանրակրկիտ առաջարկություն կազմել։ Հետազոտություններ կատարելուց հետո, այդ որոշումը համարվեց «տեխնիկապես անիրականանալի»[56]։

2006 թվականի հոկտեմբերի 31-ին ՆԱՍԱ-ի նոր ադմինիստրատոր Մայքլ Գրիֆինը պաշտոնապես հայտարարեց վերջին արշավի պատրաստման աշխատանքների մասին[57]։

Վերանորոգման աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերանորոգման արշավի սկզբին աստղադիտակի վրա բազմաթիվ անսարքություններ էին առաջացել, որոնք հնարավոր չէր ուղղել՝ առանց այն այցելելու։ Անջատվել էին գրանցող սպեկտրաչափի(STIS) և ուսումնասիրությունների համար բարելավված տեսախցիկի(ACS) հոսանքի պահեստային աղբյուրները, ինչի պատճառով STIS-ը չէր աշխատում 2004 թվականին, իսկ ACS-ը աշխատում էր սահմանափակ հնարավորություններով։ 6 գիրոսկոպներից միայն 4-ն էր աշխատում։ Նաև պահանջվում էր աստղադիտակի նիկել-ջրածնային մարտկոցների փոխարինում[58][59][60][61][62]։

WFC3-ի տեղադրումից հետո ստացված պատկեր. Թիթեռնիկի միգամածություն

Անսարքությունները լիովին չեզոքացվեցին վերանորոգումից հետո, ինչպես նաև Հաբլի վրա տեղադրվեց երկու նոր սարք՝ ուլտրամանուշակագույտ սպեկտրաչափ (անգլ.՝ Cosmic Origin Spectrograph, COS)` COSTAR-ի փոխարեն։ Քանի որ աստղադիտարանի վրա գտնվող բոլոր սարքերն այդ պահին ունեին գլխավոր հայելիի խնդրի շտկման ներկառուցված միջոցներ, այդ համակարգի անհրաժեշտությունը անհայտացել էր։ Բացի դրանից, լայն անկյունով տեսախցիկը` WFC2-ը փոխարինվել էր ավելի նորով՝ WFC3-ով (անգլ.՝ Wide Field Camera 3), որը ուներ ավելի բարձր որակ և զգայունություն՝ ինֆրակարմիր ու ուլտրամանուշակագույտ միջակայքերում[63]։

Այդ արշավից հետո Հաբլը պետք է աշխատանքը շարունակի ամենաքիչը մինչև 2014 թվականը[63]։

Գիտական ձեռքբերումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

15 տարի Երկրին մոտ ուղեծրի վրա աշխատելով Հաբլը ստացավ 1 միլիոն պատկեր՝ երկնքի 22 հազար օբյեկտներից՝ միգամածություններից, աստղերից, գալակտիկաներից ու մոլորակներից։ Տեղեկությունների հոսքը, որը այն հետազոտում է ամեն ամիս՝ ուսումնասիրությունների շրջանակներում, կազմում է 80 գբ-ից ավել։ Իրենց ընդհանուր ծավալը՝ ստացված աշխատանքի ամբողջ ընթացքում կազմում է մոտ 50 տբ։ Ավելի քան 3900 աստղագետներ հնարավորություն ստացան օգտագործել աստղադիտակը՝ ուսումնասիրությունների համար, հրապարակվեց մոտ 4000 հոդված՝ գիտական ամսագրերում։ Հաբլի տեղեկությունների վրա հիմնված հոդվածների մեջբերումների ցուցանիշը միջինում երկու անգամ ավելին է, քան այլ աղբյուրներից գրված հոդվածներինը։ Ամենամյա 200 ամենամեջբերվող հոդվածների ցուցակում Հաբլի վրա հիմնվածները կազմում են ոչ պակաս, քան 10%։ Ընդհանուր առմամբ, աշխատանքների 30%-ը աստղագիտական թեմայով են և միայն 2% են կատարված տիեզերական աստղադիտակի միջոցով[64]։

Չնայած դրան, Հաբլի նվաճումների համար վճարված գումարը շատ մեծ է՝ հատուկ հետազոտությունը՝ նվիրված աստղադիտակների ազդեծությանը աստղագիտական հասարակության վրա, հայտնաբերեց, որ չնայած ուղեծրային աստղադիտակի միջոցով աշխատաքների մեջբերման գումարային ցուցանիշը 15 անգամ մեծ է, քան Երկրի վրա տեղադրված 4 մետրանոց հայելիներով աստղադիտակինը, տիեզերական աստղադիտակը պահպանելու գումարը 100 անգամից ավել է կազմում[65]։

Ամենանշանակալի ուսումնասիրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Մինչև կույսի համաստեղության ցեֆեիդները հաշվարկված հեռավորության միջոցով հստակեցվեց Հաբլի հաստատունի արժեքը։ Մինչև ուղեծրային աստղադիտակի կատարած հետազոտությունները հաշվարկման շեղումը կազմում էր 50%, իսկ դրանցից հետո՝ միայն 10[66]։
  • Հաբլը ներկայացրեց Շումեյկեր-Լեվի 9 գիսաստղի ու Յուպիտերի բարձր որակով պատկերներ 1994 թվականին։
  • Առաջին անգամ ստացվեցին Պլուտոնի ու Էրիսի մակերևույթի քարտեզները[67][68]։
  • Առաջին անգամ ուսումնասիրվեցին Յուպիտերի, Գանիմեդի ու Սատուրնի ուլտրամանուշակագույն բևեռային լույսերը[69]։
  • Արեգակնային համակարգից դուրս գտնվող մոլորակների մասին հավելյալ՝ այդ թվում և սպեկտրաչափական տեղեկատվություն ստացվեց[70]։
  • Օրիոնի միգամածությունում պրոտոմոլորակային դիսկերի մեծ քանակություն է գտնվել։ Ապացուցված է, որ մոլորակների ձևավորման շրջանը տեղի է ունենում մեր գալակտիկայի աստղերի մեծամասնության մոտ[71]։
  • Մասնակիորեն ապացուցված է գալակտիկաների մեջտեղում գերխոշոր սև խոռոչների մասին թեորեմը, ինչի հիման վրա առաջ է քաշվել սև խոռոչների զանգվածի ու գալակտիկաների հատկությունների միջև կապի վարկած[72][73]։
  • Կվազարների ուսումնասիրությունների արդյունքների հիման վրա ստացվել է սև էներգիայով լցված տիեզերքը ներկայացնող տիեզերաբանական մոդել, ինչպես նաև հստակեցվել տիեզերքի տարիքը՝ 13,7 միլիարդ տարի[74][75]։
  • Հայտնաբերվել է գամմա-ալեկոծությունների առկայություն օպտիկական միջակայքում[76]։
  • 1995 թվականին Հաբլը կատարեց երկնքի մի մասի ուսումնասիրություն (Hubble Deep Field), որը կազմում էր երկնքի մակերեսի մեկ երեսունմիլիոներորդ մասը և ներառում էր մի քանի հազար աղոտ գալակտիկա։ Այդ տարածքի համեմատությունը մեկ այլի հետ (Hubble Deep Field South) հաստատեց տիեզերքի իզոտրոպության մասին վարկածը[77][78]։
  • 2004 թվականին նկարահանվեց երկնքի մի մաս (Hubble Ultra Deep Field,HUDF)` էֆեկտիվ պահման ժամանակով (Exposure)` մոտ 106 վայրկյան (11,3 օր), ինչը թույլ տվեց շարունակել հեռավոր գալակտիկաների ուսումնասիրությունը՝ մինչև առաջին աստղերի ձևավորումը։ Առաջին անգամ ստացվեցին պրոգալակտիկաների և Մեծ պայթյունից հետո ոչ ավել, քան 1 միլիարդ տարի հետո ձևավորված նյութի առաջին ձևավորումների պատկերներ[79]։
  • 2012 թվականին ՆԱՍԱ-ն հրապարակեց Hubble Extreme Deep Field (XDF) նկարը, որը իրենից ներկայացնում էր HUDF-ի և 2 միլիոն վայրկյանանոց պահման ժամանակով (Exposure) նոր տեղեկությունների համակցություն[80]
  • 2013 թվականին՝ 2004-2009 թվականներին աստղադիտակի կատարած նկարները հետազոտելուց հետո հայտնաբերվեց Նեպտունի S/2004 N 1 արբանյակը։

Հանրային միջոցառումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2001 թվականին ՆԱՍԱ-ն հարցում անց կացրեց համացանցի օգտատերերի միջև՝ պարզելու համար, թե ինչն է նրանց հետաքրքրում տիեզերքում և ինչին կկարողանա հետևել Հաբլը: Գրեթե միաձայն ընտրվեց Ձիու գլուխ միգամածությունը:

Տիեզերական աստղադիտակի համար միշտ էլ կարևոր է եղել գրավել հանրության ուշադրությունը` հաշվի առնելով մարդկանց հարկերից ստացված գումարի ներդրումը այդ նախագծի մեջ[81]։ Առաջին մի քանի տարուց հետո, երբ անսարք հայելին խանգարում էր Հաբլի համբավին հանրության մեջ, առաջին արշավը թույլ տվեց վերականգնվել, քանի որ նոր օպտիկայի միջոցով բազմաթիվ հրաշալի պատկերներ էին ստացվում։

Մի քանի նախագիծ օգնեցին հանրությանը տեղյակ պահել Հաբլի գործողությունների մասին։ Հաբլի ժառանգության նախագիծը հիմնվել էր, որպեսզի մարդկանց մատակարարի ամենահետաքրքիր օբյեկտների բարձր որակի պատկերներ։ Ժառանգության թիմը կազմված էր սկսնակ ու մասնագիտացած աստղագետներից, ինչպես նաև աստղագիտությունից բացի այլ ոլորտներում մասնագիտացած մարդկանցից, ովքեր պետք է ընդգծեին Հաբլի նկարների գեղեցկությունը։ Ժառանգության նախագիծը ուներ քիչ ժամանակ՝ հետազոտելու օբյեկտներ, որոնք գիտական պատճառներով, հնարավոր է, չունեին պահանջվող ալիքի երկարության պատկերներ, որոնց միջոցով կկազմվեր գունավոր նկարը։

Տիեզերական աստղադիտակի գիտական ինստիտուտը (անգլ.՝ STScI) ունի մի քանի մեծ կայք հանրության համար, որտեղ գտնվում են Հաբլի նկարներն ու տեղեկատվությունը աստղադիտակի մասին[82][83][84][85]։ Մարդկանց հետ հաղորդակցությունը ապահովում է Հանրության հետ կապերի գրասենյակը, որը հիմնվել էր 2000 թվականին, որպեսզի ԱՄՆ-ի հարկատուները տեսնեին իրենց ներդրումների օգուտը։

1999 թվականից Հաբլի հանրային կապերի առաջատար խումբը Եվրոպայում եղել է Հաբլի եվրոպական տիեզերական գործակալության տեղեկատվական կենտրոնը (անգլ.՝ HEIC)[86]: Այս գրասենյակը հիմնվել է Տիեզերական աստղադիտակի եվրոպական կառավարող մասնաճյուղին հարակից, Գերմանիայի Մյունխեն քաղաքում։ Այս գործակալության նպատակն է մեծացնել Հաբլի՝ հանրության հետ կապը ու կրթական ծրագրերը Եվրոպական տիեզերական գործակալության համար։

Աշխատանքը կենտրոնացված է նորությունների ու նկարների արտադրմանը, որոնք կընդգծեն Հաբլի հետաքրքիր արդյունքները և պատկերները։ Եվրոպական տիեզերական գործակալությունը արտադրում է կրթական նյութեր` ներառած Hubblecast կոչվող տեսանյութերի շարքը, որոնք ստեղծված են համաշխարհային գիտական նորությունները հանրությանը պատմելու համար։

Հաբլը հաղթել է Տիեզերական նվաճման երկու մրցանակ Տիեզերական հիմնադրամի կողմից՝ իր հանրային ծառայությունների համար 2001 և 2010 թվականներին[87]։

Էդվին Հաբլի ծննդավայրում՝ Մարշֆիլդում, (Միսսուրի), դատարանի այգում տեղադրված է աստղադիտակի կրկնակը։

Աստղադիտակի տվյալների փոխանցում, պահպանում և մշակում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փոխանցում Երկիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Հաբլի» տվյալները սկզբում պահպանվում են աստղադիտակի վրա գտնվող կրիչների վրա։ Մեկնարկի ժամանակ օգտագործվում էին ժապավենով մագնիտոֆոններ, սակայն 2 և 3A արշավախմբերի աշխատանքներից հետո դրանք փոխարինվեցին կոշտ կրիչներով։ Օրը մոտ երկու անգամ Հաբլը փոխանցում է տեղեկատվություն տվյալների հետեվող և վերափոխանցող արբանյակային գեոսինխրոնային համակարգին (անգլ.՝ Tracking and Data Relay Satellite System, TDRSS), որը այնուհետև գիտական տվյալները փոխանցում է 18 մետր տրամագիծ ունեցող 2 բարձր ընդունակությամբ միկրոալիքային ալեհավաքներից մեկին, որն էլ տեղակայված է Սպիտակ ավազների փորձառական կենտրոնում (Սպիտակ ավազներ, Նյու Մեքսիկո)[88]։ Դրանից հետո ուղեծրի վրա գտնվող հաղորդակցման արբանյակների համակարգի միջոցով տվյալները փոխանցում էին Հոդդարդի կենտրոն[88]։ Ամեն շաբաթ Հաբլը փոխանցում է մոտ 120 գբ տեղեկատվություն։

Գունավոր նկարներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաբլից ստացվող բոլոր նկարները միագույն են, սակայն ամեն տեսախցիկը ունի տարատեսակ ֆիլտրեր, որոնք կարելի է օգտագործել։ Գունավոր նկարները ստեղծվում են տարբեր ֆիլտրերով առանձին միագույն նկարները իրար միացնելով։ Այս գործընթացը կարող է ստեղծել պատկերի սխալ գունային տարբերակներ, ներառած ուլտրամանուշակագույն ու ինֆրակարմիր միջակայքերը, որտեղ վերջինը սովորաբար մուգ կարմիր գույնով է պատկերվում, իսկ ուլտրամանուշակագույնը՝ մուգ կապույտով[89]։

Արխիվացում և տվյալների հասանելիություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տվյալների ստացումից հետո առաջին տարվա ընթացքում նրանք տրամադրվում են միայն հիմնական հետազոտողին՝ դիտումների համար դիմում ներկայացնողին, իսկ դրանից հետո տեղադրվում ազատ հասանելիությամբ արխիվ։ Հետազոտողը կարող է խնդրանք ուղարկել համալսարանի տնօրենին՝ այդ ժամանակաշրջանի երկարաձգման կամ կրճատման համար։

Դիտումները, որոնք կատարվում են տնօրենի պահեստային ժամանակի միջոցով, ինչպես նաև օգնական ու տեխնիկական տվյալները միանգամից դառնում են հանրային սեփականություն։

Արխիվում տվյալները պահվում են FITS ձևաչափով, որը հարմար է աստղագիտական վերլուծության համար։ «Հաբլի ժառանգությունը» նախագիծը հրապարակում է տեսողական առումով ավելի տպավորիչ տվյալները TIFF և JPEG ձևաչափերով՝ լայն հասարակության համար։

Տվյալների վերլուծություն և մշակում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աստղագիտական տվյալները, որոնց վերցվում են սարքերի CCD-մատրիքսից պետք է անցնեն մի շարք ձևափոխումներ, մինչև դառնան վերլուծության համար մատչելի։ Տիեզերական աստղադիտակի գիտական համալսարանը մշակել է ծրագրերի փաթեթ՝ տվյալների ավտոմատ վերափոխման ու ստուգաճշտման համար։ Վերափոխումները կատարվում են ավտոմատ՝ տվյալների հայցի ժամանակ։ Տեղեկատվության մեծ ծավալի ու ալգորիթմների բարդության պատճառով մշակումը կարող է տևել մեկ օրից ավելի։

Աստղագետները նաև կարող են ստանալ չմշակված տվյալները և կատարել այդ գործընթացը ինքնուրույն, ինչը ավելի հարմար է, երբ վերափոխման գործընթացը տարբերվում է ստանդարտից։

Տվյալները կարող են մշակվել տարբեր ծրագրերի օգնությամբ, սակայն Աստղադիտակի ինստիտուտը տրամադրում է STSDAS («Տիեզերական աստղադիտակի գիտական տվյալների վերլուծության համակարգ», անգլ.՝ Space Telescope Science Data Analysis System) փաթեթը։ Այն պարունակում է մշակման համար հարմար բոլոր ծրագրերը, որոնք հարմարեցված են «Հաբլի» տեղեկատվության հետ աշխատելու համար։ Փաթեթը աշխատում է որպես IRAF հայտնի աստղագիտական ծրագրի մոդուլ։

Հաբլի ապագան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախատեսվում է, որ չորրորդ արշավախմբի կատարած վերանորոգման աշխատանքներից հետո Հաբլը կաշխատի ուղեծրի վրա մինչև 2014 թվականը, ինչից հետո նրան կփոխարինի «Ջեյմս Ուեբբ» նոր տիեզերական աստղադիտակը։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Logan K. F. B. NASA's Great Observatories — NASA, 2004.
  2. ↑ 2,0 2,1 Garner R. About - The Hubble Team — NASA, 2016.
  3. ↑ https://asd.gsfc.nasa.gov/archive/hubble/a_pdf/news/SM2-MediaGuide.pdf — P. 1—6.
  4. ↑ Hubble Essentials: About Edwin Hubble — STScI.
  5. ↑ 5,0 5,1 Hille K. About - The Hubble Story — NASA, 2018.
  6. ↑ «Hubble Essentials: Quick Facts». HubbleSite.org. Վերցված է 2013 դեկտեմբերի 3-ին.
  7. ↑ Քենրիթ, Շելի. «NASA's Great Observatories». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2008 թվականի ապրիլի 26-ին.
  8. ↑ «Hubble Essentials». STScI. Վերցված է 2012 թվականի նոյեմբերի 15-ին.
  9. ↑ Վիլյամ Հարվուդ (2013 մայիսի 30). «Four years after final service call, Hubble Space Telescope going strong». CBS News. Վերցված է 2013 թվականի հունիսի 3-ին.
  10. ↑ «Hubble space telescope stand-in gets starring role» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 22-ին.
  11. ↑ M. Robberto, A. Sivaramakrishnan, J. J. Bacinski, D. Calzetti, J. E. Krist, J. W. MacKenty, J. Piquero, M. Stiavelli. The Performance of HST as an Infrared Telescope. — Vol. 4013. — P. 386-393. — P. 386-393.
  12. ↑ Ghitelman, David., The Space Telescope — 143 p, ISBN 0831779713։
  13. ↑ «Hubble Space Telescope Systems» (անգլերեն). Goddard Space Flight Center. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2010 թվականի ապրիլի 16-ին.
  14. ↑ A. J. Dunar, S. P. Waring., Op. cit. 486-487, էջեր 486-487 — 486-487 էջ։
  15. ↑ Nancy Grace Roman. Chapter 3. Exploring the Universe: Space-Based Astronomy and Astrophysics.
  16. ↑ «ST-ECF History» (անգլերեն). STScI. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  17. ↑ «Hubble Space Telescope Servicing Mission 4 Space Telescope Operations Control Center» (PDF). NASA. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 Joseph N. Tatarewicz. «Chapter 16: The Hubble Space Telescope Servicing Mission». NASA. էջեր P. 371. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  19. ↑ «The Hubble Story Continued» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  20. ↑ John Wilford. (9 апреля 1990). «Telescope Is Set to Peer at Space and Time» (անգլերեն). New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  21. ↑ «STS-31» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  22. ↑ «The European Homepage for the NASA/ESA Hubble Space Telescope - Frequently Asked Questions» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2007, հունվարի 10-ին.
  23. ↑ «The Space Telescope Observatory. Technical Report NASA CP-2244» (անգլերեն). NASA.
  24. ↑ Brandt J. C. et al. The Goddard High Resolution Spectrograph: Instrument, goals, and science results. — Publications of the Astronomical Society of the Pacific
  25. ↑ «High Speed Photometer» (անգլերեն). Astronomy Department at the University of Wisconsin - Madison. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 17-ին.
  26. ↑ G. Fritz Benedict, Barbara E. McArthur. High-precision stellar parallaxes from Hubble Space Telescope fine guidance sensors. Transits of Venus: New Views of the Solar System and Galaxy.
  27. ↑ Burrows C. J. et al. The imaging performance of the Hubble Space Telescope. — Astrophysical Journal — Vol. 369.
  28. ↑ «Effects of OTA Spherical Aberration» (անգլերեն). STScI. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  29. ↑ «The Hubble Program - Servicing Missions - SM1» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  30. ↑ 30,0 30,1 Allen, Lew. (1990). «The Hubble Space Telescope Optical Systems Failure Report» (PDF) (անգլերեն). NASA Technical Report NASA-TM-103443. էջեր P. 515. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  31. ↑ Tatarewicz, Joseph N. «Chapter 16: The Hubble Space Telescope Servicing Mission». NASA. էջեր P. 375. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  32. ↑ M. M. Litvac. «Image inversion analysis of the HST OTA (Hubble Space Telescope Optical Telescope Assembly), phase A» (անգլերեն). TRW. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  33. ↑ David Redding, Sam Sirlin, Andy Boden, Jinger Mo, Bob Hanisch, Laurie Furey. (1995 թվականի հուլիս). «Optical Prescription of the HST» (անգլերեն). JPL. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Allen, Lew. (1990). «The Hubble Space Telescope Optical Systems Failure Report» (PDF) (անգլերեն). NASA Technical Report NASA-TM-103443. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  35. ↑ A. J. Dunar, S. P. Waring., Op. cit. 512, էջեր 512 — 512 էջ։
  36. ↑ Selected Documents in the History of the U.S. Civil Space Program Volume V: Exploring the Cosmos / John M. Logsdon, editor. 2001
  37. ↑ Chaisson, Eric., The Hubble Wars; Astrophysics Meets Astropolitics in the Two-Billion-Dollar Struggle Over the Hubble Space Telescope, Harper Collins Publishers 184, էջեր 184 — 184 էջ — 386 p, ISBN 0-06-017114-6։
  38. ↑ Tatarewicz, Joseph N. «Chapter 16: The Hubble Space Telescope Servicing Mission». NASA. էջեր P. 376. Արխիվացված օրիգինալից 2011-08-18-ին. Վերցված է 2014-07-17-ին. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  39. ↑ Jedrzejewski R. I., Hartig G., Jakobsen P., Crocker J. H., Ford H. C. (1994) In-orbit performance of the COSTAR-corrected Faint Object Camera // Astrophysical Journal Letters. Vol. 435. P. L7-L10
  40. ↑ Mark D. Johnston, Glenn E. Miller. «SPIKE: Intelligent Scheduling of Hubble Space Telescope Observations» (PDF) (անգլերեն). STScI. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  41. ↑ A. J. Dunar, S. P. Waring., Op. cit. 514-515, էջեր 514-515 — 514-515 էջ։
  42. ↑ «History: How Hubble Came About» (անգլերեն). ЕКА. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  43. ↑ «The Hubble Space Telescope: SM3A» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  44. ↑ И. Лисов. США. Ремонт Космического телескопа имени Хаббла.
  45. ↑ «STS-61» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  46. ↑ «Thackeray's Globules in IC 2944». Hubble Heritage. STScI. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2009 թվականի հունվարի 25-ին.
  47. ↑ Trauger J. T., Ballester G. E., Burrows C. J., Casertano S., Clarke J. T., Crisp D. The on-orbit performance of WFPC2. — Vol. 435.
  48. ↑ 48,0 48,1 США. Второй полет к «Хабблу».
  49. ↑ «NICMOS Temperature History». STScI. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 19-ին.
  50. ↑ «STS-103 (96)» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  51. ↑ «NICMOS Temperature History» (անգլերեն). STScI. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  52. ↑ «The Hubble Program - Servicing Missions - SM3B» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  53. ↑ «The Hubble Program - Servicing Missions - SM4» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  54. ↑ «Servicing Mission 4 Cancelled». STScI. 2004 թվականի հունվարի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  55. ↑ «STS-400: Ready and Waiting» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  56. ↑ 56,0 56,1 Guy Gugliotta. (2005 թվականի ապրիլի 13). «Nominee Backs a Review Of NASA's Hubble Decision» (անգլերեն). Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2007 թվականի հունվարի 10-ին.
  57. ↑ «NASA Approves Mission and Names Crew for Return to Hubble» (անգլերեն). NASA. 2006 թվականի հոկտեմբերի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 19-ին.
  58. ↑ «Space Telescope Imaging Spectrograph» (անգլերեն). STScI. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  59. ↑ Whitehouse, Dr. David (2004 թվականի ապրիլի 23). «NASA optimistic about Hubble fate» (անգլերեն). BBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  60. ↑ Jeff Hecht. «Hubble telescope loses another gyroscope» (անգլերեն). New Scientist. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  61. ↑ «NASA/ESA Hubble Space Telescope Begins Two-Gyro Science Operations» (անգլերեն). SpaceRef.com. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  62. ↑ «Advanced Camera for Surveys» (անգլերեն). Space Telescope Science Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 «Servicing Mission 4 Essentials» (անգլերեն). NASA. 2008 թվականի սեպտեմբերի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2009 թ մայիսի 30-ին.
  64. ↑ STScI newsletter. Vol. 20. Issue 2. Spring 2003
  65. ↑ Benn C. R., Sánchez S. F. (2001) Scientific Impact of Large Telescopes // Publications of the Astronomical Society of the Pacific. Vol. 113. P. 385
  66. ↑ W. L. Freedman, B. F. Madore, B. K. Gibson, L. Ferrarese, D. D. Kelson, S. Sakai, J. R. Mould, R. C. Kennicutt, Jr., H. C. Ford, J. A. Graham, J. P. Huchra, S. M. G. Hughes, G. D. Illingworth, L. M. Macri, P. B. Stetson. Final Results from the Hubble Space Telescope Key Project to Measure the Hubble Constant. — Vol. 553.
  67. ↑ «APOD: March 11, 1996 - Hubble Telescope Maps Pluto» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  68. ↑ «Astronomers Measure Mass of Largest Dwarf Planet» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  69. ↑ «Hubble Provides Clear Images of Saturn's Aurora» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  70. ↑ «Hubble Finds Extrasolar Planets Far Across Galaxy» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  71. ↑ Համիլտոնի աստղագիտական կայք(անգլ.)
  72. ↑ «Hubble Confirms Existence of Massive Black Hole at Heart of Active Galaxy» (անգլերեն). Goddard Space Flight Center, NASA. 1994 թվականի մայիսի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  73. ↑ Gebhardt K., Bender R., Bower G., Dressler A., Faber SM, Filippenko A. V., Green R., Grillmair C., Ho L. C., Kormendy J. et al. A Relationship between Nuclear Black Hole Mass and Galaxy Velocity Dispersion. — Vol. 539. — doi:10.1086/312840 Կաղապար:ArXiv
  74. ↑ «Supernova Cosmology Project» (անգլերեն). Lawrence Berkeley Laboratory. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  75. ↑ «Does Dark Energy Exist?» (անգլերեն). Scientific American. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  76. ↑ «Autopsy of an Explosion» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  77. ↑ «Hubble's Deepest View of the Universe Unveils Bewildering Galaxies across Billions of Years» (անգլերեն). STScI, the Hubble Deep Field Team, NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  78. ↑ Д. Ю. Климушкин. «Галактики на краю видимой Вселенной». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  79. ↑ «Hubble Digs Deeply, Toward Big Bang» (անգլերեն). NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
  80. ↑ Hubble Goes to the eXtreme to Assemble Farthest-Ever View of the Universe
  81. ↑ «National Aeronautics and Space Administration 2003 Strategic Plan» (PDF). NASA. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2012, նոյեմբերի 5-ին.
  82. ↑ «HubbleSite». STScI. Վերցված է 2008, ապրիլի 26-ին.
  83. ↑ «NewsCenter». STScI. Վերցված է 2008, ապրիլի 26-ին.
  84. ↑ «News Release Archive: Entire Collection». STScI. Վերցված է 2008, ապրիլի 26-ին.
  85. ↑ «Hubble Public Talks». STScI. Վերցված է 2008, ապրիլի 26-ին.
  86. ↑ «The European Homepage For The NASA/ESA Hubble Space Telescope». ESA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-02-21-ին. Վերցված է 2008, ապրիլի 26-ին.
  87. ↑ «Historic Hubble Space Telescope Repair Mission Team Honored by the Space Foundation with 2010 Space Achievement Award» (Press release). 26th National Space Symposium. 2010, մարտի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2012, նոյեմբերի 5-ին.
  88. ↑ 88,0 88,1 «Team Hubble». STScI. Data Management. Վերցված է 2012, նոյեմբերի 5-ին.
  89. ↑ Rosen, Raphael (2013, հուլիսի 24). «The Secret Science of the Hubble Space Telescope's Amazing Images». Space.com. Վերցված է 2013, հուլիսի 26-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հաբլ_(աստղադիտակ)&oldid=10090697» էջից