Տեսնել Էպոլա էջի աղբիւրը

{{Taxobox
| name = Էպոլա
| image file =  Ebola_Virus_TEM_PHIL_1832_lores.jpg
| image descr = Էպոլայի մանրապատկերը
| image2 file =
| image2_caption =
| regnum = Վիրիւսներ
| phylum = 
| classis = 
| infraclassis =
| ordo = 
| subordo =
| familia = 
| latin = Ebolavirus
| children name = Տեսակներ
| children =
* ''[[Zaire ebolavirus]]''
* ''[[Sudan ebolavirus]]''
* ''[[Reston ebolavirus]]''
* ''[[Tai Forest ebolavirus]]''
* ''[[Bundibugyo ebolavirus]]''
| author = 
| wikispecies = Ebolavirus
| commons = Ebolavirus
| itis = 
| ncbi = 
| range map = 
| range legend = 
| ictv = 01.025.0.02
| Baltimore group = 
}}

'''Էպոլա''' հիւանդութիւնը ժահրային հազուագիւտ եւ մահացու հիւանդութիւն մըն է։ Յաճախ անիկա կը կոչուի Էպոլա արիւնահոսութեան հիւանդութիւն, որովհետեւ անոր յատուկ ախտանշաններէն կարեւորագոյնը անսպասելի արիւնահոսութիւնն է։

== Ի՞նչ է Էպոլան ==

Այս հիւանդութեան ժահրը Էպոլա ժահրն է, որ առաջին անգամ յայտնուեցաւ [[1976]]-ին [[Սուտան]]ի մէջ եւ [[Քոնկո]]յի Էպոլա գետին շրջակայքը։ Այս ժահրը կը պատկանի Filoriridae ժահրերու խմբաւորումին։ Էպոլա անուանումը կը վերագրուի Քոնկոյի Էպոլա գետին։ Այս երկու երկիրներուն մէջ էպոլա հիւանդութիւնը շուտով տարածուեցաւ եւ վերածուեցաւ համաճարակի։

Էպոլա հիւանդութիւնը երկրորդ անգամ յայտնուեցաւ [[2012]]-ին [[Ուկանտա]]յի եւ դարձեալ Քոնկոյի մէջ։ [[2014]]-ի համաճարակը երրորդն է, որ աւելի ահազանգային եւ բարդ է։ Ըստ միջազգային առողջապահական կազմակերպութիւններու, 2014-ի համաճարակը տարածուած է մասնաւորապէս [[Կինէ (երկիր)|Կինէի]], Սիէրա Լէոնէի եւ [[Լիպերիա|Լիպերիոյ]] մէջ։ Մինչեւ օրս էպոլան խլած է 11,315-է աւելի մարդոց կեանքը։ Յայտնաբերուած են 28,638 պարագաներ<ref name=CDC2014>{{cite web|title=CDC urges all US residents to avoid nonessential travel to Liberia, Guinea and Sierra Leone because of an unprecedented outbreak of Ebola. | url = http://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/warning/ebola-liberia|website = CDC | accessdate = 2 August 2014 | date = 31 July 2014 }}</ref><ref name=CDCAug2014N>{{cite web|title=2014 Ebola Outbreak in West Africa|url=http://www.cdc.gov/vhf/ebola/outbreaks/2014-west-africa/|website=CDC|accessdate=5 August 2014|date=4 August 2014}}</ref>:

Էպոլան շատ արագ կը տարածուի [[Ափրիկէ]]ի այլ շրջաններու մէջ։ Մահեր արձանագրուած են նաեւ Սենեկալի եւ Քոնկոյի մէջ։

== Փոխանցում ==
Էպոլա ժահրը առաւելաբար հիւրընկալուած է Ափրիկէի կարգ մը երկիրներու կապիկներու, շեմբանզէներու եւ չղջիկներու կողմէ։ Այսինքն ժահրը կ՛ապրի այս կենդանիներու մարմնին մէջ։ Էպոլա ժահրը կը փոխանցուի մարդուն, երբ ան դպչի այս կենդանիներուն մորթին եւ կամ անոնց մարմինէն արտադրուող հեղուկներուն, այսինքն՝ արեան, սերմնահեղուկին (semen), կրծքակաթին, մէզին եւ լորձունքին։ Իսկ էպոլա ժահրի փոխանցումը վարակուող անձէ մը առողջ անձի մը, տեղի կ՛ունենայ նոյն ձեւով։ էպոլա ժահրի փոխանցումը եւ տարածումը օդի, ջուրի եւ ուտեստեղէններու միջոցաւ չի կատարուիր։ Թխսումի շրջանը (incubation period) 10-21 օր է, այսինքն՝ հիւանդութեան ախտանշանները կը յայտնուին վարակումէն 10-21 օրեր ետք։ Անոր փոխանցումը եւ տարածումը տեղի կ՛ունենայ հիւանդութեան ախտանշաններու յայտնուելէն ետք<ref>{{cite web|title=Ebola (Ebola Virus Disease) Transmission |website=CDC |date=5 November 2014 |accessdate=7 November 2014 |url=http://www.cdc.gov/vhf/ebola/transmission/index.html}}</ref><ref name="Drazen2014">{{cite journal|author=Drazen JM, Kanapathipillai R, Campion EW, Rubin EJ, Hammer SM, Morrissey S, Baden LR|title=Ebola and quarantine|journal=N Engl J Med|volume=371| issue=21|pages=2029–30|date=November 2014|pmid=25347231|doi=10.1056/NEJMe1413139}}</ref><ref name=CDC2014QAT/><ref>{{cite web | url=http://well.blogs.nytimes.com/2014/10/03/ebola-ask-well-spread-public-transit/ | title=Ask Well: How Does Ebola Spread? How Long Can the Virus Survive? | work=The New York Times | date=3 October 2014 | accessdate=24 October 2014 | author=Donald G. McNeil Jr.}}</ref>: Ժահրի մուտքի անցքերէն են քիթը, բերանը, աչքերը, բաց վէրքերը, կտրուածքները եւ քերուածքները<ref name=CDC2014QAT>{{cite web|title=Q&A on Transmission, Ebola |website=CDC |date=September 2014 |accessdate=3 October 2014 |url=http://www.cdc.gov/vhf/ebola/transmission/qas.html}}</ref><ref name=CDCNOV2014>{{cite web|title=How Ebola Is Spread|url=http://www.cdc.gov/vhf/ebola/pdf/infections-spread-by-air-or-droplets.pdf|format=PDF|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|date=November 1, 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Sexual transmission of the Ebola Virus : evidence and knowledge gaps|url=http://www.who.int/reproductivehealth/topics/rtis/ebola-virus-semen/en/|website=who.int|accessdate=16 April 2015|date=4 April 2015}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.sciencetimes.com/articles/6000/20150502/ebola-transmitted-through-sex.htm |title=Ebola Can Be Transmitted Through Sex |first=Brian |last=Wu |date=May 2, 2015| accessdate=May 3, 2015| newspaper=Science Times}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Varkey|first1=JB|last2=Shantha|first2=JG|last3=Crozier|first3=I|last4=Kraft|first4=CS|last5=Lyon|first5=GM|last6=Mehta|first6=AK|last7=Kumar|first7=G|last8=Smith|first8=JR|last9=Kainulainen|first9=MH|last10=Whitmer|first10=S|last11=Ströher|first11=U|last12=Uyeki|first12=TM|last13=Ribner|first13=BS|last14=Yeh|first14=S|title=Persistence of Ebola Virus in Ocular Fluid during Convalescence.|journal=The New England Journal of Medicine|date=7 May 2015|pmid=25950269|doi=10.1056/NEJMoa1500306|volume=372|pages=2423–7}}</ref>:
[[Պատկեր:EbolaSubmit2.png|250px|մինի|Տարածում Ափրիկէի մէջ.]]

Էպոլա ժահրը վարակուող անձի մարմնին մէջ մտնելէ ետք կը տկարացնէ անոր ախտամերժութեան (immunity) համակարգը եւ կը հարուածէ մարմնի զանազան օրկանները։ Վարակուողներուն 50-90 տոկոսը կը մահանայ<ref name=Ruz2014>{{cite book|last1=Ruzek|first1=edited by Sunit K. Singh, Daniel|title=Viral hemorrhagic fevers|date=2014|publisher=CRC Press, Taylor & Francis Group|location=Boca Raton|isbn=9781439884294|page=444|url=https://books.google.am/books?id=l5MtJdDhie0C&pg=PA444}}</ref>: Չմահացողները կը կրեն էպոլա ժահր եւ կրնան փոխանցել զայն ուրիշներու՝ սերմնահեղուկի միջոցաւ։

[[Պատկեր:Diseased Ebola 2014.png|300px|մինի|[[2013]]-էն [[2015]]]]

== Ախտանշաններ ==
[[Պատկեր:Symptoms of ebola.png|250px|մինի|Ախտանշաններ]]

Էպոլա հիւանդութեան ախտանշանները կը նմանին [[Դողտենդ (Մալարիա)|դողտենդի]] (malaria) եւ ընդերային տենդի (typhoid) ախտանշաններուն, հետեւաբար էպոլան պէտք է զատորոշել այս երկուքէն<ref name=WHO2014/>:

Էպոլա հիւանդութեան ախտանշաններն են՝ բարձր ջերմ, մարմնական տկարութիւն եւ յոգնածութիւն, մկանային ցաւ, սաստիկ [[գլխացաւ]], փորի ցաւ, նողկանք, փսխունք, փորհարութիւն, հազ, կրծքացաւ, կոկորդի կարմրութիւն, մորթի [[Դեղնախտ|դեղնութիւն-դեղնախտ]] (jaundice), անսպասելի արիւնահոսութիւն, աւշագեղձերու ծաւալում (lymph node hypertrophy), զառանցանք (delirium), անզգայութիւն (stupor) եւ հաւանական մահաքուն (coma):

Արիւնահոսութիւնը կը յայտնուի տարբեր ձեւերով։ Առաջին քանի մը օրերուն տեղի կ՛ունենայ մորթային մակերեսային կէտաւոր արիւնազեղում (petechiae) եւ ենթամորթային արիւնազեղում (ecchymosis): Ասոնց կը յաջորդէ բացայայտ՝ բերանային, սրբանային եւ հեշտոցային արիւնահոսութիւն։ Կը տեսնուի նաեւ մորթային բշտիկաւոր ցան (rash)<ref name=WHO2014>{{cite web | title = Ebola virus disease Fact sheet No. 103|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs103/en/|work=World Health Organization | date = September 2014}}</ref>:

Էպոլա հիւանդութենէ վարակուած անհատը կ՛ունենայ հետեւեալ երկու ընթացքներէն մէկը.

#Երկրորդ շաբթուան ընթացքին հիւանդին ախտանշանները կը մեղմանան ինքնաբերաբար եւ որոշ բարելաւում կ՛արձանագրուի։
#Հիւանդութիւնը կը յառաջանայ եւ բարդութիւններ կը յայտնուին մարմնի զանազան օրկաններու գործունէութեան մէջ։ Այս պարագային ախտանշանները կը զօրանան, բարելաւում տեղի չ՛ունենար եւ ընդհակառակն՝ կը սկսին լեարդի կրկնուող բորբոքումներ, աչքի անօթապատեանաբորբ (uvietis), ամորձաբորբ (orchitis), բացայայտ արիւնահոսութիւն եւ մահ։

== Դէմ Դնել ==

Համաճարակներու ընթացքին մահացութեան միջին տոկոսը (mortality rate) կը հասնի 50-ի։

Էպոլա հիւանդութենէ չմահացող անհատը կ՛ունենայ 10 տարուան ախտամերժողականութիւն էպոլա ժահրին դէմ։

Էպոլա հիւանդութեան ախտաճանաչումը կը փաստուի գտնելով էպոլա ժահրը հիւանդին արեան եւ կամ անոր վարակուած հիւսկէններուն մէջ։ Կը կատարուին նաեւ արեան կարմիր եւ ճերմակ գնդիկներու, լեարդի գործունէութեան, արիւնահոսութեան եւ մէզի քննութիւններ։

Ինչպէս յիշուեցաւ նախապէս, մինչեւ օրս էպոլա հիւանդութեան դէմ յատուկ պատուաստ եւ հակաժահրային դարմանում գոյութիւն չունին։ Սակայն շատ մը երկիրներու առողջապահական հաստատութիւնները շատ մեծ աշխատանք կը տանին գտնելու համար պատուաստ մը։

Յամենայնդէպս, վարակուած անձը պէտք է խմէ առատ ջուր եւ կամ անոր պէտք է ներարկել ներերակային յատուկ հեղուկներ։ Ֆիզիքական հանգիստը շատ կարեւոր է։ Հակաջերմն ու ցաւազերծ դեղերը ունին մեծ դերակատարութիւն։ Զօրաւոր արիւնահոսութեան պարագային արեան փոխներարկումը կը դառնայ պարտաւորիչ։

Վարակուած անձը պէտք է մեկուսացուի։ Կանխամեկուսացումի (quarantine) միջոցառումները պարտաւորիչ են, որպէսզի համաճարակներ տեղի չունենան։ Նախազգուշական միջոցները պարտաւորիչ են համաճարակներու ընթացքին։ Հիւանդանոցներու անձնակազմը պէտք է գործածէ յատուկ ձեռնոցներ, գոգնոց եւ դիմակ կամ քթաբերանակ (mask), իսկ բժշկական բոլոր գործիքները պէտք է հականեխուին մեծ ուշադրութեամբ։ Ժողովրդային առողջապահական դաստիարակութիւնը խիստ կարեւոր է։

== Անոր Մասին ==
Այս օրերուս ամբողջ աշխարհը կը խօսի մասին։ Պետութիւններ ահազանգի մատնուած են էպոլայով։ Նոյնիսկ միջազգային համաժողովներու ընթացքին էպոլան նկատուած է  մարդկութեան առաջնահերթ վտանգ։

Կը լսենք ու կը կարդանք ամէն օր էպոլա հիւանդութեան մահասփիւռ տարողութեան մասին, Ափրիկեան էպոլա համաճարակ երկիրներէ ամէնօրեայ կոչեր կ՛ուղղուին համայն աշխարհին՝ անմիջական բժշկական անսահման  պէտքերուն հասնելու, որպէսզի կարողանան դիմագրաւել էպոլա «հրէշը»: Այս ափրիկեան երկիրները բժշկական բաւարար կեդրոններ եւ հարկաւոր միջոցներ չունին պայքարելու դէմ ու ընդունելու եւ դարմանելու էպոլայէն վարակուող բոլոր անհատները։

Միջազգային առողջապահական կազմակերպութիւնները առաջին օրէն իրենց ամբողջական կազմերով հասած են օժանդակելու այս երկիրներու ժողովուրդներուն։ Միջազգային դրամատունը մինչեւ օրս տրամադրած է 400 միլիոն տոլար՝ պայքարելու համար էպոլա հիւանդութեան դէմ եւ օժանդակելու այս երկիրներուն։ Օրեր առաջ Միացեալ Նահանգներու նախագահ Օպաման Միացեալ Ազգերու համաժողովին՝ անդրադառնալով էպոլային, ըսած է. «Բաւարար չէ այն, ինչ կը կատարուի էպոլան դիմագրաւելու համար»: Ուստի, նախագահ Օպամայի որոշումով 3000 բանակայիններ շուտով պիտի ուղարկուին ափրիկեան այս երկիրները, օգտակար դառնալու դէմ պայքարին։ Քանատայի կառավարութիւնը, իր կարգին, ղրկած է օգնական անձնակազմ մը, շարժական տարրալուծարաններ, հինգ միլիոն տոլար նիւթական օժանդակութիւն եւ դէմ հազար դեղաքանակ (dose) փորձարական պատուաստ։

Էպոլա հիւանդութիւնը կը տարածուի երկրէ երկիր՝ վարակուած մարդոց ճամբորդութեան պատճառով։ Այս իսկ պատճառով էպոլան հասած է Միացեալ Նահանգներ։ Թոմաս Տանքըն ամերիկացի ճամբորդ մըն է, որ դէմ յանդիման եկած է Լիպերիոյ մէջ էպոլա հիւանդութենէ վարակուած անձերու։ Վերադառնալէ ետք Ամերիկա, կը փաստուի անոր էպոլայով վարակուած ըլլալը։ Ան այժմ կը դարմանուի մեկուսացուած կեդրոնի մը մէջ փորձարական «Brincidofovir» դեղով։ Անոր առողջական վիճակը լուրջ վտանգի մէջ է։ Երկու սպանացի քարոզիչներ Ափրիկէի մէջ էպոլայով վարակուելէ ետք կը վերադառնան Սպանիա եւ մեկուսացուած դարմանումի կ՛ենթարկուին, սակայն երկուքն ալ կը մահանան։ Այն հիւանդապահուհին, որ խնամած է այս քարոզիչները վարակուած է էպոլայով եւ ներկայիս մեկուսացեալ կը դարմանուի Սպանիոյ մէջ։ Էպոլա ժահրը կրնայ գործածուիլ պատերազմներու եւ ահաբեկչական գործողութիւններու ընթացքին։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Աղբիւրներ ==
*«Ազդակ» օրաթերթ, Առողջապահական - Բժշկագիտական, դկտ. Կարպիս Հարպոյեան, [[16 Հոկտեմբեր]], [[2014]]:

[[Ստորոգութիւն:Հիւանդութիւններ]]