Bókstafur

Stórt og lítið ð. Raunar er stórt Ð aðeins notað í texta sem er allur skrifaður með hástöfum.

Bókstafur er táknmynd sem er hluti af ákveðnu ritmáli. Í mörgum ritmálstegundum, til dæmis latneska ritmálinu sem flest vestræn tungumál nota, eru bókstafir notaðir til að tákna tiltekin hljóð, en í ýmsum öðrum tegundum ritmáls eru orð eða hugtök táknuð með einstökum stöfum eða táknum.

Í hreinu fónemísku stafrófi stendur hver bókstafur fyrir eitt ákveðið hljóð en oft tákna þó stafir fleiri hljóð en eitt. Stundum standa líka tveir bókstafir saman fyrir eitt hljóð — eða jafnvel þrír; dæmi um það er „sch“ í þýsku. Bókstafur getur einnig staðið fyrir tvö eða fleiri mismunandi hljóð og þá eru það ýmist stafirnir í kring eða uppruni orðsins sem hafa áhrif á framburð. Sem dæmi má nefna að í spænsku er stafurinn c borin fram (k) ef hann stendur á undan a, o eða u, eins og í orðunum cantar, corto, cuidado, colorado og catalac, en c er borið fram (s) á undan e og i, eins og í orðunum centimo og ciudad. Bókstafir eru ekki aðeins hljóðtákn, þeir hafa líka ákveðin nöfn, misjöfn eftir tungumálum. Bókstafurinn Z heitir til dæmis zed í flestum enskumælandi löndum nema í Bandaríkjunum þar sem hann er kallaður zee en á kallast bókstafurinn seta.

Bókstöfum er skipað niður í ákveðna röð og kallast hún stafrófsröð. Stafrófsröðun er misjöfn eftir tungumálum en þó hin sama í meginatriðum. Bókstafir geta einnig haft talnamerkingu og rómverskar tölur eru settar saman úr bókstöfum. Nú er þó yfirleitt notast við arabískar tölur.

Segja má að gríska stafrófið, sem varð til fyrir um 3000 árum, sé elsta eiginlega stafrófið þótt það sé runnið frá föníska stafrófinu, því að í því gríska fékk hver samhljóði og hver sérhljóði sinn bókstaf. En stafirnir sjálfir eiga sér flestir mun eldri rætur og eru í raun einfaldaðar útgáfur af táknum úr myndmáli. Stafurinn A er til dæmis upphaflega kominn úr egypsku letri og var þar nautshaus með horn. Föníkumenn tóku hann upp í sitt ritmál og sneru honum á hlið en Grikkir sneru honum á hvolf og þar með var A komið til sögunnar.

Í latnesku ritmáli og raunar fleirum eru allir bókstafir til í tvenns konar formi, hástafir og lágstafir (stórir stafir og litlir), og er í mörgum tilvikum mikill munur á útliti þeirra þótt þeir tákni nákvæmlega sama hljóðið. Hástafir eru aðallega notaðir í upphafi málsgreina og sérnafna, í fyrirsögnum eða til að leggja sérstaka áherslu á eitthvert atriði en í þýsku byrja öll nafnorð á hástaf og í mörgum tungumálum byrja öll orð nema smáorð í titlum bóka, kvikmynda og fleira slíkt á hástaf.