Contoh Sistimatika Buku Kumer, T. Macapat
Contoh Sistimatika Buku Kumer, T. Macapat
Contoh Sistimatika Buku Kumer, T. Macapat
Elemen: Menyimak
Capaian Pembelajaran:
Peserta didik mampu mengevaluasi dan mengkreasi informasi berupa
gagasan, pikiran, perasaan, pandangan, arahan atau pesan yang akurat dari
menyimak berbagai jenis teks karya sastra (basa rinengga/lalonget dan
tembang macapat) dalam bentuk visual dan audio visual.
Tujuan Pembelajaran:
1. Menganalisis makna tembang macapat dengan benar.
2. Menyebutkan paugeran tembang macapat dengan benar.
3. Mencipta tembang macapat dengan ragam bahasa kehidupan sehari-hari.
A. Apersepsi
Gambar 2.1
Gambar 2.1: Para siswa lagi gegladhen nabuh gamelan Jawa lan ajar nembang macapat.
(Sumber: Sumber:http://id.wikipedia.org).
B. Nyemak (Menyimak)
1. Nyemak Teks Tembang Macapat
Ing piwulangan iki awakmu diajak nyinaoni teks tembang macapat “Kinanthi”. Kanggo
mangerteni babagan teks tembang macapat Kinanthi, tindakna pakaryan-pakaryan ing
ngisor iki!
Pituduh:
Tindakna pakaryan-pakaryan ing ngisor iki!
1. Semaken teks tembang macapat ”Kinanthi” ing ngisor iki sing diwaca
dening kancamu!
2. Wektu nyemak eling-elingen bab-bab sing wigati ing wacan! Yen prelu,
supaya ora lali catheten bab-bab sing wigati kasebut!
3. Yen awakmu durung mahami isine wacan, wacanen maneh ambal-
ambalan ing batin nganti mangerteni isine!
4. Sawise rampung anggonmu maca, wangsulana Gladhen (Latihan) sing
manggon ing sangisore wacan!
Kinanthi
Dadiya lakunireku,
cegah dhahar lawan guling,
lan aja kasukan-sukan,
anganggoa sawatawis,
ala watake wong suka,
suda prayitnaning batin.
Kamus Kecik
gulangen = latihlah
kalbu = hati
amrih = supaya
lantip = pintar, pandai
nendra = tidur
kaprawiran = keberanian
kaesthi = dijangkau, diraih (jinangka)
pesunen = kendalikan, menahan diri
sarira = diri, awak
prayitna = berhati-hati
tinitah = ditakdirkan
gunggung = sombong, kumalungkung
satemah = akhirnya, wusanane
wijilipun = wujudnya, lahirnya
misil = hasil
darapon = supaya
prawira = berani
2. Pitakon Wacan
Gladhen 1
Tugas Mandhiri
Ing kegiyatan iki awakmu diajak nganalisis makna kang kinandhut ing teks tembang macapat
“Kinanthi”. Makna tembang kasebut bisa kajupuk ing saben-saben pada (bait), awit lumrahe
ing sawijining pada kinandhut siji gagasan baku.
Kanggo mangerteni isi lan makna kang kinandhut ing tembang macapat kasebut bisa kanthi
cara:
a. Ngrungokake/nembang kanthi dibolan-baleni;
b. Negesi tembung-tembung sing angel dimangerteni awujud tembung kawi utawa
dasanama kanthi nggoleki maknane ing bausastra (kamus);
c. Ngudhari tembung-tembung baliswara;
d. Nggancarake tembang macapat ing saben gatra;
e. Nggathukake maknane saben gatra ing sawijining pada.
Tuladha:
Pada I
Padha gulangen ing kalbu,
ing sasmita amrih lantip,
aja pijer mangan nendra,
kaprawiran den kaesthi,
pesunen sariranira,
sudanen dhahar lan guling.
Makna: Padha gladhenen/latihen ing atimu, supaya tanggap sasmita. Aja mung
ngenakake awak bae, yaiku mung mangan lan turu. Kudu tansah duwe niyat lan usaha
kang becik, sarta bisa ngendhaleni diri, kanthi nyuda mangan lan turu.
Gladhen 2
Tugas Mandhiri
1. Dadiya lakunireku,
cegah dhahar lawan guling,
lan aja kasukan-sukan,
anganggoa sawatawis,
ala watake wong suka,
suda prayitnaning batin.
Maknane: . . . .
Maknane: . . . .
Maknane: . . . .
Tembang macapat kang cacahe ana 11, nduweni paugeran, sasmita, lan watek kang
beda-beda kaya ing ingisor iki.
2. Mijil
Mijil nduweni teges metu utawa lair. Tembang Mijil nduweni makna filosofis
nggambarake manungsa kang lagi kalairake ing alam donya.
3. Sinom
Sinom tegese kanoman utawa manungsa kang umure isih enom. Tembang Sinom
nduweni makna filosofis nggambarake manungsa kang isih enom (menginjak usia
remaja) kang tugase golek ngelmu kanggo sangu urip ing tembe buri.
4. Kinanthi
Kinanthi tegese dikanthi, digandheng utawa dituntun. Tembang Kinanthi nduweni makna
filosofis manungsa kang isih butuh tuntunan utawa bimbingan salaras karo norma lan
tuntunan urip kang becik kanggo sangu urip ing tembe burine.
5. Asmarandana
Asmarandana tegese rasa tresna utawa cinta. Tembang Asmarandana nduweni makna
filosofis manungsa kang wus ngancik diwasa lan tuwuh rasa tresna asih (saling
mencintai) kang minangka kodrat saka Gusti Kang Maha Agung.
6. Gambuh
Gambuh tegese jumbuh, sarujuk, utawa cocog. Tembang Gambuh nduweni makna
filosofis tumrap manungsa priya lan wanita kang wus cocog katresnane banjur kaiket ing
tali pernikahan lan mbangun bale wisma.
7. Dhandhanggula
Dhandhanggula tegese samubarang kang manis. Tembang Dhandhanggula nduweni
makna filosofis tumrap wong sakloron kang lagi manise-manise tumapak ing madyaning
bebranyan urip bebarengan sajroning kulawarga kan endah mbangun bale wisma.
8. Durma
Durma asale saka tembung derma kang tegese aweh sumbangan utawa pitulungan.
Tembang Durma nduweni makna filosofis nalika manungsa wis mapan urip ing alam donya
lan ndarmabektekake amalane kanthi tulung tinulung lan paring pambiyanyu marang wong
sing kekurangan kanthi welas asih.
9. Pangkur
Pangkur asale saka tembung mungkur kang tegese wis kliwat, wondene tembang Pangkur
nduweni makna filosofis tumrap manungsa kang wus mungkur lan ninggalake sakabehe
hawa nepsune, banjur mung kari manembah lan ngibadah marang Gusti Kang Maha Agung.
10.Megatruh
Megatruh asale saka tembung pegat lan ruh kang tegese pisahe ruh utawa nyawa sing
lumepas saka jasade, wondene tembang Megatruh nduweni makna filosofis tumrap
manungsa kang wus purna anggone urip ing alam donya lan wayahe bali marang
pangayunane Gusti Kang Maha Agung.
11.Pocung
Pocung tegese kahanan manungsa sawise seda lan diwungkus kain mori lan ditaleni dadi
pocong. Tembang Pocung nduweni makna filosofis tumrap ritual manungsa kang wus
ditaleni kain mori awujud pocong lan didherekake ing papan panggonan istirahat kang
pungkasan ing alam kubur.
Gladhen 3
Tugas Mandhiri
Asil Reriptan/Karangan:
Gambuh
Gladhen 4
Tugas Klompok
Kinanthi
1. Dadiya lakunireku
cegah dhahar lawan guling
lan aja kasukan-sukan
anganggoa sawatawis
ala watake wong suka
suda prayitnaning batin
2. “Cegah dhahar lawan guling” ing pada (bait) kapisan tembang ing dhuwur tegese....
A. ngurangi mangan lan turu D. ngurangi urip seneng
B. ngurangi urip foya-foya E. ngurangi watak angkara murka
C. ngurangi urip seneng-seneng
3. “Ala watake wong suka, suda prayitnaning batin”, tegese ukara kasebut yaiku....
A. Wong sing urip prihatin lumrahe waspada.
B. Wong sing uripe mung seneng-seneng lumrahe kurang waspada.
C. Wong urip sepisan kudu seneng-seneng.
D. Wong urip iku antarane seneng lan susah kudu saimbang.
E. Wong waspada iku kudu senajan lagi seneng-seneng.
5. Tegese “wong agung” ing pada kapindho tembang ing dhuwur tegese....
A. wong mlarat D. wong sugih
B. wong kang uripe cukup E. wong gedhe utawa pejabat
C. wong akeh ing bebrayan
7. “Nadyan asor wijilipun” tegese asale saka wong asor. Wong asor manut tembang
kasebut tegese....
A. wong cilik D. wong sugih
B. wong gedhe E. wong gedhe utawa pejabat
C. wong akeh ing masyarakat
10. Tembang macapat kang nduweni sasmita wiyos, raras, medal, yaiku tembang....
A. Mijil D. Asmarandana
B. Sinom E. Maskumambang
C. Durma
11. Tembang macapat kang wewatekane tresna asih lan sedih, mula pantes kanggo
nelakake rasa brangta, kayungyun utawa kasmaran yaiku tembang....
A. Pocung C. Asmarandana
B. Sinom D. Maskumambang
12. Ing sawijining karya sastra kang tinulis awujud tembang macapat lumrahe dibagi dadi
pirang-pirang pupuh. Saben pupuh dibagi pirang-pirang pada. Saben pupuh lumrahe
nggunakake metrum kang padha. Tegese pupuh ing tembang macapat yaiku….
A. kumpulane gatra-gatra ing tembang macapat
B. kumpulane pada-pada ing tembang macapat
C. kumpulane wanda-wanda ing tembang macapat
D. kumpulane metrum-metrum ing tembang macapat
E. kumpulane mawarna-warna tembang macapat
13. Saben pupuh lumrahe nggunakake metrum kang padha. Tegese metrum ing tembang
macapat yaiku….
A. wirama ing saben gatra tembang macapat
B. wirama ing saben pada tembang macapat
C. unsur kebahasaan ing saben pupuh tembang macapat
D. struktur ing tembang macapat kang wis baku aturane
E. paugeran kang gumathok, kayata guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu
15. Sadurunge ngarang/ngripta tembang macapat, ana cara-cara sing kudu digatekake kaya
kang kasebut ing ngisor iki, kajaba....
A. Nemtokne jinis tembang macapat sing arep ditulis.
B. Nemtokake watak lan sasmitaning tembang.
C. Nemtokake tema tembang macapat sing arep ditulis.
D. Nulis guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune;
E. Ora perlu nggatekake panganggone basa rinengga, kayata purwakanthi.