BB 7 SMP
BB 7 SMP
BB 7 SMP
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
untuk
Kelas VII SMP
Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
Kelas VII SMP
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.
Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana, M.Hum.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gde Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
I Gusti Ayu Ngurah Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra Atmaja, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét palajahan siswa
basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagay-
ang matéri ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub
palajahan basa muah sastra Bali. Puniki pacang pinaka dasar kaweruhan muah
kawagedan, kanggén nglimbakang paplajahan ring sekolah-sekolah sané wénten
ring Provinsi Bali.
Saking buku puniki para guru muah siswa sané jagi malajah, pacang molihang
tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa muah sastra Baliné prasida
kamolihang. Buku puniki kasusun antuk pangremba sané sampun waged ri sa-
jeroning kawéntenan basa Bali. Titiang pinaka manggalaning Dinas Pendidikan
Pemuda dan Olahraga ngaturang dahat suksma majeng ring angga tim penyusun
bukuné puniki.
Janten sampun daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk
punika, banget titiang mapinunas mangda lédang para guru muah sujana basa
Baliné ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.
iii
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku basa
Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyayagayang
matéri ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan kakuub palajahan
basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka dasar kaweruhan lan
kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa, aksara miwah susastra Bali
ring sekolah menengah pertama wekasan.
Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida
nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMP sané jagi malajahin basa Bali. Antuk buku
puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik gumanti tetujon
mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun kantun kirang, buku
puniki sampun kasurat madasar téori ilmu basa lan sastra Bali, nganutin kurikulum
2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan.
Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang sang sané
ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa, aksara lan sastra
Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan paripurna.
Om Santih, Santih, Santih, Om.
Tim Penyusun
iv
DAGING CAKEPAN
Bab II Pidarta.................................................................. 7
3.2.1 Nguratiang Téks Pidarta ..........................................................................8
3.2.2 Ngwikanin indik Wirasan Kruna.........................................................10
3.2.3 Teges miwah Wangun Pidarta Teges Pidarta....................................11
3.2.4 Tetikesan Mapidarta...............................................................................13
3.2.5 Ngwikanin Soroh Pidarta Manut Tata Cara Maktayang ..................13
3.2.6 Mligbagang Téma miwah Amanat Pidarta ........................................14
4.2.1 Présentasi indik Téma miwah Amanat ...............................................15
4.2.2 Maktayang Pidarta.................................................................................15
v
3.3.2 Nyurat Aksara Bali Nganggén Program Bali Simbar.........................22
4.3.1 Malajah Nyurat Aksara Bali ring Komputer.......................................24
vi
3.7.3 Nlatarang indik Teges Cerpén.............................................................59
3.7.4 Nyelehin indik Cecirén Cerpén...........................................................59
3.7.5 Nyelehin indik Unsur Intrinsik Cerpén..............................................60
4.7.1 Nyelehin Unsur Intrinsik Cerpén.........................................................61
Bab IX Pupuh................................................................. 73
3.9.1 Nguratiang Téks Pupuh Maskumbambang .......................................74
3.9.2 Sekar Alit miwah Padalingsa...............................................................75
4.9.1 Ngerereh Padalingsa Sajeroning Pupuh.............................................78
4.9.2 Ngendingang Pupuh Maskumbambang.............................................78
Pamuput........................................................................ 81
Daftar Pustaka.............................................................. 82
Glosarium...................................................................... 85
vii
PETA KONSEP
II. Pidarta
I. Gatra Bali 1. Nguratiang téks
pidarta.
1. Miarsayang téks
2. Ngwikanin indik
gatra Bali.
wirasan kruna. IV. Ngwacén
2. Mligbagang
3. Teges miwah Aksara Bali
wirasan kruna ring
wangun pidarta
gatra Bali. 1. Wacénan téks
teges pidarta.
3. Nyelehin indik palemahan maaksara
4. Tetikesan III. Aksara Bali
daging gatra Bali Bali.
mapidarta. ring Software
antuk nyawis 2. Nyaurin pitakén
5. Ngwikanin soroh
pitakén. 1. Ngwikanin indik indik daging
pidarta manut tata
4. Nyutetang daging soroh aksara Bali. wacénan.
cara maktayang.
gatra Bali. 2. Nyurat aksara Bali 3. Mligbagang piteket
6. Mligbagang téma
5. Nyeritayang daging nganggén program sajeroning wacana.
miwah amanat
gatra Bali. Bali Simbar. 4. Pasang aksara Bali.
pidarta.
6. Ngwedar conto 3. Malajah nyurat 5. Maosang pikolih
7. Présentasi indik
gatra tv ring ajeng aksara Bali ring pabligbagan ring
téma miwah
kelas. komputer. ajeng kelas/présen-
amanat.
8. Maktayang pidarta. tasi.
V. Paribasa Bali
1. Lagu pop Bali.
2. Pamiteges paribasa Bali.
Matéri 3. Ngwikanin indik luir
Bahasa Bali paribasa Bali.
4. Kruna wilangan.
Kelas VII
5. Ngwedar daging pablig-
bagan indik nyawis
pitakén sané sampun
kakaryanin/présentasi.
viii
Bab 1
Gatra Bali
Kompeténsi Dasar
3.1 Memamahi gatra Bali yang disimak
dari media cetak/tulis
4.1 Menceritakan kembali dangan
bahasa sendiri gatra Bali secara
lisan maupun tulisan secara san-
tun dan percaya diri.
Indikator
Miarsayang gatra Bali ring média
3.1.1
cetak miwah éléktronik
Sumber: http://lifolitan.com
Mligbagang
3.1.2 wirasan kruna
sajeroning gatra Bali
Nyelehang indik daging gatra Bali
3.1.3
Nyutetang daging gatra Bali
3.1.4
Nyeritayang daging gatra Bali
4.1.1
Ngwedar imba berita TV ring
4.1.2
ajeng kelasé.
1
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Demam Berdarah
2
Bab I Gatra Bali
soang. Utaminyané mersihin genah-genah leguné mataluh. Minakadi mresihin bak mandi,
selokan, utawi genah toyané sabilang minggu. nagingin “abate” ring genah-genah toyané,
nanem kopok wiadin botol-botol sané nénten manggé. Lianan ring utsaha punika pamrentahé
sampun taler ngawentenang “pengasapan utawi lumbrah kasengguh fogging” ring genah
wargané sané keni demam berdarah.
Kasurat Olih : I Wayan Wésta
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih
tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
3
Udiana Sastra
Genah Makarya
Mangkin, durusang ceritayang daging gatra Bali sané sampun kawacén punika ring
ajeng kelas mangda makasami sametoné uning ring daging gatra punika.
Gatra utawi orti Bali inggih punika saluiring gatra utawi orti sané
madaging peristiwa utawi kejadian sané faktual, penting miwah
prasida mawinan uratian ring sajeroning sang sané ngwacén
miwah sang sané miragiang taler nganggén basa Bali pinaka basa
pengéntérnyané.
Ri sampuné alit-alit ngwacén gatrané ring ajeng, napiké wénten sané mapikayunan
mlajah dados presénter TV. Yening wénten mapikayunan ring sor puniki alit-alit pacang
malajah dados presenter TV antuk ngwacén script gatra sané sampun kasagayang. Sané patut kau-
ratiang yéning alit-alité dados presénter TV inggih punika tata basa Bali sané baku sekadi ring dija
4
Bab I Gatra Bali
ngangen titik, miwah koma. Selanturnyané taler patut keuratiang sor singgih basa, sané cen patut
kasinggihang miwah kasorang.
Mangkin indayang wacén script gatrané ring sor. Yening wénten sané nénten kauningin durusang
takénang ring guruné soang-soang.
PRESENTER
RASA ELING KRAMA SAJRONING NYAGA KALESTARIAN PALEMAHAN DAHAT
KABUATANG/ UTAMINIPUN RING PADESANAN // PUNIKA MAWINAN KABUATANG
PENDAMPINGAN SAHA PELATIHAN SAKING PEMERINTAH MAJENG KRAMA//
........................SINC...........................
RASA ELING KRAMA MAJENG KALESTARIAN PALEMAHAN KANTUN KATUREKSAIN
KIRANG/ SEKADI SANE KAPANGGIHIN SERAHINA/ KANTUN AKEH KRAMA SANE
NGAWAG NGUTANG LELUU/ WIADIN NGESENG LELUU NYANTOS RING NGESENG
ALAS // NYANTENANG PARINDIKAN PUNIKA/ MANUT AKADEMISI/ I DEWA
GEDE SURADHA/ PARINDIKAN PUNIKA MUATANG URATIAN AGENG SAKING ANGGA
PEMERINTAH// MANUTNYANE PEMBEKALAN WIADIN PENYADARTAHUAN PATUT
SERING KALAKSANAYANG/ MELARAPAN ANTUK NYARENGANG KRAMA/ INGGIAN
RING PANGRENCANA IPUN NYATNOS RING MRETENIN WEWIDANGAN IPUN SOANG-
SOANG//
........................SINC...........................
DANE NGAWEWEHIN/ SAJRONING NYAGA KALESTARIAN PALEMAHAN/ PRASIDA
KAKAWITIN SAKING UNDAGAN KULAWARGA/ MELARAPAN ANTUK MRETENIN BECIK
TETAMANAN RING PEKARANGAN//
RATIH ANGGORO LAN SUTA ARDANA/ BALI TV//
Pituduh
I. Indayang rereh kruna-kruna sukil sané wénten ring conto gatra TV ring ungkur.
II. Indayang alit-alité melajah mirengang, tur nguratiang daging conto gatrané punika, selan-
turnyané alit-alité mangda saka siki ngwacén conto gatrané punika ring ajeng kelas.
III. Yening sampun uning tata cara ngwacén gatra Bali sané sampun kacontohin, indayang alit-alité
5
Udiana Sastra
ngrereh malih gatra Bali sané wénten ring koran, radio utawi sané lianan soang-soang tetiga
(3) gatra/orti punika.
Ngringkes
Ri sampuné wus mlajah tur sampun ngrespang bab I, durusang bligbagang sareng timpal-tim-
palé pikolih palajahan sajeroning ngwacén miwah maktaang teks gatra Bali inucap. Napi pikenohné
ri sampuné alit-alité sampun mlajahin gatra Bali punika.
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksananyang, kirang ngresepang miwah
sampun nglaksananyang, semaliha nénten ngresepang lan nénten nglaksananyang manut ring
sané rasayang alit-alite.
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
Mulatsarira
Sasampuné maljahin indik gatra Bali alit-alité medué cutetang indik palajahiné puniki. Mangkin
durus surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab I puniki. Cutetan sané karyanang alit-
alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin selami parikrama
paplajahané puniki.paplajahané puniki.
1. Napi sané pikayunin alit-alité ri sampuné malajahin gatra Bali napi malih ring aab jagaté
mangkin ?
2. Napi pamargi sané patut kalaksanayang sajeroning ngrajegang basa miwah aksara Baliné
puniki, makacihna subakti, ngaturang parama suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widi
Wasa antuk sampun mapaica tetamian sané dahat luih sakadi basa miwah aksara Bali?
6
Bab 2
Pidarta
Kompeténsi Dasar
3.2 Memahami téks pidato, wacana ber-
bahasa Bali dengan baik dan benar.
4.2 Mengapresiasi téks pidato berbahasa Bali
dengan memperhatikan struktur tata bahasa
yang baik dan benar.
Indikator
3.2.1 Nguratiang téks pidarta.
3.2.2 Mligbagang indik wirasan kruna.
3.2.3 Nyelehang indik daging gatra Bali.
3.2.4
Ngwikanin indik teges miwah wangun
pidarta.
3.2.5 Ngwikanin indik tetikesan pidarta.
3.2.6
Mligbagang indik téma miwah amanat
sajeroning pidarta.
4.2.1 Maosang/présentasi indik pabligbagan
téma miwah amanat.
4.2.2 Ngwedar pidarta.
7
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Sakadi panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa
ngancan ngamecikang. basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigu-
nayang, nénten ring wewidangan informal kématen. Silih tunggil kawagedan
sané kaplajahin ring widang pendidikan formal wantah kawagedan mabasa
Bali, inggih punika mapidarta. Pidarta punika wantah panyambung lan
pangiket baos ring sajeroning acara sané kamargiang, taler ring sajeroning
mapidarta basa Bali nyihnayang kawagedan I raga nganggé bas Bali sané
prasida kalimbakang ring makudang-kudang acara sakadi : pamargin lomba
mapidarta, acara wanti warsa sekolah miwah sané tiosan.
Duaning asapunika mangda alit-alité uning indik pidarta, indayang cawis
pitakén ring sor puniki!
1. Babaosan sakadi asapunapi sané kabaos pidarta?
Cawisan:...................................................................................
2. Ring dija prasida kapanggihin anak mapidarta?
Cawisan:...................................................................................
3. Sira sané ketah mapidarta?
Cawisan:...................................................................................
4. Napi sané ketah kabaosang rikala mapidarta?
Cawisan:...................................................................................
Om Swastyastu
Ida dané, para manggala, miwah para guru
panuntun sané wangiang titiang. Taler para pamilet lomba
mapidarta sané tresna asihin titiang. Ring galahé sané becik
puniki ten lali titiang ngaturang suksmanin manah majeng
ring Ida Sang Hyang Widi Wasa dwaning iraga sareng sami
ngamolihang kerahayuan miwah kerahajengan kénten
taler para manggala sekolah sané sampun ngicénin titiang
galah jagi ngaturang pidarta ring rahina becik puniki. Pidarta sané jagi baktyang titiang
nganinin indik “Ngulati Bali Clean and Green.
Saking dumun, sampun akéh pidabdabé sané kamargiang antuk krama Baliné mangda
jagat Baliné setata makanten “clean and green”. Kamanah antuk titiang, clean mateges bersih
8
Bab II Pidarta
utawi resik, green mateges hijau, gadang lom utawi dayuh, saha sida ngulangunin. Dadosnyané,
sesanti clean and green puniki madué patitis mangda wewidangan jagat Baliné setata makanten
resik, mawastu sida nayuhin tur ngulangunin.
Palemahan sané resik, asri, lestari,
tur dayuh, banget pisan kaaptiang
kanggén nyanggra pawangunan
widang pariwisata budaya, pinaka
sumber devisa sané utama pisan.
Mangkin tunasang titiang, napi
ké sujati séktor pariwisatané sané
banget kaandelang ring Bali?
Yéning sayuakti, sapunapi iraga
patut niténin? Napi jagi banggyang
palemahan druéné cemer, nénten Sumber: https://baliprorealty.com/
asri malih? Majanten patut kaupapira mangda setata resik tur asri, kanggén nudut pikayunan
wisatawané rauh ka Bali.
Sajeroning utsaha ngrajegang jagat Baliné, krama Baliné ketah nginggilang sepat siku-siku
sané mawasta Tri Hita Karana (tetiga sané mawinan jagaté degdeg rahajeng miwah sukerta
santi). Yéning mawali ka murdan pidarta puniki, tetuek sané patut kautamayang wantah
pawangunan widang palemahan. Sajeroning ngupapira widang palemahan, kantun akéh
wénten wicara minakadi indik cemernyané toya miwah ibu pertiwi, polusi udara, indik sampah
organik, miwah indik global warming.
Ida dané sané wangiang titiang.
Mangkin pinunas titiang, pamekas ring
para yowana makasami, mangda saking
alit iraga sareng ngremba lelingsiré,
midabdabin karesikan miwah kaasrian
palemahan jagat druené. Yéning nénten
iraga pacang ngrerisakin saha ngrajegang,
sapasira malih? Napi ké wong dura negari?
Sumber: http://riauheadline.com/ Doh para ipun pacang kayun mamahayu
jagat. Wantah iraga sareng sami sané patut urati utawi glitik, ngresikin pakarangan, ngresikin
tlajakan soang-soang, ngresikin got-got mangda nénten sampetan.
Ida dané miwah para pamilet sané singgihang titiang, Sajeroning niténin palemahan, saking
dumun parajana Baliné sampun kaloktah pinaka krama gotong royong, nginggilangpasuka-
dukan miwah panyamabrayan, sagilik-saguluk salunglung sabayantaka, paras-paros sarpana
ya.
Sajeroning ngulatiang palemahan sané resik miwah asri, pidabdab krama Baliné sekala
miwah niskala. Sekamiwahé, sang ngawerat mikukuhin sesanti clean and green. Tegesipun,
saking alit patut krama Baliné urati ring tatakrama niténin palemahan sané asri, resik, tur
9
Udiana Sastra
dayuh. Niskamiwahé, ngupapira bhuana agung antuk ngamargiang bhuta yadnya sané
matetujon ngrestitiang jagaté mangda setata rahajeng. Kawewehin antuk masegeh nyabran
Kajeng Kliwon, macaru agung nyabran tileming kasanga, ngamargiang upacara tumpek
wariga, miwah sané lianan. Punika sami matetujon gumanti jagaté degdeg rahajeng, pinaka
daerah tetujon wisata sané ngwetuang dévisa utama.
Ida dané sareng sami, pinaka pacutetan atur titiangé i wawu, prasida
aturang titiang kadi asapuniki.
1) Clean and green wantah sesanti sané kanggén nuldulin pikayunan krama
Baliné, mangda setata nguratiang karesikan palemahan jagat Baliné pinaka
genah tetujon wisata.
2) Sané patut ngrajegang sesanti clean and green puniki wantah
i krama Bali, saking alit-alit miwah para yowana rauhing para lelingsir
druéné mangda jagaté setata degdeg rahajeng.
Ida dané sinamian, kadi asapunika, titiang prasida matur ring galahé sané becik
puniki. Makakirang langkung atur pidartan titiang, lugrayang titiang nglungsur agung rena
pangampura. ten lali titiang ngaturang suksmaning manah antuk uratian ida dané sareng
sami. Inggih, puputin titiang antuk ngojarang parama santih.
Om Santih Santih Santih Om.
Kaketus saking Wacika Sari 1 Karya Dr. Drs I Nyoman Suwija,M.Hum
.
Indayang rereh artos basa Indonesia kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos
kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité
ring kosa basa Bali.
10
Bab II Pidarta
Nyawis Pitakén
Ri sampuné ngwacén pidartané ring ajeng, indayang cawis pitakéné ring sor
puniki !
Pidarta inggih punika daging pikayunan sané kawedar ring sang sareng akéh sané matetujon
mangdané indik napi sané kawedar punika prasida karesepang antuk sang sané mirengang.
Mapidarta puniki mabuat pisan kaplajahin ring tingkat SMP duaning ring lomba nyastra Bali,
pastika wénten lomba mapidarta sané pamiletnyané para siswa tingkat SMP.
Wangun Pidarta
Sajeroning nyurat pidarta, patut kauningin format sané manut, mangda madaging:
(1) murdan pidarta, (2) purwaka/pamahbah, (3) daging pidarta, lan (4) pamuput
pidarta.
1. Murdan pidarta (judul), patut kasurat manut topik utawi téma sané sampun kajantenang
2. Purwaka/Pamahbah, kawedar pinaka pendahuluan sané madaging:
a. Pangastuti, nganggén panganjali umat, Om Swastyastu.
b. Matur suksma, majeng ring sang sané ngicénin galah
c. Ngaturang Pangayubagia, majeng ring Ida Hyang Widhi Wasa.
3. Daging pidarta, manut téma pidarta sané kajantenang.
4. Pamuput pidarta, sané madaging atur indik:
a. Nyutetang daging bebaosan.
b. Nunas pangampura, mantuk ring saluir kakirangannyané.
c. Matur suksma mantuk ring uratian para pamiarsa
d. Salam pamuput, sané ketah nganggén parama santih.
11
Udiana Sastra
Wangun Pidarta
Om Swastyastu
Ida dané, para manggala, miwah para guru panuntun sané wangiang
titiang. Taler para pamilet lomba mapidarta sané tresna asihin titiang.
Ring galahé sané becik puniki ten lali titiang ngaturang suksmanin
Purwaka/Pamahbah manah majeng ring Ida Sang Hyang Widi Wasa dwaning iraga sareng
sami ngamolihang kerahayuan miwah kerahajengan kenten taler para
manggala sekolah sané sampun ngicénin titiang galah jagi ngaturang
pidarta ring rahina becik puniki. Pidarta sané jagi baktyang titiang
nganinin indik “Ngulati Bali Clean and Green.
12
Bab II Pidarta
13
Udiana Sastra
Pituduh Ngraga
Ri sampuné alit-alité ngawacén pidarta sané mamurda ‘’Ngulati Bali Clean and Green’’ ring
ajeng, mangkin indayang surat téma miwah amanat pidartané punika ring sor puniki!
Genah Makarya
14
Bab II Pidarta
Sesampuné alit-alit ngerereh téma miwah amanat ring pidartané ring ajeng durus
mangkin présentasiang ring ajeng kelas mangda sameton sané lianan uning indik
téma miwah amanat pidartané ring ajeng.
Indayang mangkin, alit-alit baktaang pidarta sané né mamurda ‘’Ngulati Bali Clean
and Green’’ ring ajeng, wusan punika sameton sané lianan mangda nureksain indik
tetikesannyané.
Ngringkes
Ri sampuné wusan mlajah tur sampun ngresepang daging bab II, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning malajahin pidarta .Napi pikenohné risampuné alit-alité
malajahin pidarta Bali punika.
Icénin tanda céntang ring kolom ngresepin tur nglaksananyang, kirang ngresepang miwah
sampun nglaksananyang, samaliha nénten ngresepang miwah nénten nglaksananyang manut ring
sané karasayang.
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
15
Udiana Sastra
Mulat Sarira
Sasampuné mlajahin indik pidarta Bali alit-alité madué pacutetan indik palajahiné puniki.
Mangkin durus surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab II puniki. Cutetan sané kasurat
mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin selami parikrama paplaja-
hané puniki.
1. Napi sané kapikayunin alit-alité ri sampuné mlajahin indik pidarta?
2. Napi pidabdab sané patut kalaksanayang sajeroning ngrajegang basa miwah aksara Baliné
puniki, maka cihna subakti, ngaturang parama suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widi
Wasa antuk sampun mapaica tetamian sané dahat luih sakadi basa miwah aksara Bali?
16
Bab 3
Aksara Bali
ring Software
Kompeténsi Dasar
3.2 Mengkalsifikasikan Aksara Bali
dengan software.
4.2 Mendemonstrasikan aksara Bali
dengan mengenalkan software.
Indikator
3.3.1 Nyelehang wangun aksara ring
software.
3.3.2 Ngwikanin indik tata cara nyurat
aksara Bali ring software.
4.3.1
Nyurat ring aksara Bali ring
software.
17
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Kawéntenan aksara Baliné sayan sué sayan nglimbak, napi malih ring
era globalisasi puniki. Yéning sané riin média sané kanggén nyurat aksara Bali
wantah daun rontal, raris wawu nglimbak ring média kertas. Mangkin sampun
nyurat aksara Bali nincap ring média éléktronik minakadi komputer utawi laptop.
Program punika kabaos program Bali Simbar.
Malarapan téknologi Bali Simbar punika, banget kaaptiang mangda para
yowanané prasida malajahin aksara Bali sakakidik, malarapan média éléktronik.
Téknologi aksara Bali sané nganggén média éléktronik puniki prasida nanginin
.
pikayunan para yowanané kayun malajahin aksara Bali Font Bali Simbar puniki
kawetuang, wantah matetujon, mangda aksara Bali prasida kaadungang ring
aksara-aksara sané wénten ring dura negari.
1. Napiké alit-alité sampun polih nyurat aksara Bali ring komputer utawi ring
laptop?
2. Napi pikobet-pikobet sané kerasayang ri kala nyurat aksara Bali ring
komputer?
Ring bab puniki alit-alité pacang ngamolihang indik tata cara nyurat
aksara Bali ring komputer utawi ring laptop sané nganggén program Bali Simbar.
Aksara tegesipun lambang utawi gambar suara. Ring krama Hindu-Bali aksara punika nénten
ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida Bhatara utawi dados
kanikayang ngyasayang Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol pamijilan miwah
ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané ngraksa budaya Bali
miwah pinaka pangraket i raga masameton ring sajeroning agama Hindu-Bali. Yéning nénten
wénten aksara, krama Bali punika sakadi kaiicalan kasujatian déwéknyané. Mawinan aksara punika
patut ngamolihang jejuluk mahkota kebudayaan Bali.
18
Bab III Aksara Bali ring Software
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat sajeroning aksara Bali. Aksara
punika wénten kalih soroh kawastanin:
1. Aksara suara (vokal)
2. Aksara wianjana (konsonan)
Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun:
1. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa Bali lumrah, upami :
urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan.
2. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa Kawi, Jawi Tengahan,
Sansekerta. Upami : kidung, kakawin, parwa, miwah sloka.
3. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
japa mantra.
Aksara Wréastra
ᬳ᭞ ᬦ᭞ ᬘ᭞ ᬭ᭞ ᬓ᭞ ᬤ᭞
a na ca ra ka da
ᬢ᭞ ᬲ᭞ ᬯ᭞ ᬮ᭞ ᬫ᭞ ᬕ᭞
ta sa wa la ma ga
ᬩ᭞ ᬗ᭞ ᬧ᭞ ᬚ᭞ ᬬ᭞ ᬜ᭞
ba nga pa ja ya nya
a na ca ra ka da
... ... ... ... ... ...
᭄ᬢ ᭄ᬲ ᭄ᬯ ᭄ᬮ ᭄ᬫ ᭄ᬕ
ta sa wa la ma ga
... ... ... ... ... ...
᭄ᬩ ᭄ᬗ ᭄ᬧ ᭄ᬚ ᭄ᬬ ᭄ᬫ
ba nga pa ja ya nya
Panganggé Aksara
Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki
kaepah dados tigang (3) soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé arda suara, dan penganggé
tengenan.
1. Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara wianjana (konsonan)
masuara (vokal).
19
Udiana Sastra
3. Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara
luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi:
Conto :
1. ᬧᬸᬢ᭄ᬭ᭞ = putra 3. ᬓᬺ ᬱ᭄ᬡ᭞ = Kresna
2. ᬧ᭄ᬮᬯ᭞ = plawa 4. ᬲᬢ᭄ᬯ᭞ = satua
4. Panganggé Tengenan
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana,
inggih punika :
20
Bab III Aksara Bali ring Software
5. Aksara Swalalita
Aksara swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyurat basa Kawi, basa Kawi
Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kekawin. Aksara swalalita kakepah
dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan).
Dasar
No. Aksara Wianjana
Pengucapan
1 Kantya ka kha ga gha nga - - ha
ᬓ ᬔ ᬕ ᬖ ᬗ ᬳ
2 Talawia ca cha ja jha ña ya śa -
ᬘ ᬙ ᬚ ᬛ ᬜ ᬬ ᬰ
21
Udiana Sastra
6. Aksara Modré
Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat
indik kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara
yadnya. Aksara modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk
ngwacén. Ring sor puniki conto aksara modré:
Pituduh Ngraga
Indayang salin kruna kruna ring sor puniki antuk aksara Bali
No Aksara Latin Aksara Bali
1 tunjung ...
2 bungkung ...
3 pejah ...
4 melaib ...
5 bangkung ...
6 godel ...
7 durma ...
8 kucit ...
9 jepun ...
10 sandat ...
Pamahbah
Ring aab jagaté mangkin program nyurat aksara Bali
ring komputer utawi ring laptop sampun akéh kawén-
tenannyané. Program-program punika sakadi program
Bali Simbar, Smart Font Bali Galang, Program Noto
Sans Balinese, Geguratan miwah sané lianan. Dumun,
sadurung aksara Bali ngranjing ring program komputer
22
Bab III Aksara Bali ring Software
Tata Cara Nyurat Bali Simbar ring Komputer utawi ring Laptop
Yening alit-alité meled nyurat aksara Bali ring komputer utawi ring laptop, alit-alit sedurun-
gné patut nginstal program punika ring komputer. Yening komputeré sampun madaging program
Bali Simbar alit-alit wantah nganggén kémanten.
a. Bali Simbar DJ
b. Bali Galang
c. Bali Simbar DJ OL
d. Bali Simbar DJ Black
23
Udiana Sastra
Indayang surat gending dadong dauh ring sor puniki nganggén software Bali
Simbar!
dadong dauh,
ngelah siap putih,
suba metaluh reko,
minab ada limolas taluhné,
nanging lacur adanak nepukin,
anak cerik-cerik….anak cerik-cerik,
kaliwat rusit ipun
24
Bab III Aksara Bali ring Software
Ngringkes
Ri sampuné wusan mlajah tur sampun ngresepang bab III, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning mlajahin aksara Bali ring software.
Napi pikenohné ri sampuné alit-alité sampun mlajahin aksara Bali ring software punika.
Dagingin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksananyang, kirang ngresepang
miwah sampun nglaksananyang, semaliha nénten ngresepin miwah nénten nglaksananyang manut
ring sané rasayang alit-alité.
2 Titiang sampun resep indik tata cara nyurat aksara Bali ring software
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulat Sarira
Sesampuné maljahin indik aksara Bali ring software alit-alité medué cutetang indik palajahiné
puniki. Mangkin durus surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab III puniki. Cutetan sané
karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami
parikrama paplajahané puniki.
1. Napi sané kapikayunin alit-alité risampuné malajahin indik aksara Bali ring software, napi
malih ring aab jagaté mangkin ?
2. Napi pamargi sané patut kalaksanayang sajeroning ngrajegang basa lan aksara Baliné puniki,
maka cihna subakti, ngaturang parama suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widi Wasa
antuk sampun mapaicé tetamian sané dahat luih sekadi basa lan aksara Bali?
25
Udiana Sastra
26
Bab 4
Ngwacén
Aksara Bali
Kompeténsi Dasar
Sumber: archive.org
3.2 Memahami bacaan tentang lingkungan berhuruf
Bali.
4.2 Menceritakan kembali wacana dengan bahasa
sendiri secara lisan maupun tulisan secara santun
dan percaya diri.
Indikator
Nguratiang téks maaksara Bali sané nganggén
3.4.1
téma lingkungan.
Nyelehang daging wacana maaksara Bali.
3.4.2
Mligbagang indik piteket sané kaunggahang
3.4.3
sajeroning wacana maaksara Bali.
Mligabagang indik pasang aksara Bali.
3.4.4
Ngwacén téks maaksara bali sané nganggén téma
4.4.1
lingkungan.
Maosang pikolih pabligbagan ring ajeng kelas/
4.4.2
présentasi.
27
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Kawagedan ngwacén puniki banget pisan kaptiang ring sang sapa sira ugi
sané sampun mlajahin basa Bali. Kawagedan ngwacén sané ring bahasa Indonesia
kabaos keterampilan membaca, ring paplajahan basa Bali wénten kekalih, inggih
punika kawagedan ngwacén wacénan Bali sané masurat huruf Latin miwah
wacénan sané masurat antuk aksara Bali. Sané biasa karasayang méweh antuk mu-
rid-miridé wantah ngwacén basa Bali sané masurat aksara Bali.
Napiké alit-alit ngerasayang méweh yening ngwacén wacénan maaksara Bali ?
Yening meweh, napi ngranayang méweh ? indayang wedarang !
Ring bab puniki alit-alit pacang mlajah ngwacén téks maaksara Bali sané
matéma lingkungan. Risampuné ngwacén téks maaksara Bali punika alit-alit
mangda presida nyaritayang malih daging téks inucap ring ajeng kelas.
smæ;¾pÞsÓik/
smæ;¾pÞsÓikæinkpieKÿb)tßj%kòsÓriynæòmhn/.
punikmwinnÐbuwt*¾rsehl&¾smiyn\áennÓ)nåwgå¡t*¾smæ;¾pÞsÓik/.
nÐòbu(¾.
smæ;pÞsÓikà¡wt*¾gl;¾dsZÿenÓosæZÿtusnÙ(sm\Ñsmæ;¾pÞsÓikæÉsid
òbu(¾.
b)cik/,snÓ¡knégø\Ù)tuw*¾ePÿlusilnæÉsid\eHÿn*¾k)eshtn/.
28
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
;eNÿeN(ÿgnikætutÐpupul*¾r&¾g)n;¾smæeh.éyn&s
¾ eneHÿg
( nikæÉsid
keHÿl;¾deDÿsæupuekÐoemæos/.
hnÓ¡kæieKÿb)tæuniksmæuns)ptutñensmihn\áptutŠy nehl&¾
k/.
Pakéling
smæhæÞsÓik/ = sampah plastik eH(ÿgnik/ = organik
pòmhn/ =palemahan ePÿlusi = polusi
\wg/ = ngawag kÏsikn/ = karesikan
ktuZé)ÿl/ = kantunjel eKÿemæos/ = kompos
heN(ÿgnik/ anorganik pieKÿb)t/ = pikobet
29
Udiana Sastra
Ngiring Kayunin !
Gambar 1
Indayang ceritayang gambar ring sor, sané cén patut miwah cén sané iwang !
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
Gambar 2
Uratiang gambar ring sor ! Sané cén patut ! Durus bligbagang.
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
30
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
Pasang aksara Bali inggih punika uger-uger nyurat aksara Bali. Aksara punika
wénten kalih warna kawasanin
1. Aksara Suara (vokal)
2. Aksara Wianjana (konsonan)
a. Wangun Gantungan
ka kha ga gha nga
...᭄ᬓ ...᭄ᬔ ...᭄ᬕ ...᭄ᬖ ...᭄ᬗ
31
Udiana Sastra
ṭa ṭha ḍa ḍha ṇa
ta tha da dha na
...᭄ᬢ ...᭄ᬣ ...᭄ᬤ ...᭄ᬟ ...᭄ᬦ
ba bha ma śa ha
b. Wangun Gémpelan
pa pha ṣa sa rĕ
3. Panganggé Aksara
Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki kepah
dados tiga (3) tigang soroh, minakadi : penganggé suara, penganggé ardasuara, dan penganggé
tengenan.
a. Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara/konsonan
(wianjana) suara/berbunyi vocal (suara).
b. Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah
masuara luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi:
32
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
...᭄ᬮ᭞ = gantungan la
Conto :
ᬧ᭄ᬭᬵᬡ᭞ = prana ᬢᬺ ᬱ᭄ᬡ᭞ =tresna
ᬧ᭄ᬮᬯ᭞ = plawa ᬲᬢ᭄ᬯ᭞ = satua
c. Panganggé Tengenan
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana,
inggih punika :
33
Udiana Sastra
Pituduh
Conto sampah organik inggih punika don biyu, canang, miwah bunga tunjung.
Sajeroning nyaga karesikan palemahan melarapan antuk nénten ngawag ngutang sampah
34
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
Ngringkes
Ri sampuné wus mlajah tur sampun ngresepang bab IV puniki, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng.
Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, semalihé nénten ngresepang
nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alité.
Mulat Sarira
Sesampuné mljahin ngwacén wecanané maaksara Bali sané matéma lingkungan, pastika alit-alité
medué cutetang indik plajahan puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin indik paplajahan
ring bab IV puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah
kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
35
Udiana Sastra
36
Bab 5
Paribasa Bali
Kompeténsi Dasar
3.5 Memahami paribasa Bali dalam
sebuah karya sastra seni.
4.5 endemonstarsikan paribasa Bali
M
dalam sebuah karya sastra seni (lagu
pop Bali).
Indikator
3.5.1 Mirengang tembang sané madaging
peparikan miwah wewangsan.
3.5.2 Ngwikanin indik peparikan miwah
wangsalan basa Bali.
4.5.1 Ngaryanang wewangsalan miwah
peparikan.
4.5.2 Ngwedar daging pabilgbagan indik
peparikan miwah wangsalan basa
Bali/présentasi.
37
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Ring bab 5 puniki alit-alit pacang malajahin indik paribasa Bali. Paribasa
Bali pinaka rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sané
kanggén piranti ngawedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri sampuné
alit-alit usan malajahin bab puniki, alit-alit semangdané prasida nganggén Paribasa
Bali puniki ring sajeroning mareraosan, ngaryanin cerpén, utawi imba sasuratan
sané lianan. Ring sor puniki imba karya sastra Bali (lagu pop Bali) sané nganggén
paribasa Bali pinaka panglengut basa. Indayang piarsayang!
Tamuné jani
Suba tusing cara tamu ané pidan
Suba celang ken ajin barang
Tusing ngidang ada né mlegendaang
Unduk lacur déwék titiang
Ané jani lakar katuturang
38
Bab V Paribasa Bali
Pituduh
Ri sampuné alit-alit miarsayang lagu pop Bali ring ajeng, sané mangkin durus rereh Paribasa
napi manten sané wénten ring lagu pop Bali punika!. Yening durung tatas indayang cingakin imba
paribasa ring sor!.
39
Udiana Sastra
Paribasa Bali inggih punika rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sané
kanggén piranti ngwedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri kala maosang kahanan jadma,
kaimbayang antuk kahanan barang utawi buron. Puniki pacang prasida ngwetuang pakayunan
senéng, jengah, duka, utawi éling.
Kawéntenan paribasa Baliné ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun maurip
ring pambyaran, sakéwanten pungkuran puniki sampun akéh sané kasurat mawangun sténsilan
miwah cétakan. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggén murda Paribasa Bali sané kamedalang
antuk Balai Penélitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, AB (1982) maosang nganggén murda
Bhasita Paribasa, kamedalang antuk PT Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggén
murda Anéka Rupa Paribasa Bali, kamedalang antuk Percétakan Rhika Dewata Singaraja.
Majalaran kawéntenan buku-buku sané kabaos iwawu, rauh mangkin kawéntenan paribasa Baliné
kepah dados nembelas, inggih punika: (1) sesonggan, (2) senggakan, (3) sloka, (4) sawangan, (5)
pepindan, (6) sesimbing, (7) sesemon, (8) cimpedan, (9) raos ngempelin, (10) wangsalan, (11)
parikan, (12) bladbadan, (13) cangkriman, (14) cangkitan, (15) tingkesan, miwah (16) sesapan.
Ring sor puniki jagi kawedar indik wewangsalan miwah parikan. Durusang uratiang miwah
wacén.
1. Parikan
Parikan pateh ring pantun sajeroning basa Indonesia. Parikan kawangun antuk lengkara
petang carik, carik kaping 1 miwah 2 pinaka giing, carik kaping 3 miwah 4 pinaka daging
utawi suksmanipun. Sekadi napi sané kasengguhang olih I.W Simpen, AB. peparikan mawit
saking kruna rik, tun, ntun, dadosné parik pateh sekadi pantun ring basa Indonesia. Ring
sor puniki conto-conto peparikan.
Upami: Balang minyak balang mamedi, balang kaja mawadah lumur.
Lamun nyak jalan malali, tusing joh teked di sanur.
1. Bé curik mabasa manis
bungkung pendok sedeng di tujuh
bajang cerik kenyungné manis
selat témbok makita nyujuh
40
Bab V Paribasa Bali
2. Wewangsalan
Wewasngsalm mawit saking kruna lingga wangsal, miwah kadwipurwayang miwah polih
pingiring -an dados wewangsalan. Wewangsalan madué sajak (a-a) sané marupa sampiran
miwah daging lengkara. Wangsalan pateh ring tamsil sajeroning basa Indonesia. Wangsalan
kawangun antuk angkepan kruna kalih carik, carik kaping 1 pinaka giing, carik kaping
2 pinaka isi, daging, utawi suksmanipun. Ring tanah Jawi wewangsalan kapatehang ring
peparikan miwah pepantunan. Wewangsalan akéh kawigunayang ring acara pawayangan sané
kadadosang srana nyindir. Ring sor puniki conto wewangsalan.
Upami: Gamongan kladi jaé, omongan dadi gaé.
1. Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau.
2. Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut.
3. Bakat kocok misi isén, suksmanipun = awak bocok tuara ngasén.
4. Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh.
5. Clebingkah betén biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu.
6. Delem sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogén.
7. Dija kacang ditu komak, suksmanipun = dija pejang ditu jemak.
8. Gamongan kladi jaé, suksmanipun = omongan dadi gaé.
9. Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegég baan pupur.
10. Jempiit batan biu, suksmanipun = ngajengit ajaka liu.
11. Rempéyék kacang ijo, suksmanipun = yadin jelék masih kanggo.
12. Senggauk agrobag, suksmanipun = mauk biun bobab.
13. Sintok masui batu, suksmanipun = asing getok magedi malu.
41
Udiana Sastra
14. Tai belék tai blenget, suksmanipun = suba jelék mara inget.
15. Ngalih sampi galang bulan, suksmanipun = ngali bati kilangan kamulan.
Pituduh
Kruna wilangan basa Baliné kapah dados nenem soroh, luiripun: (1) kruna wilangan ketékan,
(2) kruna wilangan gebogan, (3) kruna wilangan pahan, (4) kruna wilangan tan janten, (5) kruna
wilangan panta, miwah (6) kruna wilangan pepastén.
1. Parikan
Ring basa Indonesia, kruna wilangan ketékan kabaos bilangan hitung. Inggih punika kru-
na-kruna basa Baliné sané ketah kanggén mapetékan, asiki-asiki, ngawit saking sa utawi besik),
sakadi ring sor.
• sa, dua, telu, pat, lima, nem, pitu, kutus sia, dasa.
• salas, roras, telulas, patbelas, limalas, nembelas, pitulas, pelekutus, siangolas, duang
dasa.
• salikur, dualikur, telulikur, patlikur, selaé, nemlikur, pitulikur, wolulikur,
• sangalikur, telung dasa, telung dasa besik . . . miwah selanturipun.
42
Bab V Paribasa Bali
43
Udiana Sastra
44
Bab V Paribasa Bali
Pituduh
Ri sampuné alit-alit wusan ngaryanin indik tugas-tugas sané wénten ring ajeng
sané mangkin durus wedar daging pabligbagané ring ajeng kelas! sametoné sané
lianan mangda nguratiang.
45
Udiana Sastra
Ngringkes
Ngiring Mabligbagan
Ri sampuné wus malajahin tur ngresepang bab 5 puniki, durusang bligbagang sareng sametoné
pikolih palajahan sajeroning wacana miwah paribasa Bali ring ajeng. Icénin tanda céntang ring
kolom ngresepang tur nglaksayang, kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang semaliha
nénten ngresepang miwah nénten nglaksayanag manut ring sané rasayang alit-alit.
2 Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa
antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa
basa Bali.
Keterangan:
1 : Ngresepang lan nglaksanayang.
2 : Kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulat Sarira
Sasampuné ngwacén cerpen sané madaging paribasa Bali miwah soroh paribasa Bali ring ajeng,
pastika alit-alité medué cutetang indik plajahan puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin
indik paplajahan ring bab 5 puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap,
kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
46
Bab 6
Satua Bali
Kompeténsi Dasar
Memahami isi prosa Bali Purwa
3.6
(Satua).
4.6 endemonstrasikan isi prosa Bali
M
Purwa (Satua).
Indikator
Ngrereh kruna sukil .
3.6.2
Ngrereh struktur instrinsik.
3.6.3
Nyelehin indik teges, soroh
3.6.4
miwah ceciren satua.
Ngakit gambar satua kadadosang
4.6.1
satua sané jangkep.
Maktayang satua ring ajeng kelas.
4.6.2
47
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
48
Bab VI Satua Bali
Risampuné ngwacén miwah ngresepang satua sané mamurda “ I Lutung tekén I Kekua”
durusang blibagang sareng sametoné indik teges kruna-kruna sané sukil, surat ring sor puniki !
Ri sampuné wusan ngwacén satua “ I Lutung tekén I Kekua” ring ajeng, napiké sampun alit-al-
ité presida ngresepang daging lan suksmanipun? Mangdané presida kauningin amunapi sampun
ngresepang daging satua ring ajeng, indayang suarin pitakéné ring sor puniki !
49
Udiana Sastra
Cawisan:.............................................................................................
9. Apa anggona nyepeg I Lutung tékén Kaki prodong ?
Cawisan:.............................................................................................
10. Kéngkén penadiné yéning anaké demen mamaling tur nguluk-nguluk timpal ?
Cawisan:.............................................................................................
Ri sampuné alit-alit ngwacén satuané baduur, mangkin durus urutan gambar puniki mangda
presida dados satua sané jangkep !
1 2 3
50
Bab VI Satua Bali
4 5 6
7 8 9
10 11 12
51
Udiana Sastra
13
Genah Makarya
Teges Satua
Satua inggih punika soroh carita sané marupa satua sané wénten ring sajeroning rakyat Bali,
sampun ketah duk ilu ring pakraman, nénten madaging paséngan (aran) sang pengawi/pengarang/
penulis. Satua puniki nénten kauningin utawi tan kejanten ipidan kakaryanin. Satua (dongéng)
taler kaparinama volkloor, folklore, folktale, satua parajana, utawi cerita rakyat.
Soroh Satua
Satua-satua ring Bali dados kaparak dados pitung soroh inggih punika
1. Satua sami soroh buron/binatang (fabel)
Upama : Sang Lutung-Sang Kekua, I Empa - I Angsa, I Cicing - I Kambing, I Bojog - I Kekua.
2. Satua Buron miwah manusa
Umpama : Crukcuk Kuning, Siap Selem, Tantri Kamandaka, I Botol tekén I Samong, Ni Diyah
Tantri, Cangak Mati Lobané, Pan Cubling, Anggling Darma.
3. Satua manusa miwah manusa
Umpama : Pan Balang Tamak, I Belog, I Dempu Awang, Pan Ketumpit, Pan Bungkling, Ni
Wayan Taluh, Pan Angklung Gadang, Durma.
4. Satua Dewa miwah manusa
Umpama : I Lengar, I Bintang Lara, Bagus Diarsa, Raré Singar, I Sigir Jalma tuah Asibak, Raja
Pala.
5. Satua Dewa miwah Raksasa
Umpama : I Tuung Kuning.
6. Satua Dewa miwah Buron
Umpama : Ni Diyah Tantri, Tantri Kamandala.
7. Satua manusa, Déwa, miwah Buron
Umpama : Cupak Grantang, Bawang Kesuna.
52
Bab VI Satua Bali
Cecirén satua
Cecirén satua Bali rikala masatua ring alit-alité inggih punika :
1. Peséngan (adan, nama) sang pangawi nénten kauningin utawin kengkebang, nénten kaung-
gahang (anonim).
2. Madué unteng satua sané patut rereh suksmané (satua makulit, makna tersirat) sekadi : pen-
didikan, piteket, pitutur, filsafat, agama, sosial, adat, skala, niskala, miwah sané lianan)
3. Nganggén kruna pamahbah : ada koné tuturan satua, ada koné orah-orahan satua.
4. Nganggén kruna : lantas, laut, suud kéto suba kéto, pamuput, goak maling kuud-satua bawak
suba suud.
5. Yan kasatuayang wénten kruna panyambung “Maan’!
6. Teges sané kasinahang (unténg satua, téma) sané patut katulad indik: pendidikan budi pak-
erti, tata laksana, parisolah, manah, cinta kasih, tresna asih, tulung tinulung, gotong royong,
karmaphala.
Tugas Ngraga
53
Udiana Sastra
Ngringkes
Ngiring Mabligbagan
Ri sampuné wus malajahin tur ngresepang bab 6 puniki, durusang bligbagang sareng sametoné
pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur
nglaksayang, kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang samaliha nénten ngresepang miwah
nénten nglaksayang manut ring sané rasayang alit-alit.
Titiang resep indik basa lan aksara Bali pinaka wairasan budaya
1 daerah lan Nasional madaging kaweruhan miwah nuntun budi
pekerti.
Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa
2 antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa
basa Bali.
Keterangan:
1 : Ngresepang Lan Nglaksanayang.
2 : Kirang Ngresepang Lan Sampun Nglaksanayang.
3 : Nénten Ngresepang Nanging Sampun Nglaksanayang.
Mulat Sarira
Sasampuné malajahin ngwacén satua “I Lutung tekén I Kekua”, pastika alit-alité medué cutetang
indik plajahan puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab 6 puniki.
Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané
kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
54
Bab 7
Cerpén
Kompeténsi Dasar
Memahami téks prosa Bali anyar
3.7
(cerpén) dengan baikt
Menyajikan kembali téks cerpén
4.7
dengan bahasa sendiri baik secara
lisan mupun tulisant
Indikator
3.7.1 Nguratiang téks cerpén.
Nyelehang daging cerpén.
3.7.2
Nlatarang indik teges cerpén
3.7.3
Nyelehin indik cecirén cerpén.
3.7.4
Nyelehin indik unsur intrinsik
3.7.5
cerpén.
Menganalisis miwah mligbagang
4.7.1
indik unsur intrinsik sajeroning
cerpén.
Maosang indik daging baligbagan
4.7.2
unsur intrinsik sajeroning cerpén/
présentasi.
55
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Ring bab puniki alit-alité pacang ngwacén crita bawak utawi sané
lumbrah kasengguh cerpen. Ring sajeroning cerpen sampun pastika akéh
medué nilai-nilai sané prasida kaanggén sesuluh meparilaksana. Napiké
alit-alit naenin ngwacén cerpen ? yening naenin cerpén napi sané polih
kawacén indayang ceritayang. !
Ring sor puniki pacang kamedamiwahg cerpén sané mamurda “Bom”.
BOM
Sumber: hotels.ng
“Uli mara depak waton kanti jani suba makumpi tur boké mawarna dadua, tumbén
jani pekak ningeh, tur muktiang ada bom makeplug di gumi Baliné,” kéto Pekak Landung
makaengan ngajak truna-trunané sambil negak di batan jinengé. Pekak Landung biasa maor-
tan-ortan ditu sambilangé magambel rindik, masliahan suud magaé uli carik.
Pekak Landung kaloktah kaukina Pekak Véteran di banjarné, mapan mula ia pejuang
dugas jaman penjajah i pidan. Yadiastun suba mayusa ulung dasa tiban, Pekak Véteran enu
ceteng, enu nyidaang ka carik tur réncang majalan, sakéwala tusing bisa masandal, tusing bisa
manjus di WC, tusing bisa ngajeng capcay miwah sakancan dadaaran ané modéren.
Kaucap Pekak Véteran sawiréh semangat pejuangné tusing taén luntur. Yén ada anak
nyambatang “merdéka ngormat” nyingkir prajani Pekak Véteran nglejit bangun uli pasaréan,
tur malaib menékang lima ngormat padidi, ento awinan di banjarné liu anaké nyambatang
Pekak Véteran kadéwan-déwan dadi pejuang.
Ri sedek sakit ngebus dingin raganné, jag prajani ilang tur seger yan ningeh anak nyam-
batang “merdéka”. Tan bina cara babotoh, yén tusing ada tajén, prajani ngaku sakit awak
sabuku-buku, batis lemet, tusing jaen madaar, sakéwala suba ningeh ada tajén jag prajani
ngléjat bangun tur seger tusing perlu maubad ka dokter.
Cucunné ané di pisaga madan Madé Lanus masih milu di jinengé ngorta tur matakon.
“Kak i pidan ngidang majalan neked ka margané, yén majalan apané ané kenyel?” Ningeh
56
Bab VII Cerpén
patakon cucunné buka kéto Pekak Véteran ngadébras bangun tur masaut, “Gumi Baliné
linggah ané tusing taén bakat entasin pekak, turin pekak entasin baan majalan batis, tusing
cara cerik-ceriké jani mara majalan apanimpug suba ngaku kenyel. Pekak i maluan nyingkir
idih-idih, di kénkénné basangé tusing kena apa-apa, ujan panesan, kéto pekak nasarin gumi
apang ada puponin buka jani.” Seken sajan ortanné Pekak Véteran.
Ada truna-truna ané lénan bénjul nyautin.
“Dong Pekak ngelah pengalaman luas, luas kema-mai?”
“Pekak mula mapengalaman luas, gumi Baliné makejang suba bakat entasin, sajaba gumi
Indonésiané tusing nawang,” kéto buin Pekak Véteran negesin, sada ajum.
Ningeh munyin Pekak Véteran kéto, makejang truna-trunané kedék katundun, tusing
bani sanget mesuang kedék apang Pekak Véteran tusing tersinggung utamanné pedih.
“Yan anak tua-tua i pidan, yaning suba luas ngliwatin pasih sinah suba kasengguh bani,
liwatan gumi janiné ané madan Bernéo, Selebes, miwah Sasak, mapan gumi merdéka cara jani
madan gumi Indonésia,” nglantur Pekak Véteran nuturang paundukané i maluan. Pekak
Véteran nyritayang dugas raganné nglawan serdadu Nica, Nipon, miwah Belanda. Pekak taén
koné maplalian bom di pasisi Sanuré sakéwala bomé tusing dadi makeplug mapan gumi Baliné
madasar baan besi wresani turmaning manusané tetep beneng papinehné tekén Ida
Sanghyang Widi.
Dugas jaman penjajah i maluan, granat, bom, peluru koné maura dini ditu, sakéwala
tusing dadi makeplug. Ento ané ngranayang Pekak Landung marasa nek, sesek tangkahné
mara ningeh cucunné ané madan Madé Yasa, cucu marep mara ngelah pianak aukud kena
musibah bom Bali II di Jimbaran.Tuah ageté tusing dadi kepung, lacuré tusing dadi kelidin, jelé
melah, aget lacur mula sing dadi palasang di guminé. Mirib suba ada duang tiban makeloné
makuli dadi satpam di Jimbaran. Uli sekat ento sakabedik ngidaang menahin paon, ngridit
Honda tur menahin sanggah kamumiwahné ané suba tuduh. Cucunné anak mula tusing
madasar apa.
“Kak benahin sanggah kemumiwahé kéto uug, mapan sanggah
kaucap sirah utawi duur, yan duuré tusing melah sinah i raga paling,”
kéto abetné Madé Yasa dugas enu idup ngajakin pekakné menahin
sanggah. Di subanné sanggahné pragat, jani cara matingtingan ortanné,
krana Madé Yasa jani kena musibah buka kéto, kené bom uli téroris.
Pekak Véteran tusing ngidaang ngebang sebet kenehné, sabilang
inget tekén cucunné ané tusing ngelah bapa sawiréh maluan suba
ngalahin mati. Sakéwala Madé Yasa ninggalin pretisentana aukud muani
suba mayusa atiban. Ento ané ngranayang rena kenehné Pekak Véteran.
Apa buin mantun cucunné nyak ngidep munyi ngyasang pianak miwah
kurenanné ané tusing enu.
Tuah saja buka tuturé, pajalan matiné tusing kena baan masaurin, tusing tawang buin
mani buin puan, anak urip baan nyilih, kéto anaké nyambatang. I pidan Pekak Véteran tusing
kena bom penjajah, nanging jani cucunné kena bom téroris di subanné guminé merdéka.
“Lén dedalu lén tetani, lén né malu lén né jani, yan i malu idupé kajajah baan wangsa
Belanda miwah Nipon, kéwala jani patuh masih kajajah, nanging adanné lén. Ada anak ngorang
kajajah baan agama, ada anak nyambat baan kaliangan gumi. Liu anaké dueg ngraos agama,
liu anaké makenta nglaksanayang puasa, liu anaké apal isin sastra, nanging iegé ngancan
nglaléang. Maling dini ditu, perampok lemah bolong, hélm beten sadelé masih bakat baana
57
Udiana Sastra
nyemak, mirib ené madan gumi kali yuga, gumi suba wayah, clebingkah batan biu, gumi
linggah ajak liu, ajak liu marebut amah, liu anaké ngaku paling dueg, paling bagusa. Ané soléh
dingeh di kupingé térorisé koné ngaku akuanga suargan yan suba maan ngamatiang jlema
lénan. Papineh manusané jani saja suba mabading, kangin orahanga kauh masih guguna, anak
bajang ganteng, né muani anak tua ubanan suba biasa yaning suba ada pipis. Truna-trunané
jani yan baang pis bolong rejuna, mabalik adepa tekén torisé tukaranga aji dolar, orahanga
barang antik. Yan suba maan dolar mara ngalih tunangan,” miwahtang sajan Pekak Véteran
ngamigmig.
Truna-trunané ané ningeh, ada kedék, ada masih ané madalem Pekak Véteran ané
setata nutur di jinengé. Yan i pidan Pekak Véteran ningeh anak nyambatang “merdeka” nglejit
bangun, jani yan ada anak nuturang ada bom, ada téroris Pekak Véteran ngamikmik padidi
nemah pastu téroris.
“Dumadak téroris numitis dadi lelintah dadi iis-iisan poh, kalablab di kawah, dumadak
enggal kuskusa!”
“Tusing ja kuskusa, kéwala éksekusina,” truna-trunané nyautin.
Ri sampuné alit-alit ngwacén téks cerpén ring ajeng, durus mangkin cawis pitakéné
ring sor puniki!
58
Bab VII Cerpén
Teges Cerpén
Sakadi sampun kaunungin, kasusastraan Bali kabinayang dados susastra Bali purwa miwah
susastra Bali anyar. Kasusastraan Bali Purwa marupa karya-karya sastra sané sampun wénten
saking dumun minakadi gancaran, tembang, miwah sloka-sloka palawakya. Raris sajeroning Ka-
susastraan Bali anyar wénten karya sastra marupa puisi miwah prosa. Puisi Bali anyar masaih
ring puisi basa Indonesia, kawacén nénten nganggén tembang sakadi ring puisi Bali Purwa sané
mawangun tembang. Puisi Bali anyar, akéh barisnyané nénten kaiket utawi bebas.
Wangun prosa Bali anyar pateh sakadi gancaran ring sastra Bali purwa. Prosa Bali anyar masaih
ring prosa Indonesia, sané marupa cerpén, novél, miwah drama tur sering kabaos cerita fiksi.
Dadosnyané cerpén Bali punika wantah sinalih tungil karya sastra Bali anyar mawangun prosa sané
ceritannyané cutet. Nyritayang kahuripan tokohnyané wantah akidik, nénten jangkep kadi ring
novel. Punika sané mawinan cerpén puniki sering kabaos satua bawak utawi cutet. Dadosnyane,
cerpén Bali punika wantah karya sastra Bali anyar mawangun gancaran sané ceritannyané bawak
utawi cutet.
Manut Sumarjo lan Saini sané pinaka cihnan cerpén inggih punika:
1. ceritannyané bawak utawi cutet,
2. masifat rekaan (fiction),
3. masifat naratif, miwah
4. madué kesan tunggal.
59
Udiana Sastra
Unsur intrinsik cerpén inggih punika unsur sané wénten ring tengaing cerita. Unsur-unsur
intrinsik cerpén minakadi:
1. Téma ingih punika unteng bebaosan sané wénten ring cerita punika.
2. Sudut pandang inggih punika tata cara pengawi nyaritayang tokoh-tokohyané.
3. Latar(setting) inggih punika genah kelaksanayang cerita punika.
4. Amanat inggih punika pabesen sané pacang karauhang pengarang sajeroning ceritannyané
5. Alur (plot) inggih punika dudonan peristiwa utawi kejadian sané ngwangun cerita.
Nguji Pangresep
60
Bab VII Cerpén
Ri sampuné alit-alité ngwacén cerpén ring ajeng sané mangkin durus rereh tokoh-tokoh miwah
piyeket sané wénten ring cerpéné beduur !
Tokoh
No Wastan Tokoh Napi sané patut katulad
1 ... ...
2 ... ...
... ... ...
dst. ... ...
Ngringkes
Ngiring Mabligbagan
Risampuné wus malajahin tur ngresepang bab 7 puniki, durusang bligbagang sareng sametoné
pikolih paljahan sajeroning cerpéné ring ajeng. Icénin tanda centang ring kolom ngresepang tur
nglaksayang, kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang semalihé nénten ngresepang miwah
nénten nglaksayanag manut ring sané rasayang alit-alit.
2 Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa
antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa
basa Bali.
61
Udiana Sastra
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulat Sarira
Sasampuné malajahin indik cerpén, sampun pastika alit-alité medué cutetang indik plajahan
puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab 7 puniki. Cutetan sané
karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami
parikrama paplajahané puniki!
62
Bab 8
Puisi Bali Anyar
Kompeténsi Dasar
Memahami puisi Bali anyar beraksara
3.8
Latin dan beraksara Bali.
Membawakan puisi Bali anyar beraksara
4.8
Latin dan beraksara Bali.
Indikator
Nguratiang puisi Bali anyar maaksara
3.8.1
Latin.
Mirengang wacénan puisi Bali anyar
3.8.2
maaksara Latin.
Nyelehang pitekett sané kaunggahang
3.8.3
ring sajeroning puisi Bali anyar ma-
aksara Latin.
Nlatarang indik teges puisi Bali anyar.
3.8.4
Nlatarang indik uger-uger ngwacén puisi
3.8.5
Bali anyar.
Nguratiang puisi Bali anyar maaksara
3.8.6
Bali.
Mirengang wacénan puisi Bali anyar
3.8.7
maaksara Bali.
3.8.8 Nlatarang indik Pasang aksara Bali .
Maktayang puisi Bali anyar.
4.8.1
63
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Ring bab puniki alit-alit pacang malajah indik puisi Bali modern sané
matetujon mangda uning miwah waged mapuisi Bali. Napiké alit-alit naenin
ngwacén utawi ngaryanin puisi Bali modern ?
Ring sor puniki pacang kaicénin conto puisi Bali modern sané maaksara
Latin miwah maaksara Bali.
Ngiring uratiang miwah wacén téks puisi Bali anyar ring sor puniki becik-be-
cik mangda prasida ngresepang wirasanipun.
Leluu
Liu nyamané sing rungu,
Ulah-aluh ngutang leluu,
Luuné makacakan dini-ditu,
Ngaé kumuh lan mabo bengu.
64
Bab VIII Puisi Bali Anyar
Baliiiiii................
Baliiiii.................
Punika anaké nyambatang
Sampun kaloktah lan kakasubang
Antuk seni lan budaya
Sané nénten kasengsaya
Risampuné alit-alité nguratiang miwah ngwacén puisiné ring ajeng mangkin durus
pirengan bapak utawi ibu guru ngicénin conto ngwacén puisiné puniki!
Wusan ngwacén puisiné ring ajeng, mangkin durus rereh piteket napi sané kanggunggahang
ring makekalih puisiné ring ajeng.
65
Udiana Sastra
Sajeroning buku Sari Bahasa dan Sastra Indonésia, Maskurun (1993: 82) maosang kria sastra
puisi inggih punika wangun awi-awian sastra sané kaiket antuk rima, ritma, miwah akéh baris saha
kasinahang antuk basa sané padet. Palajahan puisi ring susastra Bali madaging indik puisi Bali
purwa (tradisional) miwah puisi Bali anyar (modérn).
Sajeroning Majalah Medan Bahasa sané mabasa Bali, kasurat puisi basa Bali kapretama antuk
Suntari Pr. mamurda basa Bali. Puniki pinaka tunggak utama panglimbakan susastra puisi Bali
anyar. Puisi Bali anyar puniki masaaih ring puisi mabasa Indonésia. Sajeroning ngwacén puisi Bali
anyar, nénten nganggén tembang sakadi ring puisi Bali purwa.
Manut ring penelitian sané kalaksanayang olih Bapak I Nyoman Darmaputra duk warsa 1910-an
sampun wénten medal Kasusastran Bali anyar. Kasusastran Bali anyar sané marupa satua-sat-
ua ketusan. Duk warsa 1913, I Madé Pasek ngamedalang buku mamurda “Tjatur Perenidana,
buku punika madaging 46 sasuratan marupa éksposisi, déskripsi, miwah narasi (cerita). Duk warsa
1916, malih ngamedalang buku mamurda “Anéka Roepa Kitab Batjaan, mamuat 33 sasuratan
marupa narasi/cerita pendek sané ngambil bantang crita marupa mamadat, mabuk-mabukan,
karmaphala, miwah sané lianan. Cerpén-cepén I Madé Pasek luiré : Ayam Mapalu, I Keliud teken
I Tragia”, “Pemadat”, Keneh Jujur Dadi Mujur“ miwah sané lianan. Salanturnyané, duk warsa
1925, Mas Nitisastro ngamedalang cerpén mamurda” Loba muah Anak Ririh” ring cerpén dané
sané mamurda Anak Ririh nyritayang parindikan Pan Karsa sané banyol, sané geginanipun sa-
dina-dina dados juru sémér. Kadasarin antuk pikolih-pikolih sané kapanggihin olih dané, sakadi
ring ajeng, raris I Nyoman Darmaputra (2000) maosang sastra Bali anyar sampun embas duk warsa
1910-an sané marupa cerpén. Wangun kesusastraan Bali anyar sakadi ring sor puniki luire: Puisi,
cerpén, Novél/Roman muah Drama.
Sajaba punika, ring panglimbak salanturipun akéh pisan sampun kasurat puisi Bali anyar ring
makudang-kudang cakepan pupulan puisi Bali minakadi:
1. Puisi “Idup lan Mati” antuk I Madé Sanggra
2. Puisi “Sasih Karo ring Bali” antuk I Madé Taro
3. Puisi “Galang Bulan” antuk Ketut Putra
4. Puisi “Mati Nguda” antuk Putu Sedana
5. Puisi “Margarana” antuk I Wayan Rugeg Nataran
6. Akéh malih sané lianan.
Indik uger-uger ri tatkala jagi ngwacén puisi modern prasida kasurat sakadi ring sor puniki!
1. Pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek suksman puisiné inggih punika
66
Bab VIII Puisi Bali Anyar
2. Ring sajeroning ngwacén puisi patut sang sané jagi ngwacén punika nelebang dumun antuk
minayang suara nengen, suara ardhasuara, suara cendek utawi suara lantang, tur ring saje-
roning ngwacén sawyakti mangdané tatas kapireng olih sang sané manonton inggih punika
kawastanin wirama utawi olah vocal.
3. Ri kala ngwacén puisi semu utawi tata wedana patut kanutang majeng ring watak utawi
suksman daging puisi sané kawacén inggih punika kawastanin semita utawi ekspresi.
4. Gaya utawi gerakan angga patut kanutang taler ring kawéntenan semitané, antuk pidabdab
sakadi: mamargi, malinggih, matimpuh, miwah sané tiosan, mangda sida kapanggihin leng-
ut, pangus miwah nglangenin ri kala ngwacén inggih punika kawastanin wiraga utawi olah
tubuh.
5. Sajeroning ngwacén puisi, mangdané sang sané ngwacén sumeken tatas majeng ring
tetuek bebaosan miwah unteng pikayun sané wénten ring puisiné, ring dija sapatutnyané
matanjekan utawi mararian taler ring dija patutnyané ngwacén gelis, riantukan saking
piteges wates lengkarané punika sang sané ngwacén sida sada alon mangsegan angkihan
inggih punika kawastanin wates lengkara.
<wlødiblø.
bløkhøk)tÙlø,
huløynÙløswhøwhøkÉmenmbkÓø,
bkÓøskÓøhuløynÓËdisi,
\ehbkÓømds(eg\Ši,
tus&¾huløynà¡lekeTÿ,
kguguhuløynhejÙr,
klk×ny*¾n\&¾s&¾nw*¾hp,
eHÿZ*ÿ¾misisrin&¾ttÙsusil,
ttÙenddit)tuewk×tÙøk,
67
Udiana Sastra
tus&¾tuw;¾stÙkunhentnægun,
ktutur*¾bhnhøÏrm,
hørgwnÓ;¾n)rimhensubktmisk&¾\uni,
ptutɱru;¾juju;¾,
mkhg)mnåm(¾gøy*¾sÙd(¾mmhgm,
ksureTÿlø;¾:
meds)mrys.
Pakéling
Risampuné alit-alié nguratiang miwah ngwacén puisiné ring ajeng mangkin durus pirengan
bapak utawi ibu guru ngicénin conto ngwacén puisiné puniki !
Tengenan
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kangén nyurat ring sajeroning aksara Bali.
Tengenan inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi aksara
wianjana sané nengen. Contonnyané bisah, cecek, surang miwah adeg-adeg. Yéning bandingin
sareng aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunannyané
pateh sekadi anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh sekadi tanda wirama.
68
Bab VIII Puisi Bali Anyar
1. Tengenan [ ng ] ᬗ,
Tengenan\,ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek ...ᬂ upami:
a. Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanané pateh tur makakalih polih tengenan
\, makakalih dados cecek ...ᬂ yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan
[-er-]miwah [-el-], upami:
b. Tengenan \,ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan,
kantun manggeh tengenan\,upami :
c. Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek ...ᬂ anggén
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
d. Wastan genah ring sor puniki kaangken saking kalih kruna, upami:
pangkungtibah = p\С*tib;,
pangkungkarung = p\С*kru*,
2. Tengenan [r] ᬭ
Saluiring tengenan r, mauah dados surang (...(), upami:
69
Udiana Sastra
3. Tengenan [h] ᬳ
a. Tengenan h,ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
b. Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih
tengenan h,makakalih mauah dados bisah (...;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
c. Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané
mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
d. Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahdurén =hs;duern/,
Asahgobleg =hs;egoebÞg/,
4. Adeg-adeg ...᭄
dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/.
h)eMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.
c. Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami:
70
Bab VIII Puisi Bali Anyar
hiezomn/widê.
wt)k/k×tiÉyen\muk/.
Pakéling
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara
ardasuara sakadi wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami:
Sira sané ngemit rainidané?
sirsen\)mit/rhinÀiden.
Nguji Pangresep
2 bangkung ....
3 blungbang ....
4 bungkil ....
5 malajah ....
6 pongah ....
7 blungking ....
8 ngekoh ....
9 bakwan ....
10 tamblingan ....
71
Udiana Sastra
Ngringkes
Ri sampuné wusan malajah tur sampun ngresepin daging bab 8 puniki, durusang bligbagang
sareng sametoné pikolih palajahan sajeroning puisi Bali anyar ring ajeng. dagingin tanda céntang
ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang nénten nglaksanayang
manut ring sané rasayang alit-alité.
Mulatsarira
Sasampuné mlajahin ngwacén wecana maaksara Bali sané matéma lingkungan, pastika alit-alité
medué cutetang indik plajahan puniki. Mangkin indayang surat sané kapikayunin indik papla-
jahan ring bab 8 puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan,
miwah kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
72
Bab 9
Pupuh
Kompeténsi Dasar
3.9 emahami kasusastraan
M
Bali purwa (pupuh).
3.9 embaca téks pupuh
M
maskumbambang.
Indikator
Nguratiang téks pupuh
3.9.1
maskumbambang.
Ngwikanin indik
3.9.2
wewidangan sekar alit
miwah padalingsa.
Ngerereh padalingsa
4.9.1
sajeroning pupuh.
Ngendingang pupuh
4.9.2
maskumbambang.
Sumber: babadbali.org
73
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Indayang uratiang pupuh Maskumbambang ring sor puniki, wusan punika durus
pirengang bapak/ibu guru ngicénin conto nembangan !
Pupuh Maskumambang
1. Belog tutut
Kéto solahnyané yukti,
Tusing ngelah daya,
Satata gawénnya pelih,
Nanging tusing ngelah jengah.
2. Cai Tarka,
Kema ka toko digati,
Né pipisé aba,
Beliang mémé abesik,
Colok mecap Ali Baba.
3. Teked jumah
Coloké sing bisa ngendih
Isiné belusan
Méméné pelih mamuny
Aruh belogé mapunya.
74
Bab IX Pupuh
Pupuh MASKUMAMBANG
᭣ ᭣ ᭤ ᭣ | ᭼
be log tu tut
᭣ ᭤ | ᭢ ᭣ ᭤ ᭣ ᭢ | ᭡ ᭼ ᭼
ké to so lah nya né yuk ti
᭢ | ᭤ ᭡ ᭦ ᭡ | ᭢ ᭼ ᭼
tu sing nge lah da ya
᭼ᬂ | ᭣ ᭤ ᭦ | ᭤ ᭦ ᭤ ᭦ |
sa ta ta ga wén nya pe lih
᭤ ᭦ ᭡ | ᭢ ᭢ ᭡ ᭦ | ᭤ ᭼ ᭡ |
na nging tu sing nge lah je ngah
Kaketus saking
Geguritan Suwargita
Sekar Alit taler kawastanin geguritan utawi tembang. Geguritan mawit saking kruna
lingga gurit sané maartos ngardi puisi, kruna gurit punika kadwipurwayang dados gegurit, sané
kawewehin antuk pangiring –an.
Geguritan inggih punika carita sané metu saking wit pikayunan sang kawi, sané
mawangun antuk puisi tradisional, sané prasida kagendingan antuk makudang-kudang pupuh.
Artos punika sané prasida minayang ring sajeroning karya sastra peparikan, sané wantah marupa
karya sastra tetedunan (transformasi) saking karya sastra sané sampun wénten riinan. Indik
pupuh-pupuh sané ketah kaanggehang ring sajeroning geguritan, sané lumrah wénten adasa (10)
kuéhnyané, inggih punika:
S : Sinom, Semarandana
M : Maskumambang, Mijil
P : Pucung, Pangkur
G : Ginada, Ginanti
D : Durma, Dandanggula
Indik basannyané nganggé basa Bali macampuh sareng basa Kawi, taler wénten sané nganggé
basa Melayu, miwah basa pasasakan. Indik uger-uger ngwangun geguritan, kaiket olih :
a. Padalingsa, tegesipun kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning
acarik lan akéh carik sajeroning apada.
b. Guru wilangan, inggih punika uger-uger kecap wanda sajeroning acarik.
c. Guru dingdong, inggih punika uger-uger wangun suara panguntat sajeroning acarik.
d. Guru gatra, inggih punika uger-uger katah carik sajeroning apada.
75
Udiana Sastra
Uger-uger guru wilangan, guru dingdong miwah guru gatra punika patut pisan katelebin olih
sang pacang malajah nembangang sekar alit. Napi mawinan, yéning iwang pangambilé ring sa-
jeroning uger-uger guru wilangan pacang ngawinang tembangé kabawos ngelung, taler yéning
iwang pangambilé ring sajeroning guru dingdong, tembangé kabawos ngandang.
2 ᭦ nding
3 ᭡ ndong
4 ᭢ ndéng
5 ᬸ ndung
᭢ ᭡ ᭤ ᭦ ᭡ ᭢ ᭣ ᭤ ᭦
ndéng ndong ndang nding ndong ndéng ndung ndang nding
Ring sor puniki kasurat wangun pupuh sané kabaos sekar alit miwah uger-ugernyané :
76
Bab IX Pupuh
Pituduh
77
Udiana Sastra
Alit-alité sampun malajahin indik pupuh Maskumambang, sané mangkin indayang rereh
padalingsa pupuh Kumambang ring sor puniki !
Ngringkes
Ri sampuné wus malajah tur sampun ngresepang bab 9 puniki, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning pupuh maskumambang ring ajeng. Icénin tanda céntang
ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, semalihé nénten ngresepang nénten nglaksanayang
manut ring sané rasayang alit-alité
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
78
Bab IX Pupuh
Mulat Sarira
Sasampuné malajahin sané matéma pupuh, pastika alit-alité medué cutetan indik palajahan
puniki. Mangkin indayang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab 8 puniki. Cutetan sané
karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami
parikrama paplajahané puniki!
79
Udiana Sastra
80
PAMUPUT
Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané katamiang
olih para leluhuré, selanturipun swadharma para yowanané mangda ngra-
jegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut
polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah
saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para sisya
ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan mangda
presida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yowana utawi para sisya oneng
malajahin basa, aksara, miwah aksara Bali.
Buku puniki nartayang indik gatra Bali, kaping kalih pidarta, kaping tiga
aksara Bali ring Software, kaping pat indik ngwacén aksara Bali, kaping lima indik
paribasa Bali, kaping nenem satua Bali, kaping pitu indik cerpén, kaping kutus
indik puisi Bali anyar, kaping sia indik pupuh.
Malarapan buku basa Bali puniki kaaptiang prasida mapakéling ring para sisya
mangda paplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné setata
nglimbak ring pagubugan para janané. Yan sampun basa, aksara miwah sastra
Baliné setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata ajeg.
81
DAFTAR PUSTAKA
Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali. Denpasar: Dinas
Kebudayaa Kota Denpasar.
Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih basa Bali Jilid I dan II.
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropologi”. Orasi
Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
������������1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali.
Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana.
Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Dinas Kebudayaan
Provinsi Bali.
������������2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar : Dinas
Kebudayaan Provinsi Bali.
������������2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.
Budha Gautama. 1983. Pralambang basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2005. Tata Sukerta basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan Bali. Surabaya:
Paramita.
������������2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang aksara Bali
basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid I & II. Denpasar:
Cempaka.
Dwipayana, Adé Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang dalam media
rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”. Denpasar: Fak. Pendidikan
Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai Penélitian Bahasa
Cabang I.
������������.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Endé Floréa: Nusa Indah.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.
Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Endé Florés: Nusa Indah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé basa Bali. Denpasar: Dinas
Kebudayaan Provinsi Bali.
������������. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali
Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.
82
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata basa Bali anyar. Denpasar: Dinas Kebuadayaan Provinsi
Bali.
Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.
Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2
Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.
Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.
Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
������������dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
Shadeg. 1977. A Basic Balinésé Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.
Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.
Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh I Wayan Karji.
Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.
Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah Tingkat 1
Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar: Fak. Sastra.
������������ 2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara Bali. Denpasar:
Fak. Sastra Univ Udayana.
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wacana University
Préss.
Subandia, I Madé dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin Denpasar:
Balai Bahasa.
Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Sekolah Lanjutan.
Denpasar: Mabhakti.
Sura, I Gdé & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA Hindu Négeri
Denpasar.
Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing basa Bali. Denpasar : Sanggar Ayu Suara.
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebudayaan Propinsi
Bali.
Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan (Huruf Latin).
Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
������������1984. Tata basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
������������1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin dan Huruf Bali.
Singaraja: Rhika Déwata.
������������1986. Sor Singgih basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.
������������1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.
������������1993. Tata basa Bali Wrédi (Sintaksis basa Bali). Singaraja: Toko Buku Indra Jaya.
������������1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.
������������2001. Kosa Basa Sor Singgih basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
83
������������2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali. Bubunan: Indra
Jaya.
������������2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.
������������2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.
Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan Bentuk-Bentuk
Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan Mistik
Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur Austronésia Di Bali (Makalah).
Denpasar: Program Magister Linguistik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.
84
GLOSARIUM
Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplajahan, sakadi: puisi,
pidarta, lelampahan, miwah sané siosan.
Aksara : pralambang suara.
Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa, mantra, prélam
bang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu
gaib.
Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita nyantos wénten wica
ra-wicara utawi konflik, sané kajangkepin antuk panguntat carita.
Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa), sané pamargin
caritannyané cutet sané nyaritayang indik kawéntënan kahuripan i
manusa ring jagaté puniki antuk pamargin carita sané madaging wica
ra-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajangkepin ring sajero
ning pangawit carita nyantos ring kapanguntat carita.
Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.
Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket olih pada lingsa.
Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik), ring pamargin
karya sastra sané kacaritayang olih sang kawi ring jeroning karya
sastrannyané.
Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring pamuput, sané
kaunggahang ring panguntat sesuratan ental.
Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental sané sampun puput.
Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan (afiksasi). Kruna
tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring [- an],
dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga.
Latar utawi setting: genah utawi galah pamargin éédan carita sané kacaritayang ring sajero
ning karya sastra.
Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lintangan sané
madué ririgan sané pasti tur madué arti.
Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun kaproses antuk reramon
, sané dados anggén nyurat aksara bali.
Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané
pinih alit tur bunder-bunder.
Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajeroning genah pasantian,
mabebasan, miwah lomba.
Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara legena mangda prasida
85
kawacén sajangkepnyané.
Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangutik sané landep,
tur kaanggé mabading ri kala nyuratnyané
Pasang aksara : uger-uger nyurat aksara bali.
Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nénten dados kaobah.
Pelik : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm, sané kabolong
in, tur kanggén nyaketin lontar mangda nénten goyah ri kala nyurat.
Pidarta : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang kawedar tur katlata
rang mantuka ring ajeng anak tiosan.
Satua : carita sané nglimbak ring pakraman, sané kasatuayang antuk tradisi
oral utawi tradisi nyatua.
Sor singgih basa : anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berbahasa bali, nganutin
genah lan sapa sira sané pacang nyarengin mabebaosan.
Takepan : bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané kanggén nyang
kepin ental sané sampun puput mangda becik macakep.
Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng nuek utawi kirang
becik.
Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun aksarannyané
sampun nuek, nguub miwah sampun becik.
Tokoh carita : manusa utawi beburon sané pinaka pragina (tokoh) sané kacaritay
ang ring sajeroning karya sastra olih sang kawi
Usada : daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu kedokteran tra
disional).
Wariga : waging lontar indik pangaweruhan palelintangan (astronomi) pinaka
dasar nguruh déwasa hayu.
86
87