Biolohia

Ti biolohia ket agibingbinglay ti panagadal kadagiti adu ken nadumaduma a kita dagiti sibibiag nga organismo. (ngato: E. coli a bakteria ken gazella) (baba: dakkel a barrairong and pako ti kayo)

Ti biolohia ket maysa a masna a siensia a maipapan iti panagadal iti biag ken dagiti sibibiag nga organismo, a mairaman dagiti patakderda, aramid, panagtubo, taudan, ebolusion, panakaiwarwaras, ken taksonomia. Ti biolohia ket nawatiwatat a suheto a naglaon kadagiti adu a subdibision, dagiti topiko, ken dagiti disiplina. Kadagiti kangrunaan a topiko ket dagiti lima a mangtipon a pamunganayan a mabalin a maibagbaga a dagiti kammasapulan nga annuroten iti moderno a biolohia:

1. Dagiti selula ket dagitoy ti kangrunaan a paset iti biag
2. Dagiti baro a sebbangan ken tinawtawid nga ugali ket pinataudan iti ebolusion
3. Dagiti hene ket isu dagitoy ti kangrunaan a paset iti panagtawtawid
4. Ti maysa nga organismo a timbenganna ti bukodna nga uneg nga enbironmento tapno mataripatuna ti natalinaay ken agnanayon a kasasaad
5. Dagiti sibiiag nga organismo ket agibus ken baliwanna ti enerhia.

Dagiti subidisplina iti biolohia ket mabigbigan kadagiti batayan iti gantingan a dagiti organismo ket inadadal ken dagiti pamay-an nga usaren ti panagadal kaniada: ti biokimiko ket sukimatenna ti pamunganayan a kimiko iti biag; ti molekular a bilolohia ket adalenna ti narikut a panakitinnignay dagiti sistema iti biolohiko a molekula; ti selula abiolohia ket sukimatenna ti kangrunaan a pasdek a lapped kadagiti amin a biag, ti selula; ti pisiolohia ket sukimatenna ti maipapan ti bagi ken kimiko a rebbengan dagiti kulapot, dagiti organo, ken dagiti sistema ti organo iti maysa nga organismo; ken ti ekolohia ket sukimatenna no kasano a makitinnignay dagiti nadumaduma nga organismo ken tumaripnong iti bukodda nga enbironmento.

Pakasaritaan

Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan iti biolohia

Ti Kayo iti Biag ni Ernst Haeckel (1879)

Ti termio a biolohia ket naala manipud iti Griego a balikas a βίος, bios, "biag" ken ti suldong a -λογία, -logia, "panagadal iti." Daytoy ket agparang iti Aleman (a kas ti biologie) a nasapsapa ngem idi 1791, ken mabalin a maysa a likud a pormasion manipud iti daan a balikas a amphibiolohia (a kayatna a sawen ket ti panagadal dagiti anpibio ) babaen ti panagikkat ti immuna ngaamphi-. Ti nagan ket namatmati nga immuna nga inusar babaen ni Karl Burdach (1776–1847) a mangibanga ti panagadal ti tao. Ni Jean-Baptiste Lamarck idi ti (1744–1829) immuna a nagusar iti nalawlawa a kapanunotan.

Urayno ti biolohia iti moderno a pormana ket maysa a kabarbaro ken agdama a panakarang-ay, dagiti siensia a maikabagian ken mairaman iti daytoy ket naadadalen manipud kadagiti taga-ugma a panawen. Ti masna a pilosopia ket kinasapsapa nga inadal idi dagiti sibilisasion iti Mesopotamia, Ehipto, ti Indiano a subkontinente, ken Tsina. Nupay kasta, ti taudan ti moderno a biolohia ken ti arngianna ti panagadal iti masna ket kaaduan a nasursurotan manipud idi tag-ugma a Gresia. Bayat a ti ormal a panagadal iti medisina ket nanipud pay idi ni Hippocrates (ca. 460 BC – ca. 370 BC), ni Aristotle (384 BC – 322 BC) nga isu ti kaadua a nagparawad ti panagrangrang-ay ti biolohia. Dagiti naipangpangruna ket dagiti Dagiti Pakasaritaan iti Ayup ken dagiti sabsabali nga obrana a nangipakita kadagiti naturalista panagirayna, ken dagiti simmakbay nga ad-adu nga emperiko nga obrana a nagipatengnga ti isip iti bilohiko a gapuanan kendibersidda iti biag. Ti simmaruno kenni Aristoteles idiay Lyceum, a ni Theophrastus, ket nagsurat kadagiti serye ti liblibro iti botania a nabati a kas ti kangrunaan a kontribusion iti taga-ugma iti siensia dagiti mula, ken dagiti pay mapan iti Tengnga a Pannpanawen.

Dagiti eskolar iti medibal nga Islamiko a lubong a nagsurat iti biolohia ket mairaman ni al-Jahiz (781–869), Al-Dinawari (828–896), nga isu ket nagsurat ti botania, ken ni Rhazes (865–925) nga isu ket nagsurat iti anatomia ken pisiolohia. Ti medisina ket naipangpangruna nga inadadal babaen dagiti Islamiko nga eskolar a nagob-obra iti tinawtawid a Griego a pilosopia, bayat a ti masna a pakasaritaan ket kaaduan a nakaala kadagiti Aristoteliano a kapanunotan, a naipangpangruna ti panagtengtengngel ti natalinaay a pagsasarunuan iti biag.

Ti biolohia ket napardas a naparang-ay ken nagtubo babaen ti dramatiko a pannakaparang-ay ti mikroskopio niAntony van Leeuwenhoek. Isu daytoyen nga idi a dagiti eskolar ket nakaduktal ti spermatozoa, bakteria, inpusoria ken ti aragaag a panakakaskasdaaw ken dibersidad iti mikroskopiko a biag. Dagiti panagsukimat babaen ni Jan Swammerdam ket nangiturong kadagiti baro a panagayat iti entomolohia ken nangitakder ti kangrunaan a pamay-an iti mikroskopiko a panagrangkay ken panagmantsa.

Dagiti panagrang-ay ti mikroskopia ket adda daytoy ti natukok nga impakto iti biolohiko a panagpampanunot. Idi nasapa a maika-19 a siglo, adu dagiti biologo a nagitudo ti sentro a pannakaipangpangruna iti selula. Idi 1838 ken 1839, ni Schleiden ken Schwann ket nangrugida a nagiragpat ti kapanunotan a ti (1) ti kangrunaan a paset dagiti organismo\ ket ti sellula ken (2) dagiti agmaymaysa a selula ket addaanda kadagiti pakaidumaan iti biag, urayno suppiatenda ti kapanunotan a dagiti (3) amin a selula ket nagtaud manipud iti panagbingbingay dagiti sabsabali a selula. Agyamantayo kadagiti obra ni Robert Remak ken Rudolf Virchow, nupay kasta, babaen ti 1860s kaaduan kadagiti biologo ket immawatda kadagiti tallo a doktrina iti naam-ammauanton a kas ti selula a teoria.

Iti agdama, ti taksonomia ken panakaidasig ket nagbalin a nagtengngaan ti isip iti masna a pakasaritaan. Ni Carolus Linnaeus ket nagipablaak ti maysa a kangrunaa a taksonomia para iti masna a lubong idi 1735 (dagiti nadumaduma a kita ket naususaren manipud idin), ken ti 1750 a panagiyammo ti sientipiko a nagnagan para kadagiti amin a sebbanganna. Ni Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon, ket trinatona dagiti sebbangan a kas dagiti parbo a kategoria ken dagiti sibibiag a porma a kas nalukneng—nga agpalpaltiing pay a ti posibilidad iti kadawyan a nagtaudan. Urayno isu ket sinuppiatna ti ebolusion, ni Buffon ket maysa a nangruna a pigura iti pakasaritaan iti ebolusionario a kapanunotan; ti obrana ket nakaimpluensia kadagiti ebolusionario a teoria kenni Lamarck ken Darwin.

Dagiti naganetget a panagpanpanunot ti ebolusionario ket nagtaud kadagiti obra ni Jean-Baptiste Lamarck. Nupay kasta, ti Britaniko a naturalista a ni Charles Darwin, a nagtipon ti bioheograpiko nga arngian iti Humboldt, ti unipormista a heolohia ni Lyell, dagiti sinursurat ni Thomas Malthus ti panagrang-ay ti populasion, ken ti bukodna a kalaing iti morpolohiko, a nagpartuat ti naballigi a teoria ti ebolusion a naibatay iti masna a panagpili; kapadpada a panagrason ken ebidensia a nagiturong kenni Alfred Russel Wallace ti nawaya a panakaabotna ti isu met laeng a nagpatinggaan.

Ti pannakaduktalan iti maipapan ti bagi a representasion iti panagtawid ket dimteng kadagiti ebolusionario a pamunganayan ken henetiko ti populasion. Idi 1940s ken nasapa a 1950, dagiti eksperimento ket nagitudo ti DNA a aks komponente dagiti kromosoma a angtengngel kadagiti henes. Ti panakitengngaan dagiti isip dagiti baro a modelo nga organismo a kas dagiti birus ken bakteria, ken dagiti pay panakaduktalan iti doble a helikoidal a patakder iti DNA idi 1953, ket nagmarka ti panagdaliasat iti panawen iti molekular a henetiko. Manipud idi 1950 aginggana iti agdama a panawen, ti biolohia ket nawatiwaten a naipadakkel iti melekular a pagturayan. Ti henetiko a kodigo ket narengngat ni Har Gobind Khorana, Robert W. Holley ken ni Marshall Warren Nirenberg kalpasan ti DNA ket naawatan nga aglaon kadagiti kodones. Kanungpalanna, ti Gandat a Henoma ti Tao ket nairugi idi 1990 nga adda ti namnama iti panagmapa ti sapasap a henoma ti tao. Daytoy a gandat ket nalpas idi 2003, nga adda pay dagiti adu a panagusig nga agdama a maipabpablaak. Ti Gandat a Henoma ti Tao ket isu ti immuna nga addang iti sangalubongan a ganetget a pannakaitipon dagiti naumnong a pannakaammo iti biolohia iti nairebbengan, a molekular a pannakaipalpalawag iti bagi ti tao ken dagiti bagi ti organismo.

Dagiti ladawan

• 
  Animalia – Bos primigenius taurus
• 
  Planta – Triticum
• 
  Fungi – Morchella esculenta
• 
  Stramenopila/Chromista – Fucus serratus
• 
  Bakteria – Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Mikrometro)
• 
  Archaea – Halobacteria
• 
  Virus – Gamma phage