Bab 10 Barisan Dan Deret
Bab 10 Barisan Dan Deret
Bab 10 Barisan Dan Deret
001
Barisan bilangan real Pengaturan bilangan real dalam indeks terurut
dinamakan barisan. Barisan bilangan real
1 2 3
, , , a a a ditulis
1
{ }
n n
a
=
,
atau disingkat {a
n
}. Secara formal, barisan (tak hingga) ini didefinisikan
sebagai fungsi dengan daerah asal himpunan bilangan asli .
Ilustrasi Barisan bilangan real yang polanya 1, 4, 7, mempunyai ru-
mus eksplisit suku ke-n berbentuk 3 2, 1,2,
n
a n n = - = . Dalam bentuk
rumus rekursif barisan ini ditulis
1 1
1, 3, 2
n n
a a a n
-
= = + .
Barisan konvergen Barisan {a
n
} dikatakan konvergen ke L jika a
n
da-
pat dibuat sebarang dekat ke L dengan mengambil n yang besar. Secara
formal, barisan {a
n
} konvergen ke L, ditulis lim ,
n
n
a L
= atau
n
a L jika
0 | | .
n
N n N a L e e " > $ ' - < Barisan yang tidak konvergen di-
namakan divergen, mungkin limitnya , -
, atau tidak ada (oskilasi).
Ilustrasi Barisan {a
n
} dengan
1
1
n
n
a = - ;
{ }
1 2 3
2 3 4
0, , , , konvergen ke 1
karena
1
lim lim 1 1 ( )
n
n n
n
a
= - = . Perhatikan situasi geometrinya.
1+
e
1
1-
e
1
1
n
n
a = -
1 2 3 4 N
y
1+
e
1
1-
e
1
( ) 1
x
y a x = = -
0 1 N x
B
&
D BR
002
Contoh Buktikan
1
lim lim 1 1 ( )
n
n n
n
a
= - = dengan definisi limit barisan.
Bukti Akan dibuktikan
1
0 1 1 . | |
n
N n N e e " > $ ' - - <
dik dicari bktkan
Karena
1 1 1
1 1 | |
n n
n
e
e - - = < > , maka ambillah N bilangan asli yang lebih besar
dari
1
e
, maka
1
n N
e
> mengakibatkan
1 1
1 1 . | |
n n
e - - = <
Sifat limit barisan Untuk barisan konvergen {a
n
}, {b
n
} dan konstanta k:
(1) lim
n
k k
=
(2) lim lim
n n
n n
ka k a
=
(3) lim( ) lim lim
n n n n
n n n
a b a b
=
(4) lim( ) lim lim
n n n n
n n n
a b a b
=
(5)
lim
lim
lim , lim 0
n
n
n
n n
n
n
n n
a
a
b b
b
=
Sifat barisan konvergen
Untuk barisan { }, ( )
n n
a a f n = ; jikalim ( )
x
f x L
= , makalim ( )
n
f n L
= .
Prinsip apit Untuk barisan { },{ },{ }
n n n
a b c , jika
n n n
a b c dengan
n
a L dan
n
c L , maka
n
b L .
Untuk barisan { }
n
a , jika | | 0
n
a , maka 0
n
a .
J ika barisan { }
n
a konvergen, maka { }
n
a terbatas.
({ }
n
a barisan terbatas jika 0 | |
n
M a M n $ > ' " )
J ika barisan { }
n
a monoton tak turun dan terbatas di atas, maka { }
n
a
konvergen. ({ }
n
a barisan monoton tak turun jika
1 n n
a a n
+
" )
Contoh penggunaan prinsip apit Buktikan jika | | 1 r < , maka 0
n
r .
Bukti Karena | | 1 r < , maka
1
| |
1
r
> , akibatnya
1
| |
0 1
r
p p $ > ' = + . Dari sini
diperoleh
1 1
| | | |
(1 ) 1
n n
n
r r
p pn pn n = = + + > " , sehingga
1
0 | |
n
pn
r < .
Karena
1
lim0 0 lim
n n
pn
= = (limit pengapitnya 0), maka | | 0
n
r . Akibatnya
berdasarkan sifat barisan konvergen diperoleh 0
n
r .
B
&
D BR
003
Contoh Buktikan barisan { }
n
a dengan
2
!
n
n
n
a = konvergen ke 0.
Bukti Karena { }
n
a barisan positif, maka { }
n
a terbatas di bawah oleh 0.
Karena
1
1
1
1 2 ! 2
( 1)! 1
2
1
n
n n
n
n n
a n
a a n n
a
+
+
+
+ +
= = = , maka
1 n n
a a n
+
" , akibat-
nya { }
n
a barisan monoton tak naik. Karena { }
n
a monoton tak naik dan ter-
batas di bawah oleh 0, maka { }
n
a konvergen ke 0. (sifat barisan konvergen)
Cara lain Karena 2 ( 1)!, 6
n
n n < - > (buktikan dengan induksi matematika),
maka
( 1)! 2 1
! !
0
n
n
n
n n n
a
-
< = < = . Karena limit pengapitnya 0, maka 0
n
a .
Deret bilangan real Dari barisan {a
n
} buatlah barisan {s
n
} dengan
1 1 1 1 2 3 1 2 3 1 2
, , , ,
n n
s a s a a s a a a s a a a = = + = + + = + + + .
Barisan {s
n
} dinamakan deret bilangan real dan ditulis
1
n
n
a
=
. Suku
ke-n dari barisan {s
n
} dinamakan jumlah parsial deret. Dari definisi ini
langsung diperoleh
1
, 1,2,3,
n n n
a s s n
+
= - =
Deret konvergen Deret
1
n
n
a
=
.
Deretnya:
1
1 1 1 1 1
( 1) 2 6 12 20 n n n =
+
= + + + +
dengan
1 1 1
( 1) 1 n n n n + +
= - .
J umlah parsial deret ini adalah
( ) ( ) ( ) ( )
1 1
1 1 1 1 1 1 1 1 1
( 1) 1 2 2 3 1 1
1 1 .
n
k k
n n
k k k k n n n
s
= = + + + +
= = - = - + - + + - = -
Karena
( )
1
1
lim lim 1 1
n
n n
n
s
+
= - = , maka deret ini konvergen dan jumlah
deretnya 1, ditulis
1
1
( 1)
1.
n n n =
+
=
B
&
D BR
004
Contoh Selidiki kekonvergenan deret
1
1
n n =
.
Deretnya:
1
1 1 1 1
2 3 4
1
n n =
= + + + +
dengan
1
n
n
a = . (deret harmonik)
J umlah parsial deret ini dapat ditulis dalam bentuk
( )
( ) ( )
1 1
2 1 2
4 1 2 3 4
8
1/2
1/2 1/2
1 2 8
1 1
2 2
1 1 1 1
2 3 4 2
1 1 1 1 1 1 1 1
2 3 4 5 6 7 8 2
1
1 1 1
1 1 2
1 1 3
s a
s a a
s a a a a
s a a a
>
> >
= =
= + = + = +
= + + + = + + + > +
= + + + = + + + + + + + > +
Dari sini diperoleh
2
1 1
2 2
1 1
n
s n n > + = + . (buktikan dengan induksi!)
Karena
( )
1
2
lim lim 1 ,
n
n n
s n
= + = maka deret ini divergen.
Contoh Selidiki kekonvergenan deret
1
1
( 1)
n
n
+
=
.
Deretnya:
1
1
( 1) 1 1 1 1
n
n
+
=
- = - + - +
dengan
1
( 1) .
n
n
a
+
= -
J umlah parsial deretnya:
{
1, bilangan ganjil
{1,0,1,0, }
0, bilangan genap
n
n
s
n
= = .
Karena {s
n
} tidak mempunyai limit (oskilasi), maka deret ini divergen.
Sifat deret konvergen J ika deret
1
n
n
a
=
konvergen, makalim 0.
n
n
a
=
Bukti Misalkan jumlah parsial deret ini adalah s
n
. Karena deretnya kon-
vergen, maka lim .
n
n
s s s
$ ' = Akibatnya
1 1
lim lim( ) lim lim 0.
n n n n n
n n n n
a s s s s s s
- -
= - = - = - =
Ilustrasi Deret
1
1
2 5 n
n
n =
+
-
divergen karena
1 1
2 5 2
lim 0
n
n
n
+
-
= .
(kontraposisi sifat deret konvergen)
B
&
D BR
005
Catatan Kebalikan sifat deret konvergen tidak benar lagi.
Contoh penyangkalnya adalah
1
lim 0
n
n
= tetapi deret
1
1
n n =
divergen.
Deret Geometri Bentuk umum:
1 2
1
n
n
ar a ar ar
-
=
= + + +
.
J umlah parsial:
1 2 1
1
(1 )
1
, 1.
n
n
k n
n
k
a r
r
s ar a ar ar ar r
- -
=
-
-
= = + + + + =
2 1
2 1
(1 )
1
(1 ) (1 ) , 1
n
n
n
n n
n
n
n n
a r
r
s a ar ar ar
rs ar ar ar ar
r s a r s r
-
-
-
-
= + + + +
= + + + +
= - = -
J ika| | 1 r < , maka 0
n
r (halaman 2, prinsip apit), akibatnya
1
1
(1 ) 1
1 1 1
lim lim
n
n
n
n
n n
a r a
r r r
s ar s a
-
=
-
- - -
= = = = =
.
Catatan Dari fenomena 1 2 1 = - ,
1 1
2 2
1 2 + = - ,
1 1 1
2 4 4
1 2 + + = - , di-
peroleh
1
1 1 1 1
2 4
2 2
1 2
n n n
S
+
= + + + + = - dengan
1
lim 2
n
n
S
+
= , sehingga
deret geometri
0
1 1 1
2 4
2
1
n
n=
= + + +
konvergen ke 2;
0
1
2
2
n
n=
.
Ilustrasi
( )
1
1 1 2
3
1
1 1 1
2 2 2 2 1
3 1
3 3
2 2 2 3 6.
n n
n n
n
n n n
-
- -
-
= = =
-
= = = = =
Ilustrasi
( ) 1
2
1
0 1
1 1 1 1 1 1 2
2 4 8 2 3 1 2
1 1 1 ( )
n
n
n
n n
-
= =
+
- = - + - + = - = =
.
Ilustrasi J ika | | 1 x < , maka
0
1
1
n
n x
x
=
-
=
dan
0
1
1
( 1)
n n
n x
x
=
+
- =
.
Catatan Deret
1
n
n
a
=
.
Sifat linear deret tak hingga
(1) J ika c 0, maka
1
n
n
a
=
dan
1
n
n
ca
=
dan
1
,
n
n
b T
=
maka
1
( ) .
n n
n
a b S T
=
B
&
D BR
006
Uji jumlah terbatas
Deret
1
, 0
n n
n
a a n
=
"
konvergen
1
n
n k
k
s a
=
=
terbatas di atas.
Uji integral Untuk fungsi f yang kontinu, bernilai positif, dan tak naik
pada [1,) dengan ( )
n
a f n = berlaku
deret
1
n
n
a
=
konvergen.
y
y = f
(x)
0 1 2 3 4 5 n x
y
y = f
(x)
0 1 2 3 4 5 n x
Uji banding biasa
J ika
1
0 dan
n n n
n
a b n N b
=
"
konvergen, maka
1
n
n
a
=
konvergen.
J ika
1
0 dan
n n n
n
a b n N a
=
"
divergen, maka
1
n
n
b
=
divergen.
Uji banding limit Misalkan 0, 0, dan lim
n
n
n n
n
a
b
a b L
> = .
J ika 0 L < <, maka
1
n
n
a
=
dan
1
n
n
b
=
bersama-sama konvergen
atau divergen. (keduanya konvergen atau keduanya divergen)
J ika 0 L= dan
1
n
n
b
=
konvergen, maka
1
n
n
a
=
konvergen.
Uji banding Untuk deret
1
, 0
n n
n
a a n
=
> "
dan
1
lim
n
n n
a
a
L
+
= ;
jika 1 L< , maka deret konvergen.
jika 1 L> atau
1
lim
n
n
a
n
a
+
- +
Cara 1 Dengan uji banding biasa, dari 1 n n " diperoleh 3 3 0. n - +
Akibatnya
2 2
3 3 , n n n - + sehingga
2 2
1 1
3 3 n n n - +
dan
2 2
2 2 2
3 1
n n
n
n n n - +
= .
Karena deret
1
1
n n =
- +
juga divergen.
Cara 2 Dengan uji banding limit, bandingkan
2
2
3 3
n
n
n n
a
- +
= dengan
2
n
n
b = .
Karena
2
1 2
3 3
lim lim lim 2
n
n n
n
n n n
a n
b b
n n
a n
- +
= = = < dan deret
1
1
n n =
di-
vergen, maka deret
2
1
2
3 3
n
n
n n
=
- +
juga divergen.
Cara 3 Dengan uji integral, tunjukkan
2
1
2
3 3
xdx
x x
- +
- +
divergen.
Contoh Selidiki kekonvergenan deret
1
3 (2 1)
n
n
n
n
=
.
Cara 1 Dengan uji banding biasa, dari 2 1 n n n < + " diperoleh
2 1
1
n
n+
< ,
sehingga
( )
1
3
3 (2 1)
.
n
n
n
n +
< Karena
( )
1
1
3
n
n=
konvergen.
Cara 2 Dengan uji banding limit, bandingkan
3 (2 1)
n n
n
n
a
+
= dengan
( )
1 1
3
3
n
n
n
b = = . Karena
1 1
2
3 (2 1)
lim lim lim 3
n
n
n n
n
n
n n n
a n
b b
n
a
+
= = = < dan
deret
( )
1
1
3
n
n=
konvergen.
B
&
D BR
008
Contoh Selidiki kekonvergenan deret (a)
1
1
n n n =
, (b)
2
1
ln n n n =
.
(a) Dengan uji integral, karena
( )
( )
3/2 1/2
1 1 1
2
lim lim 2 lim 2 2
b b
b b b
dx
x x b
x dx x
- -
= = - = - + =
(konvergen), maka deret
1
1
n n n =
konvergen.
(b) Dengan uji integral, karena
( ) ( )
2
2 2
(ln )
ln ln
lim lim ln(ln ) limln(ln ) ln(ln2)
b
b
b b b
d x dx
x x x
x b
= = = - =
(divergen), maka deret
2
1
ln n n n =
divergen.
Hampiran jumlah deret J umlah deret
1
n
n
S a
=
= - =
Dengan kondisi fungsi f pada uji integral diperoleh ( )
n
n
E f x dx
<
.
Contoh (a) J ika jumlah deret konvergen
1
1
n n n =
-
= < = = =
maka suatu batas untuk galatnya adalah 0,2.
(b) Akan dicari n sehingga 0,005
n n
E S S = - < . Karena
( ) 3/2 3/2 1/2
1
1 2 2
lim
b
n
k n
n
b
n
dx
n
k x x
E
= +
-
= < = =
.
maka 0,005
n n
E S S = - < dipenuhi bilamana
2
0,005
n
< . Dari sini diper-
oleh 400 n > , sehingga 160000 n > .
B
&
D BR
009
Contoh Tunjukkan deret
1
2 !
n
n
n
n
n
.
Gunakan uji banding untuk deret suku positif. Untuk deret ini
2 !
n
n n
n
n
a
= dan
( )
( )
1
1
1
1
1
2 ( 1)! 1 2 2
1
2 ! ( 1)
lim1
lim lim lim lim2 1
n
n n
n
n n
n n
n
n
n
n
n n n n
a n n n
a a n e
n n
a
+
+
+
+
+
+
+
= = = = = < .
Karena
1
lim 1
n
n n
a
a
+
=
Contoh Selidiki kekonvergenan deret
1
(2 )!
! ! n
n
n n =
.
Gunakan uji banding untuk deret suku positif. Untuk deret ini
(2 )!
! !
n
n
n n
a = dan
1
2 1
(2 2)! (2 1)(2 2) 1 ! !
( 1)!( 1)! (2 )!
( 1)
lim lim lim lim 4 1
n
n n
n
n n n n
a n n n n n
a a n n n
n
a
+
+
+ + +
+ +
+
= = = = > .
Karena
1
lim 1
n
n n
a
a
+
divergen.
Deret ganti tanda Bentuk umumnya adalah
1
1 2 3 4
1
( 1) , 0
n
n n
n
a a a a a a n
+
=
- = - + - + > "
,
suku-suku deret ganti tanda berselang-seling positif dan negatif.
Ilustrasi
( ) 1 1
2
1
1
1 1
1 1 1 1 1 1 2
2 4 8 2 3 1
2
( 1) 1 1
n
n
n
n n
-
-
+
= =
+
- = - + - + = - = =
ada-
lah deret ganti tanda konvergen. (deret geometri dengan rasio -1/2)
1
1
( 1) 1 2 3 4
n
n
n
+
=
- = - + - +
- = - + - +
= maka
1
1
( 1)
n
n
n
a
+
=
konvergen.
Ilustrasi Deret
1
1
1 1 1 1
2 3 4
( 1) 1
n
n n
+
=
- = - + - +
konvergen karena
1
0
n
n
a n = > " , { }
n
a monoton turun, dan
1
lim lim 0.
n
n n
n
a
= =
+a
1
-a
2
+a
3
-a
4
0 s
2
s
4
s s
3
s
1
x
Taksiran deret ganti tanda J ika deret
1
1
( 1)
n
n
n
a s
+
=
- =
memenuhi kondisi
di atas dan
1
1 2
( 1)
n
n n
s a a a
+
= - + + - ,
maka
1
| | .
n n
s s a
+
-
Ilustrasi Deret
1
1
1
1
2
( 1)
n
n
n
-
+
=
konvergen ke
2
3
s = dan jumlah 8 suku
pertamanya adalah
8
0,6440625 s = . Taksiran jumlahnya memenuhi
8 9
1
256
| | 0,00260416 0,00390625 s s a - = < = = .
Uji kekonvergenan dengan nilai mutlak
J ika deret
1
| |
n
n
u
=
juga konvergen.
Kekonvergenan mutlak dan bersyarat Deret
1
n
n
u
=
dikatakan kon-
vergen mutlak jika
1
| |
n
n
u
=
divergen.
Ilustrasi
Deret
1
1
1
1 1 1 1
2 4 8
2
( 1) 1
n
n
n
-
+
=
- = - + - +
-
= + + + = =
- = - + - +
= + + +
divergen.
B
&
D BR
011
Ilustrasi Deret
1
6
1
sin (2 1)
1 1 1 1 1 1
2 16
5 5 2 2 6 3 12 6
n
n
n n
p
=
-
= + + - - - +
konvergen karena deret nilai mutlaknya
1
6
1
|sin (2 1) |
n
n
n n
p
=
-
konvergen.
Karena
1
6
|sin (2 1) |
1
n
n n n n
p -
dan deret
1
1
n n n =
konvergen.
Uji banding mutlak Untuk deret
1
, 0
n n
n
a a
=
dan
1
| |
| |
lim
n
n n
a
a
L
+
= ;
jika 1 L< , maka deret konvergen.
jika 1 L> , maka deret divergen.
jika 1 L= , maka uji kekonvergenan tidak memberikan kesimpulan.
Pengaturan kembali suku deret Suku-suku deret konvergen mutlak
dapat diatur kembali tanpa berpengaruh pada kekonvergenan atau jum-
lah deretnya.
Ilustrasi Deret
1
1
3
!
( 1)
n
n
n n
+
=
= + + +
- = + - + - +
Catatan Dalam notasi ini
0
0 0
a x a = walaupun x = 0.
Ilustrasi Deret geometri
2 3
0
n
n
ax a ax ax ax
=
= + + + +
adalah suatu
deret pangkat yang konvergen ke
1
( )
a
x
s x
-
= untuk | | 1 x < (atau 1 1 x - < < )
B
&
D BR
012
Himpunan kekonvergenan deret pangkat Himpunan ini terdiri dari se-
mua x di mana suatu deret pangkat konvergen dan di luarnya divergen.
Teorema Himpunan kekonvergenan
0
n
n
n
a x
=
selalu berbentuk:
Titik x = 0 (selang [0,0]), jari-jari kekonvergenannya 0;
Selang (-R,R) (atau (-R,R], [-R,R), [-R,R]), jari-jari kekonvergenan-
nya R;
Seluruh garis real (selang (-,)), jari-jari kekonvergenannya .
Teorema Deret pangkat
0
n
n
n
a x
=
konvergen mutlak pada interior
(selang buka) dari selang kekonvergenannya.
Ilustrasi Untuk deret
0
! ,
n
n
n x
=
-
+
.
Gunakan uji kekonvergenan mutlak dengan
( 2)
3
n
n n
x
n
a
+
= , diperoleh
1
1
1
| |
1
| |
( 2) 1 3 | 2| | 2|
3 1 3
( 2) ( 1) 3
lim lim lim lim
n n
n
n n
n n
n
n n n n
a x n x n x
a a n
x n
L a
+
+
+ +
+ + +
+
+ +
= = = = = .
Akibatnya deret konvergen jika
| 2|
3
1
x
L
+
= < dan divergen jika
| 2|
3
1
x
L
+
= > ,
sehingga deret konvergen jika 5 1 x - < < dan divergen jika 1 x> atau 5 x<- .
Di titik batas 5 x =- diperoleh deret
1
( 1)
n
n n =
= = + + + +
= -
dan
0
( ) ( )
n
n
n
a R s R
=
- = -
.
Ilustrasi Dari ilustrasi terakhir kita mempunyai deret pangkat
2 3 2
1 1 1
2 3 4
ln(1 ) , 1 1 x x x x x x + = - + - + - < < .
Karena fungsi ln(1 ) y x = + kontinu di x = 1 dan deret di ruas kanan konver-
gen untuk x = 1, maka
1 1 1
2 3 4
ln2 1 = - + - +.
Contoh Tentukan deret pangkat untuk
1
tan x
-
dan suatu deret untuk p.
Dari deret pangkat
2 3
1
1
1 , 1 1
x
x x x x
-
= + + + + - < < gantilah x dengan
2
, x -
diperoleh
2
2 4 6
1
1
1 , 1 1
x
x x x x
+
= - + - + - < < . Integralkan suku demi suku
dari deret ini menghasilkan
1 3 5 7
1 1 1
3 5 7
tan , 1 1 x x x x x x
-
= - + - + - < < .
Berdasarkan teorema Abel, karena
1
tan y x
-
= kontinu di x = 1 dan deret di
ruas kanan konvergen untuk x = 1, maka
1
1 1 1 1
4 3 5 7
tan 1 1 p
-
= = - + - +, se-
hingga suatu deret untuk p adalah
( )
1 1 1
3 5 7
4 1 p = - + - + .
Contoh Tunjukkan
( )
3 5
1 1 1
1 3 5
ln 2 , 1 1
x
x
x x x x
+
-
= + + + - < < dan tentukan
suatu deret untuk ln 2.
2 3 2 3 2
int
int
2 3 2 3 2
1 1 1 1
1 2 3 4
1 1 1 1
1 2 3 4
1 ln(1 ) , 1 1
1 ln(1 ) , 1 1
x
x
x x x x x x x x x
x x x x x x x x x
+
-
= - + - + + = - + - + - < <
= + + +
+ - - = + + + + - < <
( )
3 5
1 1 1
1 3 5
ln 2 , 1 1
x
x
x x x x
+
-
= + + + - < <
Ambil
1
3
x = , diperoleh
( )
1
3
5 1 4
3
1
1 1 1 1
3 5 1 3 3
ln2 ln 2
+
-
= = + + + .
B
&
D BR
015
Operasi aljabar pada deret pangkat Dua deret pangkat yang konver-
gen dapat dijumlahkan, dikurangkan, dan dikalikan suku demi sukunya
seperti pada sukubanyak. Dua deret pangkat yang konvergen juga dapat
dibagi seperti pembagian panjang pada sukubanyak.
Ilustrasi Tentukan jumlah, selisih, hasilkali, dan hasilbagi deret pang-
kat
2 3
1
1
1 , 1 1
x
x x x x
+
= - + - + - < < dan
2 3
1
1
1 , 1 1
x
x x x x
-
= + + + + - < < .
J umlah: Dari
2 3 2 3
1 1
1 1
(1 ) (1 )
x x
x x x x x x
+ -
+ = - + - + + + + + + diperoleh
2
2 4
2
1
2(1 )
x
x x
-
= + + + , yang menghasilkan
2
2 4
1
1
1
x
x x
-
= + + +.
Selisih: Dari
2 3 2 3
1 1
1 1
(1 ) (1 )
x x
x x x x x x
+ -
- = - + - + - + + + + diperoleh
2
3 5
2
1
2( )
x
x
x x x
-
-
= - + + + , yang menghasilkan
2
2 4
1
1
1
x
x x
-
= + + +.
Hasilkali: Dari
2 3 4 2 3 4
1 1
1 1
(1 ) (1 )
x x
x x x x x x x x
+ -
= - + - + - + + + + +
diperoleh ruas kanan
2 3 4 2 3 4 5 2 3 4 5 6
1 x x x x x x x x x x x x x x + + + + + - - - - - - + + + + + + ,
yang setelah disederhanakan sama dengan
2 4
1 x x + + +. Dalam kasus
ini juga dihasilkan
2
2 4
1
1
1
x
x x
-
= + + +.
Hasilbagi: Dari
2 3 4 2 3 4
1 1
1 1
(1 ) (1 )
x x
x x x x x x x x
+ -
= - + - + - + + + + +
dengan pembagian panjang diperoleh
2 3
1 2 2 2 x x x - + - +
2 3 4 5 6 7 2 3 4 5 6 7
1 1 x x x x x x x x x x x x x x + + + + + + + + - + - + - + - +
2 3 4 5 6 7
1 x x x x x x x + + + + + + + +
3 5 7
2 2 2 2 x x x x - - - - -
2 3 4 5 6 7
2 2 2 2 2 2 2 x x x x x x x - - - - - - - -
2 4 6
2 2 2 x x x + + - dst.
Dikerjakan tanpa proses pembagian panjang, kita mempunyai
2 3 2 2
1 1 2 2 1 1
1 1 1 1 1
1 1 2 (1 ) 1 2 2 2
x x x x
x x x x x
x x x x x x x
- + -
+ - + + +
= = = - = - - + - + = - + - +
B
&
D BR
016
Deret Maclaurin Perhatikan proses menentukan koefisien deret pang-
kat
0
( )
n
n
n
f x a x
=
= = + + + + + +
0
(0) a f =
2 3 1
1 2 3 4
( ) 2 3 4
n
n
f x a a x a x a x na x
-
= + + + + + +
1
(0) a f =
2 2
2 3 4
( ) 2 23 34 ( 1)
n
n
f x a a x a x n na x
-
= + + + + - +
2
1
2
(0) a f =
3
3 4
( ) 23 234 ( 2)( 1)
n
n
f x a a x n n na x
-
= + + + - - +
3
1
3!
(0) a f =
..................................................................................
( )
( ) ! !( 1)
n
n
f x n a n n x = + + +
( )
1
!
(0)
n
n
n
a f =
Akibatnya kita mempunyai
( )
0
(0)
!
( ) ,
n
n
n
f
n
f x x R x R
=
= - < <
, yang dike-
nal sebagai deret Maclaurin (di sekitar 0) yang konvergen ke f.
Deret Taylor J ika
0
( ) ( ) ,
n
n
n
f x a x c R x c R
=
= - - < - <
(c R x c R - < < + ),
maka dengan proses yang sama,
( )
0
( )
!
( ) ( ) ,
n
n
n
f c
n
f x x c c R x c R
=
= - - < < +
.
Deret ini dikenal sebagai deret Taylor di sekitar c yang konvergen ke f.
Ilustrasi Tentukan deret Maclaurin dan deret Taylor di sekitar c untuk
fungsi ( ) .
x
f x e =
Karena
( )
( )
n x
f x e =
dengan
( )
(0) 1
n
f = , maka deret Maclaurin untuk fungsi ini
adalah
0 !
n
x
n
x
n
e
=
= = + + + +
.
Karena
( )
( ) ,
n c
f c e = maka deret Taylor dari
( )
x
f x e = di sekitar adalah
0 !
( ) ,
c
x n
n
e
n
e x c x
=
= -
.
Deret terakhir dapat juga diperoleh dengan cara
0 0
1
! !
( ) ( ) ,
c
x c x c c n n
n n
e
n n
e e e e x c x c x
-
= =
= = - = -
.
B
&
D BR
017
Ilustrasi Tentukan deret Maclaurin untuk ( ) sin f x x = dan ( ) cos g x x = .
Dari
( )
1
2
( ) cos sin f x x x p = = + ,
( )
1
2
( ) sin sin 2 f x x x p =- = + diperoleh
( )
( )
1
2
( ) sin
n
f x x n p = + , sehingga
( )
1
2
(0) sin , 0,1,2,3,
n
f n n p = = . J adi de-
ret Maclaurin untuk fungsi ( ) sin f x x = adalah
3 5 7 2 1
0 3! 5! 7! (2 1)!
( ) sin ( 1) ,
n
n
n
x x x x
n
f x x x x
+
=
+
= = - + - + = -
.
Analog:
( )
( )
1
2
( ) cos
n
g x x np = + dan
( )
1
2
(0) cos , 0,1,2,3,
n
g n n p = = . J adi
deret Maclaurin untuk fungsi ( ) cos g x x = adalah
2 4 6 2
0 2! 4! 6! (2 )!
( ) cos 1 ( 1) ,
n
n
n
x x x x
n
g x x x
=
= = - + - + = -
.
Rumus Taylor dengan suku sisanya J ika fungsi f mempunyai turunan
sampai tingkat-(n+1) pada selang buka I yang memuat c, maka , x I "
( )
2
( ) ( )
2! !
( ) ( ) ( )( ) ( ) ( ) ( )
n
n
n
f c f c
n
f x f c f c x c x c x c R x
= + - + - + + - + ,
dengan suku sisa
( 1)
1
( )
( 1)!
( ) ( )
n
n
n
f
n
R x x c
x
+
+
+
= - , x di antara x dan c. Di sini
( )
2
( ) ( )
2! !
( ) ( ) ( )( ) ( ) ( )
n
n
n
f c f c
n
P x f c f c x c x c x c
= + - + - + + -
dikenal sebagai sukubanyak Taylor dan ( )
n
R x suku sisa Taylor.
Teorema Taylor J ika fungsi f mempunyai turunan di semua tingkat pa-
da selang ( , ) c r c r - + , maka deret Taylor
( )
0
( )
!
( )
n
n
n
f c
n
x c
=
adalah uraian
fungsi f
lim ( ) 0,
n
n
R x
= dengan
( 1)
1
( )
( 1)!
( ) ( ) , ( , )
n
n
n
f
n
R x x c c r c r
x
x
+
+
+
= - - + .
Deret Binomial Untuk x yang memenuhi 1 1 x - < < dan p " berlaku
2 3
( 1)( 2) ( 1)
!
(1 ) 1 ,
1 2 3
p
p p p p n
n
p p p p
x x x x
n
- - - +
+ = + + + + =
-
=
- -
- -
+ = - + + = + <
B
&
D BR
018
Hampiran fungsi dengan sukubanyak Taylor J ika fungsi f mempunyai
turunan sampai tingkat-(n+1) pada selang buka I yang memuat c, maka
, x I " ( ) ( ) ( )
n n
f x P x R x = + , dengan
( )
2
( ) ( )
2! !
( ) ( ) ( )( ) ( ) ( )
n
n
n
f c f c
n
P x f c f c x c x c x c
= + - + - + + -
dan
( 1)
1
( )
( 1)!
( ) ( ) , ( , )
n
n
n
f
n
R x x c c r c r
x
x
+
+
+
= - - + . Untuk n = 1 kita mempunyai
( ) ( ) ( ) ( )( )
n
f x P x f c f c x c = + - , dikenal sebagai hampiran dengan garis
singgung. Untuk n = 2 hampiran dengan fungsi kuadrat, dan seterusnya.
Untuk R
n
(x) yang terbatas dapat dihitung batas ketelitian hampirannya
dan besarnya n agar hampirannya memenuhi batas galat yang diberikan.
Contoh Hitunglah hampiran untuk e dengan galat paling sedikit
6
10 .
-
Uraian Maclaurin dari
x
e
dan suku sisanya adalah
2 3
2! 3! !
1 ( )
n
x
n
x x x
n
e x R x = + + + + + + ,
1
( 1)!
( )
c n
n
e x
n
R x
+
+
= , c di antara 0 dan x.
Untuk menghitung e ambillah x = 1, maka diperoleh
1 1 1
2! 3! !
1 1 (1)
x
n
n
e R = + + + + + + ,
( 1)!
(1)
c
n
e
n
R
+
= , c di antara 0 dan 1.
Andaikan e < 3, maka
1
0 1 1 3
c
c e e < < < < <
1 3
( 1)! ( 1)! ( 1)!
(1)
c
n
e
n n n
R
+ + +
< = < .
Carilah n sehingga
6
1 3
( 1)! ( 1)!
(1) 10
n
n n
R
-
+ +
< < . Karena
6
1 3
9! 10!
10
-
< < , ambil-
lah (n + 1) = 10, sehingga n = 9. J adi hampiran untuk e dengan galat paling
sedikit
6
10
-
adalah
1 1 1
2! 3! 9!
1 1 2,728282 e = + + + + + = .
Contoh Hitunglah hampiran cos 62 dengan sukubanyak Taylor derajat
dua beserta suatu batas untuk galat hampirannya.
Dari
( ) ( )
2
2
1 1 1
2 2 3 4 3
cos 3 ( ) x x x R x
p p
= - - - - + ambillah
3 90
62 x
p p
= = +
,
maka diperoleh
( ) ( )
2
2 2
1 1 1
2 2 90 4 90
cos62 3 ( ) 0,4694654 ( ), R x R x
p p
= - - + +
dengan batas galat
3 3
2 2
sin 1
3 90 3! 90 6 90
| ( )| 0,0000071 ( ) ( ) ( ) | | | |
c
R x R
p p p p
= + = < .
SOAL LATIHAN MA 1201 KALKULUS 2A 2010/2011
Pokok Bahasan: Deret tak Hingga
Soal uji konsep dengan benar salah, berikan argumentasi atas jawaban Anda.
No. Pernyataan Jawab
1. J ika 0
n n
a b n " dan barisan { }
n
b konvergen, maka barisan { }
n
a konvergen. B S
2. J ika barisan { }
n
a konvergen, maka barisan / { }
n
a n konvergen ke 0. B S
3. J ika barisan { }
n
a konvergen dengan lim
n
n
a L
= , maka
3 4
lim
n
n
a L
+
= .
B S
4. J ika
1
lim( ) 0
n n
n
a a
+
- = , maka lim
n
n
a
+
=
. B S
Selidiki kekonvergenan barisan berikut dan tentukan limitnya bila konvergen
11.
2
9
9 1
n
n
n
a
+
= 12.
cos( )
n
n
n
a
p
= 13.
ln
n
n
n
a =
14.
( )
/2
2
1
n
n
n
a = +
15.
2
( 1)
n
n
n
n
a
+
= - 16.
n
n
a n = 17.
2
sin
n
n
n
a = 18. sin
n
n
a n
p
=
Tentukan jumlah parsial deret berikut dan jumlahnya bila konvergen
19.
( ) ( )
0
1 1
5 4
2 3 ( )
n n
n=
+ -
20.
( )
1
1
n
n
e
p
+
=
21.
1 1
ln
n
n
n =
22.
0
(1 ) , 0 2
n
n
r r r
=
- < <
23.
2 2
2
3 3
( 1)
n
n n
=
-
-
24.
( ) 2
2
1
ln 1
n
n
=
Selidiki kekonvergenan deret berikut dengan uji kekonvergenan deret suku positif
25.
1
2
2
n
n
=
-
+
26.
7/6
1
3
(4 3 )
n
n
=
27.
2
3
1
n
n
ne
-
=
28.
2
1
1
n
n
n
e
e
=
29.
1
1
(ln2)
n
n=
30.
1
1
sin
n n
n
=
31.
2
1
2 3
n
n
n n
=
+ +
32.
1
1
1
n
n n
=
33.
1
8
!
n
n n =
34.
100
1
!
n
n
n
=
35.
2
1
3
n
n
n n
=
36.
1
2 !
n
n
n
n
n =
37.
1
4
!
n
n
n
n =
38.
1 1 1
12 23 34
+ + + 39.
2 3 4
1 2 3 4
3
3 3 3
+ + + + 40.
2 2 2 2
1 2 3 4
2 3 4 5
+ + + +
Tunjukkan deret berikut konvergen dan tentukan hampiran |S
-
S
9
|, S
=
jumlah deret.
41.
1
1
2
3 1
( 1)
n
n n
+
=
+
-
42.
1
1
1
ln( 1)
( 1)
n
n n
+
=
+
-
43.
1
1
ln
( 1)
n
n
n
n
+
=
Selidiki apakah deret berikut konvergen mutlak, konvergen bersyarat, atau divergen.
44.
1
1
1
5
( 1)
n
n n
+
=
45.
1
1
1
( 1)
( 1)
n
n n n
+
=
+
-
46.
1
1 10 1
( 1)
n
n
n
n
+
=
+
-
47.
2
1
ln
( 1)
n
n n n =
48.
4
1
1 2
( 1)
n
n
n
n
+
=
49.
2
1
1
1
( 1)
n
n
n
n
+
=
+
-
50.
2
1
1
1
( 3)
n
n
n
+
=
51.
2
sin
( 1)
n
n
n
n n =
Tentukan himpunan kekonvergenan setiap deret pangkat berikut.
52.
1( 1)!
n
n
x
n =
53.
2
1
1
( 1)
n
n
n
x
n
+
=
54.
0
(2 )
!
( 1)
n
n
n
x
n =
55.
1
( 2)
( 1)
n
n
n
x
n =
-
-
56.
2 3
2 3 x x x + + + 57.
3 5 7
3! 5! 7!
x x x
x - + - + 58.
2 3
2 3
1
x x
x - + - + 59.
2 3
2 3
2
2 2
1
x x x
- + - +
Tentukan deret pangkat dari fungsi berikut beserta jari-jari kekonvergenannya.
60.
3
1
(1 )
( )
x
f x
-
= 61.
1
2 3
( )
x
f x
-
= 62.
2
4
1
( )
x
x
f x
-
= 63.
0
( ) ln(1 )
x
f x t dt = +
Tentukan deret Maclaurin sampai x
5
dan deret Taylor sampai (x-a)
3
dari fungsi f
(x).
64. ( ) tan f x x = 65. ( ) sin
x
f x e x = 66. ( ) (cos )ln(1 ) f x x x = + 67. ( ) sin
x
f x e x x = + +
68.
2 1
2
4
cos 1
( )
x x
x
f x
- -
=
69.
2
1
1
( )
x x
f x
+ +
=
70.
2 3
( ) 1 , 1 f x x x a = + + = 71. ( ) , 1
x
f x e a = =
Soal Aneka Ragam
72. Pada deret (a)
2
1
1
n
n
=
dan (b)
4
1
1
n
n
n
=
buktikan
!
lim 0.
n
n
n
n
=
Kunci Jawaban
1. S 2. B 3. B 4. S 5. S 6. B 7. B 8. S 9. B 10. B 11. 3 12. 0 13. divergen 14. e 15. divergen
16. 1 17. 0 18. p 19.
1
6
5 20.
2
( )
e
e p p -
21. divergen 22. 1 23. 3 24. -ln2 25. divergen 26. konvergen
27. konvergen 28. konvergen 29. divergen 30. divergen 31. divergen 32. konvergen 33. konvergen
34. divergen 35. konvergen 36. konvergen 37. konvergen 38. konvergen 39. konvergen 40. divergen
41.
9
| | 0,065 S S - 42.
9
| | 0,417 S S - 43.
9
| | 0,23 S S - 44. k.
bersyarat 45. k.
mutlak 46. divergen
47. k.
bersyarat 48. k.
mutlak 49. k.
bersyarat 50. divergen 51. k.
mutlak 52. 53. 1
x
1 54.
55. 1<
x
3 56. 1<
x
<
1 57.
58. 1<
x
1 59. 2<
x
<
2 60.
2
1 3 6 ;1 x x + + + 61.
2
1 3 9 2
2 4 8 3
;
x x
- + -
62.
2 6 10
;1 x x x + + + 63.
2 3 4
2 6 12
;1
x x x
- + - 64.
3 5
2
3 15
x x
x + + 65.
3 5
2
3 30
x x
x x + + + 66.
2 3 5
3
2 6 40
x x x
x - - +
67.
2 2 5
2 24 60
1 3
x x x
x + + + + 68.
2 4
1
24 720 40320
x x
- + 69.
3 4
1 x x x - + - 70.
2 3
3 5( 1) 4( 1) ( 1) x x x + - + - + -
71.
2 3
2 6
( 1) ( 1) ( 1)
e e
e e x x x + - + - + - 72. (a) n
>
5000, (b) n
>
50 73.
2 3
6
3
3 5
2 8 16
1 dan| ( )| 2,15 10
x x x
R x
-
- + -