Ստեփան Արսլանյան
 | |
|---|---|
| Ծնվել է | դեկտեմբերի 25, 1822 |
| Ծննդավայր | Կոստանդնուպոլիս, Օսմանյան կայսրություն |
| Մահացել է | նոյեմբերի 17, 1901 (78 տարեկան) |
| Կրթություն | Կ. Պոլսի Կայսերական զինվորական բժշկական վարժարան |
| Մասնագիտություն | բժիշկ |
Ստեփան Արսլանյան Փաշա Եղիայի (գրվել է նաև Ասլանյան կամ Ստեփան Եղիա, դեկտեմբերի 25, 1822, Կոստանդնուպոլիս, Օսմանյան կայսրություն - նոյեմբերի 17, 1901), բժշկապետ, ուսուցչապետ, զորավար, բանասեր, հասարակական-կրթական գործիչ, Ազգային կենտրոնական վարչության Քաղաքական ժողովի բազմիցս ատենապետ։
Կենսագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ստեփան Արսլանյանը ծնվել է 1822 թվականի դեկտեմբերի 25-ին, Կոստանդնուպոլսի Բերա թաղամասում՝ Եղիա և Վարդենի Արսլանյանների ընտանիքում։ Հայրը եղել է վանեցի և հանձնակատար ծեփագործ արհեստավոր։ Ընտանիքում եղել են 4 եղբայր՝ Հակոբ, Հովհաննես, Հայրապետ, Ստեփան։ Եղբայրներից Հայրապետը ևս եղել է զինվորական բժիշկ։ Նախնական կրթությունն ստացել է Կ. Պոլսի Բերա թաղամասի սբ. Էջմիածին ազգային դպրոցում / Գառնաուլա թաղի ծխական վարժարանում։ 1838/1839-1841 թվականներին սովորել է Կ. Պոլսի ասիական կողմի Սկյուտար թաղամասի Սուրբ Երուսաղեմ ազգային գիշերօթիկ ճեմարանում, որտեղ կատարյալ յուրացրել է հին և նոր հայերենը, հայ մշակույթի պատմությունը։ 1841-1842 թվականներին սովորել է Կ. Պոլսի Սուլթանիե (պետական) լիցեյում։ 1842-1847 թվականներին, օգտվելով Թանզիմաթի ընծայած թույլտվությունից, սովորել է Կ. Պոլսի Կայսերական զինվորական բժշկական վարժարանում (այդ վարժարանի առաջին հայ շրջանավարտն է համարվում)։ 1847 թվականին վարժարանը գերազանց ավարտելուց հետո ստացել է բժշկի վկայական և հազարապետի (քոլ-աղասը) աստիճան։ 1847 թվականին որպես լավագույն ուսանող, սուլթան Աբդուլ Մեջիդից արժանացել է պետական կրթաթոշակի և օսմանյան բանակի զինվորական համազգեստով ուղարկվել Ավստրիա՝ Վիեննայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում և նրա կլինիկաներում վիրաբուժական մասնագիտություն ստանալու։ 1848 թվականին քննությունները հանձնելուց և դոկտորական թեզ պաշտպանելուց հետո Վիեննայի համալսարանից դոկտորի վկայագիր է ստացել։
1848 թվականին վերադարձել է ծննդավայր, և լինելով վիրաբույժ (այլ ոչ թե վարակաբան), օգոստոսին նշանակվել է Կ. Պոլսի Բեյլերբեյի հիվանդանոցի բժշկապետ, որտեղ բուժվում էին խոլերայով հիվանդ թուրք զինվորները (Օսմանյան կայսրության ներքին օրենքներով որոշված էր, որ բժշկության բոլոր վտանգավոր բնագավառներում միայն հայ բժիշկները պետք է աշխատեին)։ Այնուհետև նշանակվել է Սպարապետության (Սերասքեր կափուսու) հիվանդանոցի բժիշկ։ 1849 թվականի վերջին ստացել է դեր-գնդապետի (կայմակամ) աստիճան, «բեյ» տիտղոս և նշանակվել Կ. Պոլսի Կայսերական զինվորական բժշկական վարժարանի վիրաբուժության օգնական դասախոս։ 1849 թվականին նրա ջանքերով վերականգնվել է «Նարեկյան ընկերությունը»։ 1849-1850 թվականներին դասավանդել է «Առաջին օգնություն» առարկան։ 1853 թվականին ամուսնացել է արքունի ճարտարապետ Օհաննես (Հովհաննես) Սերվերյան ամիրայի դստեր հետ։ 1857 թվականին Խասգյուղից տեղափոխվել է Բերա։ 1857 թվականին, բարեխիղճ ծառայության համար գնդապետի (միրալայ) աստիճանին է արժանացել։ 1859 թվականին պրոֆեսորի կոչում է ստացել։ 1857/1858-1870/1872/1879 թվականներին ծառայել է Կ. Պոլսի Կայսերական զինվորական բժշկական վարժարանի արտաքին ախտաբանության, տեսական և գործնական վիրաբուժության կարգավորյալ պրոֆեսոր (ամբիոնի վարիչ)։ Այդ տարիներին պատրաստել է բազմաթիվ որակյալ բժիշկներ, որոնցից շատերը Օսմանյան կայսրության բժշկության երևելի դեմքերն են դարձել հետագայում։
1858 թվականին եղել է Ազգային գերագույն ժողովի (Ազգային կենտրոնական վարչության կամ Խառը ժողովին նախորդած մարմինը) ատենապետը։ 1859-1861 թվականներին եղել է Կ. Պոլսի Բերա թաղամասի 6-րդ բաժնի խորհրդի անդամ։ 1860 թվականին աջակցել է Ազգային սահմանադրությունը պատրաստող Գրիգոր Աղաթոնին, Գրիգոր Օտյանին, Նահապետ Ռուսինյանին, Սերվիչենին (Սերովբե Վիչենյան) և մյուսներին։ 1863-1864 թվականներին միաժամանակ եղել է հանրային կրթության տեսուչ։ 1865-1870 թվականներին դասավանդել է «Օպերատիվ վիրաբուժություն»։ 1869 թվականին հիմնադրել է Կ. Պոլսի Սկյուտար թաղամասի բժշկական ընկերությունը՝ Բոսֆորի ասիական ափի բժիշկների մասնակցությամբ։ 1870 թվականին արժանացել է փաշայի զինվորական աստիճանին։ 1870-1880 թվականներին եղել է Սպարապետության բարձրագույն խորհրդի բժշկական և առողջապահական մարմնի անդամ և ատենապետ։ 1871-1872 թվականներին դասավանդել է «Ֆիզիոլոգիա» առարկան։ 1875-1876 թվականներին Թուրքիայի եվրոպական մասի՝ Ռումելիի ընդհանուր առողջապահության տեսուչ է նշանակվել։ 1875-1880 թվականներին եղել է Ազգային կենտրոնական վարչության (Խառը ժողովի) ատենապետը։ 1877-1878 թվականներին Ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ օսմանյան բանակում ծառայել է զինվորական բժիշկ Ավստրիայում։ 1877 թվականին պետության հրամանով կայսերական բանակի համար բժիշկներ ընտրելու նպատակով ճամփորդել է Եվրոպայում։ 1878 թվականին գտնվել է Թուրքիայի եվրոպական մասի Ադրիանապոլիս (Էդիրնե) քաղաքում՝ որպես Սաֆֆետ փաշայի բուժական գծով տեղակալ։ 1878 թվականին, երբ ավարտվել է Ռուս-թուրքական պատերազմը, մեծ դեր է կատարել հայերի ցավալի վիճակը Ռուսաստանի պետության ուշադրությանը հրավիրելուն հայտնի 16-րդ հոդվածը Այա-Ստեֆանոյի դաշնագրի մեջ դնել տալու համար։ Բժշկական բազմաթիվ հոդվածների հեղինակ է։
Ըստ բժիշկ-պատմաբան Վահրամ Թորգոմյանի՝ նրա անտիպ հուշերը կորել են տարիների թոհուբոհում։ Իր հարգված և բարձր դիրք ունենալու շնորհիվ ունեցել է նաև նախանձողներ ու թշնամիներ բարձրաստիճան զինվորականների շրջանում։ 1879 թվականին սրբոց Հակոբյանց վանքի վարչական և հաշվական գործերի լիազոր քննչի հանգամանքով մեկնել է Երուսաղեմ։ Իր քննությունների տեղեկագիրը ներկայացրել է Կ. Պոլսի Ազգային կենտրոնական վարչության և նրա շնորհակալությանն արժանացել։ 1879 թվականին, զգալով իր շուրջը Կ. Պոլսում խտացող զազրելի ու վտանգավոր մթնոլորտը, որ առաջացել էր թուրք պաշտոնակիցների «շնորհիվ», Ստեփան փաշա Արսլանյանը զինվորական ասպարեզից ինքնակամ հրաժարվել է, զինվորական բժշկական վարժարանից դուրս եկել և թոշակի անցել։ Այդ ամենից հույժ վիրավորված, կամավոր կամ բուժման նպատակով մեկնել է Եգիպտոս և որոշ ժամանակ ապրել Կահիրեում, որտեղ շարունակել է զբաղվել բժշկությամբ։ 1884 թվականին վերադարձել է Կ. Պոլիս, սակայն կարճ ժամանակ հետո Ֆրանսիա է մեկնել։ 1884-1889 թվականներին Կ. Պոլսից բացակայելու ընթացքում նրան ամբաստանել են իբրև «գյավուր», օսմանյան գահի դավաճան, թուրք զինվորական համազգեստին անարժան և այլն։ Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը, հավատալով զրպարտանքներին, շնորհազրկել է վաստակաշատ բժիշկ պրոֆեսորին։ 1889 թվականին մի ականավոր հայի՝ Արթին փաշա Տատյանի բարեխոսության շնորհիվ սուլթանը թույլ է տվել, որ բժիշկը վերադառնա Կ. Պոլիս, որից հետո վերադարձել և բնակվել է Կ. Պոլսի Կուզգունջուկ թաղամասում։ 1891 թվականին հրաժարվել է Ազգային կենտրոնական վարչության Քաղաքական ժողովի անդամությունից։ 1897 թվականի վերջերին կարողացել էր վերականգնել նաև իր զինվորական աստիճանին վայել իրավունքները։ Հետագա տարիներն ապրել է նյութական դժվարությունների ու աղքատության մեջ։ Պրոֆեսորը մշտապես գտնվել է Կ. Պոլսի հայ կյանքի հորձանուտում։ Աջակցել է հայկական դպրոցների կրթական վերելքին, զբաղվել եկեղեցանվեր, կրթասիրական բարեգործական գործունեությամբ։ Նրա ջանքերով է կառուցվել Կ. Պոլսի Բանկալթիի հայոց գերեզմանատան սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցին։ Իր պահպանողական հայացքների համար նրան խստորեն քննադատել է Հակոբ Պարոնյանը, նրան ընդգրկելով իր «Ազգային ջոջերի» մեջ։
Մահացել է 1901 թվականի նոյեմբերի 17-ին, Կ. Պոլսում՝ 79 տարեկանում։ Թաղվել է Շիշլիի ազգային գերեզմանոցում։
Բժիշկ Վահրամ Թորգոմյանը պատմել է, որ Ստեփան Արսլանյանի անտիպ շատ արժեքավոր հուշերը մի հայ ընտանիք իրենից վերցրել է պատճենելու նպատակով և չի վերադարձրել։
Պարգևներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պարգևատրվել է արծաթյա և ոսկե մեդալներով, «Օսմանիե» և «Մեջիդիե», ինչպես նաև օտար պետությունների պատվանշաններով։
Աշխատություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նկարագիր Ս. Փրկչեան Հիւանդանոցի, Կ. Պոլիս, 1860։
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ատիլ Գ. և ուրիշներ, Ազգային գերեզմանատուն հայոց. Շիշլի, Կ. Պոլիս, 1922։
- Պոտուրեան Մկրտիչ, Հայ հանրագիտակ, Պուքրէշ, 1938։
- Մեզպուրեան Արթօ, Հայ եւ ծագումով հայ բժիշկներ։ Այբուբենական համառօտ անուանացանկ (1688-1940), Իսթանպուլ, 1940։
- Կարոյեան Գասպար, Մեծ Եղեռնի նահատակ հայ բժիշկները (անոնց պատգամները), Պոսթոն, 1957։
- Ստեփանյան Գառնիկ, Կենսագրական բառարան, հ. Ա, Ե., 1973։
- Օտեան Երուանդ, Մեր երեսփոխանները, մեր Ազգային ժողովը, Երեւան, 1999։
- Վարդանյան Ս., Հայաստանի բժշկության պատմություն, Ե., 2000։
- Յարման Արսեն, Հայերը օսմանյան առողջապահության ծառայության մեջ և պատմություն սուրբ Փրկիչ հայոց հիվանդանոցի (թուրքերեն), Ստամբուլ, 2001։
- Փամուքջյան Գևորգ, Հայերը իրենց կենսագրականներով (թուրքերեն), Ստամբուլ, 2003։
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Հարություն Մինասյան, Օսմանյան կայսրությունում և Թուրքիայի Հանրապետությունում բռնաճնշումների և ցեղասպանության ենթարկված հայ բժիշկներ, Երևան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։