Վրացերէն Այբուբէն

Վրացական գիր, այբուբէն է, որ կ՛օգտագործեն քարթուելական լեզուները (վրացերէնը, նաեւ մեգրելերէնը ու սուաներէնը եւ այլն)։ Վրացական այբուբէնը այբբենական տիպի է, եզակի համակարգով։ Ժամանակի ընթացքին այլ կովկասեան լեզուներ եւս (անոնց թիւին՝ օսերէնը եւ աբխազերէնը՝ 1940-ական թուականներէն) օգտուեցան այս այբուբէնէն։ Կը կարդան ձախէն աջ։ Ժամանակէ ի վեր վրացերէնի մէջ կայ 33 տառ։ Մինչդեռ հին վրացերէնին մէջ եղած է 38 տառնիշ, որոնցմէ հինգը բաղաձայն այժմ չի կիրառուիր։ Վրացական գիրը չունի մեծատառեր։

Պատմութիւն

Ըստ հայկական աղբիւրներուն վրացական գիրը ստեղծուած է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմէ։ Կորիւնը հետեւեալ կերպ կը ներկայացնէ վրաց գիրերու գիւտի պատմութիւնը. «Մաշտոցը սկսաւ Տիրոջմէ իրեն շնորհուածի համեմատ նշանագրեր հորինել վրացերէն լեզուի համար։ Գրեց, դասաւորեց եւ օրինաւոր կերպով հարդարեց... եւ իջաւ Վրաց կողմերը։ Եւ գնաց, ներկայացաւ անոնց թագաւորին, որուն անունը Պակուր էր, եւ աշխարհի եպիսկոպոսին, անունը՝ Մովսէս։ ... Եւ ան (Մաշտոցը) իր արուեստը առաջարկոլով՝ խրատեց, հորդորեց անոնց, եւ այն ժամանակ ամենքը յանձն արին անոր ուզածը կատարել։ Եւ վրացերէն լեզուի թարգմանիչ մը գտաւ, որ կ՛անուանէր Ջաղա..., այնուհետեւ Վրաց արքան հրամայեց իր իշխանութեան զանազան կողմերէն եւ խառնիճաղանջ գաւառներէն մանուկներ ժողովել եւ տալ վարդապետի ձեռքը։ Ան եւս անոնց առաւ, ուսման բովի մէջ գցեց»^[1]։ Մովսէս Խորենացին գրած է. "Մեսրոպ Վրաց աշխարհը երթալով՝ անոնց համար ալ, իրեն տրուած երկնային շնորհին պատճառով, կը ստեղծէ նշանագրեր, Ջաղայի մը հետ, որ յունարէն եւ հայ լեզուներու թարգմանիչ էր, օժանդակութիւն գտնելով անոնց Պակուր թագաւորէն եւ Մովսէս կաթողիկոսէն"^[2]։

Մեսրոպ Մաշտոցի կողմէն վրաց այբուբէնի ստեղծման տեսութիւնը կ՛ընդունուի խոշոր հանրագիտարաններու^[3]^[4]^[5]^[6]^[7] եւ ակադեմիական գիտնականներու կողմէ^[8]^[9]^[10]. Ըստ Ա. Փերիխանեանի եւ Ջ. Գրիպպինի, հնարաւոր է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը վրաց այբուբէնի անմիջական ստեղծողը չէ, սակայն այն չէր առաջանար առանց անոր մասնակցութեան^[11]^[12]։

Սակայն վրաց գիտնականներու մեծ մասը չ՛ընդունիր Մեսրոպ Մաշտոցի դերը վրաց գիրի ստեղծման գործին մէջ։ Իւանէ Ջաւախիշուիլին, կը փորձէ հիմնաւորել, որ Մաշտոցը չէր կրնար ստեղծել վրաց երկրորդ այբուբէնը («նուսխուրի» այբուբէն), որ, ըստ իր կարծիքին, ստեղծուալ է 6-րդ դարին, մինչդեռ Մաշտոցը մահացած է 5-րդ դարու կէսերուն (440 թուականին)։ Բացի անկէ Ջաւախիշուիլին հիմք կ՛ընդունի այն, որ Ղազար Փարպեցին կը յիշատակէ միայն հայոց գիրերու գիւտը։ Մինչդեռ Ղազար Փարպեցին կ՛ըսէ.

«Թէ որեւ է մէկը ցանկանայ այս մասին աւելի հաւաստի իմանալ… կրնայ կարդալ ու տեղեկանալ նոյն երանելի Մաշտոցի սիրելի աշակերտ Կորիւնի գիրքի պատմութենէն։ Հոգեւոր այր Կորիւնն էր, որ առաջին անգամ ճշմարտապէս գրեց այս բոլորը։ Ուրկէ եւ մենք ստուգապէս տեղեկացանք՝ շատ անգամ կարդալով»։

Իսկ Կորիւնը, որուն յղում կու տար Փարպեցին, գրած է.

Եւ սկսաւ Տիրոջմէ իրեն շնորհին պատճառով համեմատ նշանագրեր հորինել վրաց լեզուի համար։ գրեց, դասաւորեց եւ օրինաւոր կերպով հարդարեց եւ իր աշակերտներէն քանի մը լաւագոյններուն հետ առաւ, վեր կանգնած գնաց, իջաւ Վրաց կողմերը։ Եւ գնաց, ներկայացաւ թագաւորին, որուն անունը Պակուր էր, եւ աշխարհի եպիսկոպոսին, (անունը) Մովսէս։ Եւ թագաւորն ու ազնուականները, բոլոր գաւառներով միասին, շատ անսացին անոր ըստ աստուածային օրէնքին։ … Եւ վրացերէն լեզուի թարգմանիչ մը գտաւ, որ կ՛անվանուէր Ջաղա, գրագէտ եւ ճշմարտահաւատ մարդ մը. այնուհետեւ Վրաց արքան հրամայեց իր իշխանութեան զանազան կողմերէն եւ խառնաղանջ գաւառներէն մանուկներ ժողովել եւ տալ վարդապետի ձեռքը։

- Կորիւն, Վարք Մաշտոցի, 36-37, Երեւան – 1979 թուկանին։

Ըստ XI դարու վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելիի՝ գիրերը ստեղծած է Վիրքի (Իպերիա) կիսաառասպելական Փառնաւազ Ա թագաւորը՝ մ.թ.ա. III դարին, չնայած այդ հաստատող աւելի հին աղբիւր չկայ։ Վրաց գրականութեան մեզ հասած հնագոյն նմուշն է 5-րդ դարով թուագրւող «Շուշանիկի վարքը» երգը („Շուշանիկիս ծամեբա”)։ Ակադեմիկոս Լաւան Ճիլաշուիլիի ղեկավարութեամբ Նեկրեսիի մէջ (Կախէթ) 1990-ականներուն եւ 2000-2003 թուականներուն կատարուած պեղումներու արդիւնքին մէջ յայտնաբերուած են արձանագրութիւններ՝ ստացած հնագոյն տառերով։ Ըստ վրաց ուսումնասիրողներու անոնք են՝ Դաւիթ Սդելիի IV դարով թուագրւող ասոմթաւրուլի («ասո» - տառ եւ «մթաւրուլի» - ազնուական) արձանագրութիւնը եւ Պոլնիսի եկեղեցիի՝ 492 - 493 թուականներուն կատարուած արձանագրութիւնը՝ նոյն տառերով։

1940 թուականի պեղումներու ընթացքին Մցխեթի - Արմազ բնակավայրին մէջ անդիք շրջանի արձանագրութիւններ յայտնաբերած են՝ գրուած յունարէն։ Կան նաեւ քանի մը արձանագրութիւններ՝ գրուած դեռեւս անհայտ գիրերով։ Անոնք, հնագէտ Պաւլէ Ինգորոխուասի կարծիքով, վրաց ասոմթաւրուլի այբուբէնին հին տառանշաններն են։

Պարոյր Մուրատեանը կը մերժէ վրաց նշանագրերու նախաքրիստոնեական ծագումը, պնդելով, որ «նախաքրիստոնեական չի կրնար նկատուիլ այբուբէն մը, ուր իբրեւ գիր (տառանիշ) գործածուած է քրիստոնեաններու խորհրդանշանը՝ վրացական Ք (Քրիստոս), Ջ (Ջւարի - խաչ), եւ Ծ (Ծմինդա - սուրբ) գիրերու տեսքով»։ «Եթէ այս իրողութեանը գումարենք թիւով ինը տառատեսակներու եւ հնչիւնային արժէքներու նոյնութիւնը հայերէնի հետ (Կ, Թ, Է, Ո, Ւ, Ք, Փ, Ջ, Վ), - կը շարունակէ անուանի հայ պատմաբանը, - ինչպէս նաեւ հայերէնի նմանութեամբ երկար ու կարճ ձայնաւորներու տարերաման անհրաժեշտութիւն չունենալու պարագային Ե եւ Է գիրերու գոյութիւնը, ՈՒ գիրի կազմութիւնը, այլեւ Կորիւնի հանգամանալի վկայութիւնը Մաշտոցի եւ անոր վրացի օգնական Ջաւայի մասին, ի վերջոյ հայ-վրացական հոգեւոր ու մշակութային սերտութիւնը, ...հազիւ թէ կարելի կ՛ըլլայ այլ բացատրութիւն գտնել՝ քան ժամանակէ վարքագրի (Կորիւնի) հաղորդումն է»^[13]։

Վրացական Այբուբէնը

Նուսխուրի	Անուանում	Թուային նշանակություն	Տառի անուն	Հնչիւն	Ռոմանիզացուած	Համարժէքը հայկականում
	ან	1	ան	ա	A a	Ա ա
	ბან	2	բան	բ	B b	Բ բ
	გან	3	գան	գ	G g	Գ գ
	დონ	4	դոն	դ	D d	Դ դ
	ენ	5	էն	է	E e	Է է
	ვინ	6	վին	վ	V v	Վ վ
	ზენ	7	զեն	զ	Z z	Զ զ
	ეჲ	8	էյ	էյ	-	-
	თან	9	թան	թ	T t	Թ թ
	ინ	10	ին	ի	I i	Ի ի
	კან	20	կան	կ	K' k'	Կ կ
	ლას	30	լաս	լ	L l	Լ լ
	მან	40	ման	մ	M m	Մ մ
	ნარ	50	նար	ն	N n	Ն ն
	ჲე	60	յե	յ	-	Յ յ
	ონ	70	օն	օ	O o	Օ օ
	პარ	80	պար	պ	P' p'	Պ պ
	ჟან	90	ժան	ժ	Zh zh	Ժ ժ
	რაე	100	րաէ	ր	R r	Ր ր
	სან	200	սան	ս	S s	Ս ս
	ტარ	300	տար	տ	T' t'	Տ տ
	ჳე	400	wի	w	-	-
	უნ	-	ուն	ու	U u	Ու ու
	ფარ	500	փար	փ	P p	Փ փ
	ქან	600	քան	ք	K k	Ք ք
	ღან	700	ղան	ղ	Gh gh	Ղ ղ
	ყარ	800	ղար	կոկորդային ղ (կղ)	Q' q'	-
	შინ	900	շին	շ	Sh sh	Շ շ
	ჩინ	1000	չին	չ	Ch ch	Չ չ
	ცან	2000	ցան	ց	Ts ts	Ց ց
	ძილ	3000	ձիլ	ձ	Dz dz	Ձ ձ
	წილ	4000	ծիլ	ծ	Ts' ts'	Ծ ծ
	ჭარ	5000	ճար	ճ	Ch' ch'	Ճ ճ
	ხან	6000	խան	խ	Kh kh	Խ խ
	ჴარ	7000	qար	-	-	-
	ჯან	8000	ջան	ջ	J j	Ջ ջ
	ჰაე	9000	հաէ	հ	H h	Հ հ
-	ჰოე	10000	հօէ	-	-	-

Վրացական երեք գիրերը՝ Ասոմթաւրուլի, նուսխուրի եւ մխեդրուլի

Ծանօթագրութիւններ

↑ Կորիւն, Վարք Մաշտոցի, Երեւան, 1994, էջ 48։
↑ Մովսէս Խորենացի, Հայոց պատմութիւն, Երեւան, 1990, էջ 215։
↑ Catholic Encyclopedia. Mesrob: «But his activity was not confined to Eastern Armenia. Provided with letters from Isaac he went to Constantinople and obtained from the Emperor Theodosius the Younger permission to preach and teach in his Armenian possessions. He evangelized successively the Georgians, Albanians, and Aghouanghks, adapting his alphabet to their languages, and, wherever he preached the Gospel, he built schools and appointed teachers and priests to continue his work. Having returned to Eastern Armenia to report on his missions to the patriarch, his first thought was to provide a religious literature for his countrymen».
↑ Britannica. Alphabet: «The Aramaic alphabet was probably also the prototype of the Brāhmī script of India, a script that became the parent of nearly all Indian writings. Derived from the Aramaic alphabet, it came into being in northwest India. The Armenian and Georgian alphabets, created by St. Mesrob (Mashtots) in the early 5th century ad, were also based on the Aramaic alphabet».
↑ Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar. Late antiquity: a guide to the postclassical world. Harvard University Press, 1999. - ISBN 0-674-51173-5. - P. 289: James R. Russell. Alphabets. « Mastoc' was a charismatic visionary who accomplished his task at a time when Armenia stood in danger of losing both its national identity, through partition, and its newly acquired Christian faith, through Sassanian pressure and reversion to paganism. By preaching in Armenian, he was able to undermine and co-opt the discourse founded in native tradition, and to create a counterweight against both Byzantine and Syriac cultural hegemony in the church. Mastoc' also created the Georgian and Caucasian-Albanian alphabets, based on the Armenian model».
↑ George L. Campbell. Compendium of the World’s Languages. - Routledge; New edition edition (May 14, 1998) - ISBN 0-415-16049-9. - С. 183: «Old Georgian was written in the xucuri character, traditionally invented by Mesrop Mashtots, to whom the Armenians owe their script. In the eleventh century the ecclesiastical xucuri was replaced by the character known as the mxedruli 'civil', which is in use today. Georgian is the only Caucasian language to have developed its own script».
↑ Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Merriam-Webster, 1995. - ISBN 0-87779-042-6 - С. 756. Статья «Mesrob»: «A collection of biblical commentaries, translations of patristic works, and liturgical prayers and hymns is credited to Mesrob, corroborating his reputation for having laid the foundation of a national Armenian liturgy. He is also credited with contributing to the origin of the Georgian alphabet».
↑ «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV-XI вв - Институт Востоковедения РАН: «Христианизация закавказских стран имела важные последствия и для развития местной культуры. На рубеже IV-V вв. появилась армянская письменность, созданная Месропом Маштоцем. Не без его помощи были изобретены и национальные алфавиты в Грузии и Албании».
↑ Peter R. Ackroyd, C. F. Evans, Geoffrey William Hugo Lampe, Stanley Lawrence Greenslade. The Cambridge History of the Bible: From the Beginnings to Jerome - Cambridge University Press, 1975 - ISBN 0-521-09973-0. - С. 367: «Georgia was converted during the fourth century, tradition has it by the agency of an Armenian slave woman, and whether these details are in any measure true or not, the tradition probably indicates the source of the Georgians' knowledge of Christianity and the Christian scriptures. These did not begin to be translated into Georgian until Mesrop, provider of an Armenian alphabet, also supplied the Georgians with an adequate means of transcription for their speech».
↑ David G.K. Taylor Archived 2009-05-21 at the Wayback Machine.. CHRISTIAN REGIONAL DIVERSITY // Philip Francis Esler, NetLibrary, Inc. The Early Christian World. Routledge, 2002. - ISBN 0-203-47062-1. - P. 335: «Because of its location on the Black Sea, Georgia was influenced by contacts with churches in Armenia (Mashtots, fresh from creating the Armenian alphabet, created a Georgian alphabet in c. 410)».
↑ Периханян А. Г. К вопросу о происхождении армянской письменности // Переднеазиатский сборник. - М.։ Наука, 1966. - Вып. 2. - С. 127-133.
↑ Greppin, John A.C. Archived 2010-07-03 at the Wayback Machine.։ Some comments on the origin of the Georgian alphabet. - Bazmavep 139, 1981. - Pp. 449-456.
↑ Պարոյր Մուրատեան, Կովկասեան մշակութային աշխարհը եւ Հայաստանը, Երեւան, 2008, էջ 20։

[1] Կորիւն, Վարք Մաշտոցի, Երեւան, 1994, էջ 48։

[2] Մովսէս Խորենացի, Հայոց պատմութիւն, Երեւան, 1990, էջ 215։

[3] Catholic Encyclopedia. Mesrob: «But his activity was not confined to Eastern Armenia. Provided with letters from Isaac he went to Constantinople and obtained from the Emperor Theodosius the Younger permission to preach and teach in his Armenian possessions. He evangelized successively the Georgians, Albanians, and Aghouanghks, adapting his alphabet to their languages, and, wherever he preached the Gospel, he built schools and appointed teachers and priests to continue his work. Having returned to Eastern Armenia to report on his missions to the patriarch, his first thought was to provide a religious literature for his countrymen».

[4] Britannica. Alphabet: «The Aramaic alphabet was probably also the prototype of the Brāhmī script of India, a script that became the parent of nearly all Indian writings. Derived from the Aramaic alphabet, it came into being in northwest India. The Armenian and Georgian alphabets, created by St. Mesrob (Mashtots) in the early 5th century ad, were also based on the Aramaic alphabet».

[5] Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar. Late antiquity: a guide to the postclassical world. Harvard University Press, 1999. - ISBN 0-674-51173-5. - P. 289: James R. Russell. Alphabets. « Mastoc' was a charismatic visionary who accomplished his task at a time when Armenia stood in danger of losing both its national identity, through partition, and its newly acquired Christian faith, through Sassanian pressure and reversion to paganism. By preaching in Armenian, he was able to undermine and co-opt the discourse founded in native tradition, and to create a counterweight against both Byzantine and Syriac cultural hegemony in the church. Mastoc' also created the Georgian and Caucasian-Albanian alphabets, based on the Armenian model».

[6] George L. Campbell. Compendium of the World’s Languages. - Routledge; New edition edition (May 14, 1998) - ISBN 0-415-16049-9. - С. 183: «Old Georgian was written in the xucuri character, traditionally invented by Mesrop Mashtots, to whom the Armenians owe their script. In the eleventh century the ecclesiastical xucuri was replaced by the character known as the mxedruli 'civil', which is in use today. Georgian is the only Caucasian language to have developed its own script».

[7] Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Merriam-Webster, 1995. - ISBN 0-87779-042-6 - С. 756. Статья «Mesrob»: «A collection of biblical commentaries, translations of patristic works, and liturgical prayers and hymns is credited to Mesrob, corroborating his reputation for having laid the foundation of a national Armenian liturgy. He is also credited with contributing to the origin of the Georgian alphabet».

[История_Востока-8] «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV-XI вв - Институт Востоковедения РАН: «Христианизация закавказских стран имела важные последствия и для развития местной культуры. На рубеже IV-V вв. появилась армянская письменность, созданная Месропом Маштоцем. Не без его помощи были изобретены и национальные алфавиты в Грузии и Албании».

[9] Peter R. Ackroyd, C. F. Evans, Geoffrey William Hugo Lampe, Stanley Lawrence Greenslade. The Cambridge History of the Bible: From the Beginnings to Jerome - Cambridge University Press, 1975 - ISBN 0-521-09973-0. - С. 367: «Georgia was converted during the fourth century, tradition has it by the agency of an Armenian slave woman, and whether these details are in any measure true or not, the tradition probably indicates the source of the Georgians' knowledge of Christianity and the Christian scriptures. These did not begin to be translated into Georgian until Mesrop, provider of an Armenian alphabet, also supplied the Georgians with an adequate means of transcription for their speech».

[10] David G.K. Taylor Archived 2009-05-21 at the Wayback Machine.. CHRISTIAN REGIONAL DIVERSITY // Philip Francis Esler, NetLibrary, Inc. The Early Christian World. Routledge, 2002. - ISBN 0-203-47062-1. - P. 335: «Because of its location on the Black Sea, Georgia was influenced by contacts with churches in Armenia (Mashtots, fresh from creating the Armenian alphabet, created a Georgian alphabet in c. 410)».

[11] Периханян А. Г. К вопросу о происхождении армянской письменности // Переднеазиатский сборник. - М.։ Наука, 1966. - Вып. 2. - С. 127-133.

[12] Greppin, John A.C. Archived 2010-07-03 at the Wayback Machine.։ Some comments on the origin of the Georgian alphabet. - Bazmavep 139, 1981. - Pp. 449-456.

[13] Պարոյր Մուրատեան, Կովկասեան մշակութային աշխարհը եւ Հայաստանը, Երեւան, 2008, էջ 20։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]