Kontentke ótiw

Polsha hayalları

Silteme qosıw
Wikipedia, erkin enciklopediya

Polsha hayallarınıń xarakterin Polsha tariyxı, mádeniyatı hám siyasatı qáliplestiredi[1]. Polsha feministik aktivliktiń uzaq tariyxına iye hám Evropada hayallardıń saylaw huqıqın engizgen birinshi mámleketlerden biri boldı. Buǵan katolik shirkewiniń konservativ social qarawları da kúshli tásir kórsetedi.

Bar graph showing the gender pay gap in European countries
Polsha Evropa Birlespesinde gender boyınsha eń tómen is haqı parqına iye.

Házirgi Polsha aymaǵındaǵı hayallardıń tariyxı júdá kóp túbirlerge iye hám Polshadaǵı Rim katolikliginen kúshli tásirlengen. Polshadaǵı feminizm uzaq tariyxga iye hám dástúriy túrde 18-ásirdiń maǵripat dáwirinen baslap, birinshi tolqın feminizminen baslap jeti dáwirge bólingen[2]. Dás«»lepki tórt dáwir Polshanıń shet el bóliniwlerine tuwrı keldi, bunıń nátiyjesinde 123 jıl dawamında suverenli Polsha mámleketi joq etildi[3].

1918-1939-jıllar

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Polsha hayallarǵa nızamlı huqıqlardı bergen birinshi mámleketlerden biri edi:hayallardıń saylaw huqıqı 1918-jılda [4]mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin, 123 jıllıq bóliniw hám shet el húkimranlıǵı dáwirinen keyin kúshke kirdi. 1932-jılda Polsha nekede zorlawdı nızamǵa qarsı dep járiyaladı. Áyeller huqıqları boyınsha mámleket siyasatı jaqsılanǵanına qaramay, Polshalıq áyeller ele de túrli dárejedegi nuqatıwlarǵa dus keldi. Polsha jámiyetinde «shıyshe shift» túsinigi urıs dáwirde qáliplesken[5]. Áyeller er adamlar menen qatar jaqsı is haqılı, abıraylı lawazımlar ushın báseki etiwleri kerek edi[5]. Kem is haqılar, birinshi náwbette, hayal xızmetkerlerdiń fizikalıq miynet natiyjeliliginiń tómenligi nátiyjesi bolǵan, biraq keyinirek áyeller teń dárejede nátiyjeli bolǵan basqa tarmaqlarda da engizilgen[5].

Kommunizm

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Kommunistlik dáwirde áyellerge bolǵanday teń nızamlı huqıqlar berildi hám rásmiy húkimet ritorikasi gender teńligin qollap-quwatlaw edi, biraq basqa kommunistlik mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı, er adamlar da, hayallardıń da puqaralıq huqıqları ápiwayı simvol edi, sebebi sistema avtoritar edi. Er adam hákimiyatqa baǵınıwına qaramay, áyeller kommunistlik rejim dáwirinde ayırım jetiskenliklerge erisken, mısalı, tálim alıw múmkinshiligi jaqsılandı hám miynetke teń túrde tartıldı. Kommunistlik dáwirde hayallardıń jaǵdayın jaqsılawǵa xalıq sanınıń kóbeyiwine umtıla otırıp, socialislik tuwılıw tárepdarı poziciyası sezilerli dárejede tásir kórsetti[6]. Pronatalislik siyasat «tuwıw demalısları ushın saxıy pensiyalar hám bala tárbiyasına mámleket úlesleri» arqalı ámelge asırıldı[6]. Polshadaǵı áskeriy jaǵdaydan keyin, feministlik ideyalardı talqılaw etetuǵın birinshi baspalar jámiyetlik salasında payda boldı, olar geyde haqıyqıy social jaǵday ushın qaqpaq dep esaplanǵan[5]. Jámiyet tiykarınan feminizmdi Polsha mádeniyatı hám mentalitetine jat ideologiya retinde qabılladı[5]. Kommunistlik liderlar Polshadaǵı áyeller sotsialistlik social processler nátiyjesinde teń huqıqlarǵa dawa qılıwdı jáne bul bayanattan Polshada ne ushın feminizm jetispewshiligi hám buǵan mútajlik joq ekenligin túsindiriw ushın isletken[5].

Post-kommunizm

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Polshada kommunizmniń qulawı mámleket siyasatı hám ekonomikasınıń silkiniwin, sonıń menen birge, dáslepki ekonomikalıq jáne social turaqsızlıqtı ańlatqan. Socializmnan keyingi jumısshı kúshinde áyeller tiykarınan shańaraqlıq turmısqa kóbirek sáykes keletuǵın tálim hám tálim túrlerin tańlaw (ádette kem is haqı tólenedi ), nuqatıw hám gender stereotipleri sıyaqlı faktorlar sebepli tómen ekonomikalıq ústinlik hám jeńil sanaat tarmaqların iyelegen[7]. Gender bántlik teńsizliginiń bul modeli kópshilik tárepinen hayallardıń shańaraqtaǵı tiykarǵı roli, sonıń menen birge, tereń túbir ornatqan Polsha mádeniyatı hám patriarxal basqarıw principi dástúrleri nátiyjesi retinde qaraldı[7]. Ótiw dáwiri ásirese áyeller ushın qıyın keshti, solayda er adamlar da unamsız tásir kórsetti. 2017-jıl jaǵdayına kóre, 20-64 jastaǵı hayallardıń bántlik dárejesi 63, 6 payızdı, er adamlardiki bolsa 78,2 payızdı quradı[8]. Polsha konservativ mámleket imidjına iye bolsa da, kóbinese Batıs ǵalaba xabar qurallarında sonday súwretlengen, ol tiykarınan bizneste professional hayallardıń sanı kóp,[9] Evropa Birlespesindegi eń tómen gender miynet haqı ayırmashılıqlarınan birine iye.[10]. Polshadaǵı zamanagóy áyeller dus keletuǵın tosıqlardan biri abortqa qarsı nızam bolıp tabıladı. «Polsha ana» figurası menen birge abort sheklewleri hayallardı kóp perzentli bolıwǵa shaqırıw ushın qollanıladı.[7][11]. Bul ideologiya hayallardıń ornı úyde, degen kózqarastı bekkemleydi. [7] Polsha anasınıń simvolı- bul polyak sanasında bekkemlengen hám millettiń alaǵada tariyxı menen qáliplesken stereotip[11]. Uzaq dawam etken qamallar dáwirinde milliy ózlikti saqlaw juwapkershiligi «perzent tárbiyası» tiykarǵı waziypası bolǵan analardıń moynına tústi. [11] Qattı nızamshılıq hám konservativ siyasiy sóylewqa qaramay, Polsha Evropada tuwılıw dárejesi eń tómen kórsetkishlerden birine iye. [12].

Zamanagóy Polshadaǵı hayallardıń poziciyasin siyasiy saxna hám shirkewdiń jámiyettegi roli kontekstinde túsiniw kerek. Bul, ásirese, reproduktivlik huqıqlar menen baylanıslı. Polsha Rim katolikligi kúshli tásir ótkeretuǵın mámleket bolıp, dinge sıyınıw kóbinese siyasat jáne social qarawlardı qáliplestiredi.Nızam hám ádalat, qısqartırılǵan PiS, Polshadaǵı milliy-konservativ, [13][14] hám xristian-demokratiyalıq[15][16] siyasiy partiya bolıp tabıladı. Seymda 237 hám Senatta 66 orınǵa iye bolıp, házirde ol Polsha parlamentindegi eń iri partiya esaplanadı.

Polsha 2004-jıldan beri Evropa Birlespesiniń (Evropa Birlespesi) bir bólegi bolıp tabıladı. Solay etip, ol Evropa Birlespesi kórsetpelerine boysınadı. Evropa Birlespesiniń bir bólegi retinde Polsha social tárepten batıslıq qaraslarǵa tásir etedi, biraq mámlekettiń batıs hám arqa bólimleri - «Polsha A hám B» arasında regionlıq ayırmashılıqlar bar. Polshada da zárúrli awıl xalqı bar: shama menen 40%, [17] bul tereń konservativ[18].

Áyyemgi Polsha ádetleri

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Áyyemgi Polsha úrp-ádetleri social poziciyasın qaray parıqlanar edi. Basqa Evropa dástúrlerinen kelip shıqqan Polshalıq úrp-ádetler Polshaǵa ádette basqa mámleketlerge qaraǵanda keshlew kelgen[19]. Orta ásirler siyasiy gtoparınıń áyellerge bolǵan qatnasın ricarlıq mısalında kórsetedi. Bul ideyada áyelge derlik ilahıy sıyınıwǵa tiykarlanǵan edi hám hár bir ricardıń óz «xanımı» " bolıwı kerek edi[19]. Ricarlar óz xanımları ústinen qáwenderlik etiwge májbúr boldı[19]. Polshadaǵı áyeller social jıynalıslarda tariyxıy millettiń súyenishi retinde qabıl etilgen[19] Hayal dástúriy túrde joqarı social poziciyaǵa iye edi. Qızlarǵa panny dep shaqırıq qılıw ('hayallar'), bul polyaksha pan sózinen kelip shıqqan (" mırza") chłopcy ayrıqsha bolıp esaplanıw ('er balalar'), bul chłop sózinen kelip shıqqan ('diyqan') áyellerge kórsetilgen húrmet belgisi[19]. Emansipaciya háreketinen aldın, Polshadaǵı áyeller, tiykarlanıp, er adamlardı úyden uzaqlastırǵan kóplegen waqıyalar hám qorqıtıwlar sebepli zárúrli social rolge iye edi[19]. Siyasiy hám ekonomikalıq jaǵday áyellerden ózin ózi támiyinlew hám batır bolıwdı talap etti[19]. Polsha áyeller kiyimleri de ótken zamanda pútkilley basqasha bolǵan. 16 -ásir ortalarında kiyim-kensheklar hár qıylı bezeniw hám aksessuarlardı óz ishine alǵan[19]. Áyeller bas kiyimlerine bezekli gúldásteler, perdeler hám túrli shlyapalar kirgen. Sol dáwirdegi áyeller kiyiminiń dıqqatqa ılayıq elementleri arasında altın hám merwertler menen bezetilgen uzın, shayı kóylekler, sonıń menen birge, «aureat tapochkalari» bar bolǵan[19].

Sporttaǵı áyeller

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Polsha áyelleri mámleket sportında bólek orın iyeledi. Hár jılı ótkeriletuǵın eń ǵalabalasqan sportshılar tańlawında eń kóp utqan úsh orındı áyeller iyelegen. Solar arasında kózge kóringen Polshalıq hayal sportshılar arasında Justyna Kowalczyk, Irena Szewinska hám Stanisława Walasiewicz bar.2016 -jılǵı Rio Jazǵı Olimpiada oyınlarında Polshanı 101 dana sportshı hayal qorǵaǵan. Olar Polsha ushın on bir medaldan segizin, sonday-aq eki altın medaldı qolǵa kirgizgen.

Polsha tariyxındaǵı belgili áyeller

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Polshanıń dáslepki tariyxındaǵı belgili áyeller qatarına Svetoslava (geyde Salawat Sigrid yamasa Gunhilda ; Storrada atı menen de belgili), Birinshi Mieszko hám Bogemiyadan Dobravaning qızı ; Katarzyna Jagiellonka (sonıń menen birge, Ketrin Yagiello yamasa Katarrina Jegellonica atı menen de belgili); Dobravanıń ózi (Mieszko I dıń zayıpı ), Bogemiya gertsogınıń qızı ; Vengriya patshasınıń qızı xanzada Yadviga (Hedvig) [20] hám Polsha xanzadası hám Sigismund II Avgusttıń ómirlik joldası Barbara Radzivil,Yagellon úrim-putaǵıning aqırǵı er adam monarxı. Maǵripat dáwirinde eki hayal ajralıp turadı : Barbara Sangushko, styuardessa, jazıwshı hám qayırqom jáne onıń aqlıǵı Tekla Tereza Lubienska, jazıwshı hám magnatlar úrim-putaǵınıń anası. Emilia Plater noyabr kóterilisi menen baylanıslı revolyuciyashı bolǵan. Muzıka salasında kompozitor hám pianinoshı Mariya Shimanovska Sankt-PeterburgdanLondongacha tán alıwǵa iye boldı.Mari Sklodovska 19-ásir aqırında Fransiyaǵa kóship ótken Nobel sıylıǵı bayraqdar alım edi. Gabriela Zapolska, Eliza Orzeshkowa, Mariya Dąbrowska, Zofiya Nałkowska, Mariya Pawlikowska-Yasnorzewska hám Zuzanna Ginczanka 19 hám 20-ásir Polsha ádebiyatınıń zárúrli hayal kelbetleri esaplanadı. 20-ásir baslarında Polshanıń ǵárezsizlik háreketinde kóplegen belgili áyeller úles qosqan. Olar arasında aktiv hám áskeriy oficer Aleksandra Zagorska,Ekinshi Jáhán urısı jasırın agenti Kristina Skarbek hám umıtılǵan vanda Gerts, sonıń menen birge, antikommunistik birlik (Solidarność) partiyası Anna Valentinovich hám solar qatarınan). Vislava Shimborska Polshalıq shayır hám 1996-jılda Nobel sıylıǵı laureantı. Belgili Polshalıq hayal súwretshiler arasında Olga Boznanska, Anna Bilińska, Tamara de Lempicka, Zofiya Stryjenska, Magdalena Abakanovich hám Alina Szapocznikov bar.

Polshada abort

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

2020-jılda Polsha konstituciyalıq sudı hámile kemshilikleri sebepli abort qılıwdı konstitutsiyaǵa qarsı dep taptı[21].

Polshada abort qılıw endi nızamǵa qarsı esaplanadı, zorlaw jaǵdayları hám hayaldıń turmısı yamasa den sawlıǵınıń qáwip astında bolıwı bunnan tısqarı. [22][23]

Galereya

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ „Polish women“. polishmarriage.org. Qaraldı: 2013-jıl 2-noyabr.
  2. ↑ „The situation in the EU“. European Commission. Qaraldı: 2011-jıl 12-iyul.
  3. ↑ Davies, Norman. God's Playground: a history of Poland, Revised, Oxford: Clarendon Press, 2005. 
  4. ↑ „women's suffrage | Definition, History, Causes, Effects, Leaders, & Facts“. Encyclopedia Britannica.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Krzyżanowska, Natalia. Kobiety w (polskiej) sferze publicznej (pl), Toruń, 2012. ISBN 9788377801628. OCLC 830511460. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Fodor, Eva; Glass, Christy; Kawachi, Janette; Popescu, Livia (2002–2012). „Family policies and gender in Hungary, Poland, and Romania“. Communist and Post-Communist Studies. 35-tom, № 4. 475–490-bet. doi:10.1016/s0967-067x(02)00030-2. ISSN 0967-067X.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Łobodzińska, Barbara (2000–2001). „Polish women's gender-segregated education and employment“. Women's Studies International Forum. 23-tom, № 1. 49–71-bet. doi:10.1016/s0277-5395(99)00090-4. ISSN 0277-5395.
  8. ↑ „Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table“.
  9. ↑ „Women in business 2015 results“. 13-aprel 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 11-avgust 2022-jıl.
  10. ↑ „Gender equality“. European Commission.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Imbierowicz, Agnieszka (1 June 2012). „The Polish Mother on the Defensive? The Transformation of the Myth and Its Impact on the Motherhood of Polish Women“. Journal of Education Culture and Society. 2012-tom, № 1. 140–153-bet. Qaraldı: 17 July 2018.
  12. ↑ europa. eu/eurostat/tgm/table. do? tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00199&plugin=1 „Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table“.
  13. ↑ Hlouqek, vít. Origin, Ideology and Transformation of Political Parties: East-Central and Western Europe Compared. Ashgate Publishing, 2010 — 196 bet. 
  14. ↑ Nodsieck. eu/poland. html „Poland“. Qaraldı: 28-mart 2012-jıl.
  15. ↑ com/books? id=83 aABwAAQBAJ&q=pis+christdemokratisch Lobbying der katholischen Kirche: Das Einflussnetz des Klerus ın Polen (de) Hierlemann: . Springer-verlag, 2005 — 131 bet. ISBN 978-3531146607. 
  16. ↑ at/stories/2279771/2279772/ „Unentschlossene als Zünglein an der Waage“ (de). Qaraldı: 24-may 2015-jıl.
  17. ↑ cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212. html „CIA - The World Factbook -- Field Listing - Urbanization“. 31 oktyabrda túp nusqadan archive. org/web/20090211192757/https://www. cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212. html arxivlendi.
  18. ↑ Smith, Alex Duval. theguardian. com/world/2015/oct/25/law-and-justice-poland-drift -to-right „Ín deepest rural Poland, politics iyis shaped by love of church … and hatred of Brussels“. The Guardian (24-oktyabr 2015-jıl).
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 19,8 Kosinski, Waclaw. Zwyczaje towarzyskie w dawnej Polsce. (pl). Sandomierz, 1921. 
  20. ↑ , arxivsáne= parametri de kórsetiliwi tiyis. us/articles/art390 fr. htm „Women ın Poland's Early History“. Qaraldı: 2-noyabr 2013-jıl.
  21. ↑ httpsStaff and agencies ın Warsaw. theguardian. com/world/2020/oct/22/poland-rules-abortion-due -to-foetal-defects-unconstitutional „Poland rules- abortion- due- tap- foetal- defects- unconstitutional“.
  22. ↑ amnesty. org/en/latest/news/2018/01/poland-nationwide-protests-against-further-restrictions -to-abortion/ „Poland: Nationwide protests against further restrictions tap abortion“ (17-yanvar 2018-jıl).
  23. ↑ Domonoske. npr. org/sections/thetwo-way/2016/10/04/496526099/polish-women-hold-black-monday-strike -to-protest-proposed-abortion-ban „Polish Women Hold 'Black Monday' Strike Tap Protest Proposed Abortion Ban“ (4-oktyabr 2016-jıl). Qaraldı: 1 noyabr.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Polsha_hayalları&oldid=87400» saytınan alınǵan