Զուարթնոց

Զուարթնոց տաճարի տեսքը (վերակազմութիւն)

Զուարթնոց, հայկական վաղ միջնադարեան ճարտարապետական յուշարձան, կը գտնուի Վաղարշապատէն 3 ք.մ. հարաւ-արեւելք։ 1989 թուականին ընդգրկուած է ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային մշակութային արժէքներու ցանկին մէջ։

Պատմութիւն

Զուարթնոցը կառուցուած է Ներսէս Գ. Տայեցի կաթողիկոսի օրօք՝ 643 – 652 թթ.-ին։ Տաճարը Զուարթնոց անուանած է Սեբեոս պատմիչը, այլ աղբիւրներու մէջ կը յիշատակուի նաեւ Վաղարշապատի Սբ. Գրիգոր, Առապարի Սբ. Գրիգոր անուններով։

«Զուարթնոց» անուանումը հաւանաբար կ՛առնչուի նաեւ զուարթուն՝ հրեշտակ բառին։ Կ՛ենթադրուի, որ Զուարթնոցի տարածքուին եղած է հեթանոսական Տիր աստուծոյ մեհեանը։ Ըստ Սեբեոսի՝ 301 թ.-ին այստեղ հանդիպած են Հայոց Տրդատ Գ. արքան եւ Գրիգոր Լուսաւորիչ։ Տաճարի աւերման մասին պատմական աղբիւրներուն մէջ տեղեկութիւն չկայ (հաւանաբար երկրաշարժէն աւերուած է). յայտնի է, որ այն կանգուն եղած է մինչեւ X դարը։ XX դարու սկիզբին աւերակ տաճարը ծածկուած էր հողով, պեղումներ կատարուած են 1901 – 1907 թթ.-ին՝ Խաչիկ վարդապետ Դադեանի նախաձեռնութեամբ, 1904-էն՝ Թորոս Թորամանեանի գիտական ղեկավարութեամբ։ Ըստ պեղուած նիւթերու՝ նախքան Զուարթնոց, այստեղ եղած են հեթանոսական եւ IV–V դարերու կառոյցներ։ Հնագոյնը 0, 63 մ. x 2, 7 մ. չափերու կոթողն է (կը գտնուի Զուարթնոցի թանգարանին մէջ)՝ Ռուսա Բ.-ի սեպագիր արձանագրութեամբ։ Պեղումներով յայտնաբերուած են տաճարը, կաթողիկոսական պալատը՝ օժանդակ շինութիւններով (բաղնիք, խուցեր եւ այլն)։ Պահպանուած են տաճարի յատակը, տեղ-տեղ՝ ստորին որմնաշարը, սիւներու խոյակներ, խարիսխներ, արեւու քանդակազարդ ժամացոյցը, խճանկարի, որմնանկարի ու այլ մնացորդներ։ Տաճարի կառուցման համար օգտագործուած են տարբեր որակներու եւ երանգներու տուֆեր, պոչաւոր քարեր, չեչաքար, պեմզա, վանակատ եւ այլն։

Ճարտարապետութիւն

Տաճարը կառուցուած է եօթաստիճան պատուանդանի կեդրոնը։ Արտաքուստ՝ եռաստիճան, յաջորդաբար նուազող 3 գլանաձեւ ներդաշնակ ծաւալներու միասնական շինութիւն էր, որուն յօրինուածքի միջուկը քառակոնքն է։ Վերջինիս խորանները միաւորուած են 4 զանգուածեղ մոյթերով, որոնք վերին՝ կապող 4 կամարներու եւ առագաստներու հետ կը կազմեն գմբէթակիր միաձոյլ համակարգ։ Տաճարը ունեցած է 5 շքամուտք։ Տաճարի առաջին աստիճանի ճակատային վերին մասը ընդգրկող գօտին քանդակազարդուած է խաղողի որթերով, նռնազարդ ճիւղերով. որմնակամարներու հանդիպման մասը՝ հոգեւոր եւ աշխարհիկ անձանց 32 բարձրաքանդակէն, պահպանուած են 9-ը։ Տաճարի ներսը խոյակներու թեւատարած արծիւները, որմնասիւնազարդի ռիթմը, մոյթերու սլացքը, բարձրադիր գմբէթը՝ ողջ զարդարանքի հետ, կառոյցին հաղորդած են վերասլացութիւն։ Տաճարի բարձրաքանդակներէն մէկուն վրայ պահպանուած է Եոհան, հաւանաբար՝ տաճարի ճարտարապետի անունը։

Ազդեցութիւն

Հայկական ճարտարապետութիւնը կրած է Զուարթնոցի ազդեցութիւնը. այն վաղ միջնադարեան հայկական շինարուեստի, քանդակագործութեան, տեկորատիւ արուեստի իւրօրինակ հանրագումար է։ Մեզի հասած հայկական ճարտարապետութեան կոթողներէն զուարթնոցատիպ են Ներսէս Գ. Տայեցիի կառուցած Իշխանի եւ Բանակի (VII դար), Աղուանքի մէջ՝ Լիակիթի (VII դար), Անիի մէջ՝ Գագկաշէն Սրբ. Գրիգոր (XI դար) եկեղեցիները։ 1980 – 1990 -ական թուականներուն վերականգնուած են Զուարթնոցի խորաններու սիւնաշարերը, արծուախոյակ սիւները, առաջին աստիճանի պատերի ստորին մասը։

Պատկերներ

• 
• 
• 
• 

Արտաքին յղումներ

• Փաստավաւերագրական ֆիլմ «Հայերը - Զուարթնոց» մաս 1, մաս 2։
• Հայոց լեռներու գանձերը - Զուարթնոց տաճար

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։