Қазан төңкерісі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдеме
Мазмұны өшірілді Content added
VisualWikitext
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: war:Rebolusyon Oktubre
шӨңдеу түйіні жоқ
 
(23 қатысушы жасаған 33 аралық нұсқа көрсетілмеген)
1-жол: 1-жол:
{{Қарулы қақтығыс|қақтығыс=Қазан төңкерісі|сурет=After the capture of the Winter Palace 26 October 1917.jpg|сурет атауы=Қысқы сарайды алғаннан кейін. Санкт-Петербург, 26 қазан 1917 жыл.|дата={{СС|7|қараша|1917|25|қазан}}|орын=[[Санкт-Петербург]], Ресей республикасы|нәтиже=Уақытша үкіметті құлату,
{{wikify}}
Ресей Кеңес Республикасының Құрылуы
'''Қазан төңкерісі''' — [[1917]] ж. [[қазанның 25|25 қазанда]] ([[қарашаның 7]]) [[Санкт-Петербург|Петроградта]] болған ірі [[әлеуметтік-саяси]], тарихи оқиға. [[Көтеріліс]] [[Ленин|В. И. Ленин]] басқарған [[большевизм|большевиктер]] [[партия|партиясының]] жетекшілігімен жүзеге асырылды. Оған Петроград жұмысшылары, қала [[гарнизон|гарнизонының]] [[солдат|солдаттары]] мен [[Балтық флот|Балтық флоты]] матростарының өкілдері қатынасты. Көтеріліс жеңіске жеткен күні кешкісін Петроградта ашылған [[Кеңестердің Бүкілресейлік ІІ съезі]] [[Уақытша үкімет|Уақытша үкіметтің]] құлатылғандығын және бүкіл елдегі [[өкімет]] билігі Кеңестердің қолына көшкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындаған Бітім және Жер туралы декреттерді қабылдады. Алғашқысында [[1914]] ж. басталған [[Бірінші дүниежүзілік соғыс|І-дүниежүзілік соғысқа]] қатысушы елдердің үкіметтері мен халықтарына [[аннекция|аннекциясыз]] және [[контрибутция|контрибутциясыз]] [[демократиялық бітім]] жасау ұсынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халықтық мемлекеттік меншік болып жарияланды. [[Съезд|Съезде]] В.И. Ленин басқарған және жұмысшы-шаруа үкіметі аталған [[Ресей ХКК]] құрылды. Сонымен қатар Кеңестердің Бүкілресейлік ОАК-нің (БОАК) жаңа, большевиктендірілген құрамы сайланды. Съезд В.И. Лениннің жұмысшыларға, солдаттар мен [[шаруаларға]] арналған үндеуін қабылдап, ол арқылы халықты барлық жерде жаппай Кеңес өкіметін орнатуға шақырды. [[Кеңес үкіметі]] көп ұлтты Ресей еңбекшілерін өз жағына тартуда айтарлықтай насихатшылдық рөл атқарған екі [[саяси құжат]] жариялады. Біріншісі 2 (15) [[қараша|қарашада]] жарияланған Ресей халықтары құқықтарының [[декларация|декларациясы]], екіншісі 20 қарашадағы ([[3 желтоқсан]]) Ресей мен Шығыстың барлық [[мұсылман]] еңбекшілеріне деген үндеу болды. Бұл құжаттарда Ресейді мекендеген халықтардың теңдігі, олардың өздерінің мемлекеттік құрылысын өздері шешуге құқылы екендігі айтылып, ұлттық және [[этнос|этностық]] топтардың еркін дамуына, бұрынғы езілген ұлттардың өздерін-өздері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мұның үстіне Кеңес өкіметі мен большевиктер партиясы [[Зауыттар]] мен [[фабрикалар]] жұмысшыларға!, Жер шаруаларға!, Теңдік бұрынғы езілген ұлттарға! деген ұрандарды үзбей қайталаумен болды. Осы уәделер мен ұрандарға әуел баста бұқараның айтарлықтай бөлігі, ең алдымен, қоғамның жаппай кедейленген мүшелері сенді, сондықтан олардың өкілдері Кеңес өкіметін орнату үшін күреске қатысты. Петроградтан кейін 1917 ж. қарашаның басында Кеңес өкіметі [[Мәскеу|Мәскеуде]], елдің өнеркәсіпті орталығы аудандарында жеңіске жетті, көп кешікпей бұл жағдай мемлекеттің ұлт аймақтарын, оның ішінде [[Қазақстан|Қазақстанды]] да қамтыды. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы ұзаққа созылды. Бұл кезде Кеңес өкіметі негізінен алғанда қалалар мен өлкенің басқа да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен [[село|селолардың]] басым көпшілігінде Кеңес өкіметінің орнауы [[азамат соғысы]] басталғанға дейін, тіпті одан кейінгі жылдарға дейін жалғасты. Бұл өлкенің [[әлеуметтік]]-[[экономика|экономикалық]] артта қалуынан, жергілікті жұмысшы табы мен большевиктік ұйымдардың сан жағынан аз әрі әлсіз болуынан, ұлтаралық қатынастардың күрделілігінен шиеленісіне түсті. Мұның үстіне ұлттық-[[демократия]] [[Алаш қозғалысы]]ның жетекшілері [[Қазан төнкерісі]] мен Кеңес өкіметінің идеяларын қабылдамады. Ал Қазақстанда орналасқан [[Орал]], [[Жетісу]], [[Батыс Сібір]] және [[Орынбор]] [[казак]] әскерлерінің әскери үкіметтері Кеңес өкіметінің орнауына қарулы қарсылық көрсетті. Кеңес өкіметінің Қазақстанда жеңіске жетуіне негізінен [[славян]] текті халықтардың (ең алдымен, [[орыстар]] мен [[украиндар|украиндардың]]) өкілдерін біріктірген жергілікті гарнизонның солдаттары мен жұмысшы-[[солдат]] және шарауалар кеңестеріне топтасқан қоғамның кедейленген мүшелерінің өкілдері барынша ат салысты. Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату ісіне [[Ә.Жангелдин]], [[С.Сейфуллин]], [[К.Сүтішев]], [[А.Асылбеков]], [[Ә.Майкөтов]], [[И.Дубынин]], [[К.Шугаев]], [[Я.Ушанов]], [[А.Иманов]], [[С.Цвиллинг]], [[Т.Рысқұлов]], [[Т.Бокин]], [[П.Виноградов]], [[Л.Емелев]], [[Т.Өтепов]], [[А.Розыбакиев]], т.б. неғұрлым белсене қатысты.
Ресейде азамат соғысының басталуы|қарсылас1=[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] [[Большевизм|Большевиктер]]<br/>
[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Солшыл Социалистік төңкерісілер партиясы<br/>
[[File:Red star.svg|22px|border]] Қызыл гвардия|қарсылас2=[[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] '''Уақытша үкімет'''|командир1=[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]]<br/>
[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] [[Лев Давидович Троцкий|Лев Троцкий]]<br/>
[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] [[Николай Ильич Подвойский|Николай Подвойский]]<br/>
[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Владимир Антонов-Овсеенко<br/>
[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] Павел Дыбенко<br/>
[[File:Socialist red flag.svg|22px|border]] [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]]<br/>|командир2=[[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] [[Александр Фёдорович Керенский|Александр Керенский]]<br/>
[[File:Flag of Russia.svg|22px|border]] [[Пётр Николаевич Краснов|Пётр Краснов]]<br/>|күштер1=10 000 қызыл матростар,<br/>
20 000-30000 Қызыл гвардия жауынгері, және белгісіз жұмысшылар саны|күштер2=500-1000 ерікті сарбаз, <br/>
1000 әйелдер батальонының жауынгері}}


'''Қазан төңкерісі''' ([[Орыс тілі|орыс]]. ''Октябрьская революция'') — [[1917 жыл|1917]] жылдың {{СС|7|қараша||25|қазан}} күні [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта]] болған ірі әлеуметтік-саяси, тарихи оқиға. [[Көтеріліс]] [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]] басқарған [[большевизм|большевиктер]] партиясының жетекшілігімен Ресей уақытша үкіметіне қарсы жүзеге асырылды.
Қазан төңкерісі кеңестік [[тарихнама|тарихнамада]], [[Кеңес Одағы Коммунистік партиясы|Кеңес Одағы Коммунистік партиясының]] құжаттарында күллі адамзат тарихына түбірлі өзгеріс енгізген, жаңа заманды [[капитализм|капитализмнен]] [[социализм|социализмге]] өту дәуірін ашқан 20 ғ-дың басты оқиғасы деп дәріптеліп келді. Шын мәнінде Қазан төңкерісі көп ұлтты Ресейдің, оның құрамына енген көптеген елдер мен халықтардың табиғи, [[эволюция|эволюцияның]] даму жолын күштеп [[революция
|революцияшыл]] қайта өзгерістер үрдісіне түсірді. 74 жыл өмір сүрген Кеңес Одағында ел өмірінің барлық салалары ([[экономика]] мен [[саясат]], [[мәдениет]] пен [[руханият]]) сталиндік нұсқада, әміршілдік мәндегі тәжірибелер жасау алаңына айналды. Олардың барлығы да қазан төкерісі, [[социализм]] идеяларын жүзеге асыру үшін жүзеге асырылды деп түсіндірілді. Түбегейлі өзгерістер жасау тәжірибесінің зиянды салдарлары аз болмады. Олардың қатарына [[ауыл шаруашылығын]] күштеп ұжымдастыру мен көшпенділердің зорлап отырықшыландырылуы нәтижесінде елді жайлаған [[ашаршылық]] салдарынан сан мыңдаған адамдардың қырылуы мен басқа елдерге ауа көшуін, көптеген [[мемлекет]], [[қоғам]], [[мәдениет]], [[ғылым]] қайраткерлерінің әміршілдік жүйе ұйымдастырған саяси қуғын-сүргіннің құрбандарына айналуын, [[демография|демографиялық]] [[саясат]] пен [[мәдени-рухани]] салада орын алған келеңсіздіктерді жатқызуға болады. Солай болса да, қазан төңкерісінен кейінгі 74 жыл Кеңес Одағы үшін, оның құрамдас бөлігі болған [[Қазақстан]] үшін, тек қана бос кеткен кезең емес. Атап айтқанда, Республиканың материалдық өндіріс жүйесі түбегейлі жаңарды, [[халықтың білім деңгейі]] күрт өсті, сапалы [[ғылым жүйесі]] қалыптасты, адамдар арасындағы қарым-қатынастар жақсарды.
<ref>"Қазақстан Энциклопедиясы"</ref>
[[Сурет:Krasnoe znamja Tashkent 1817.jpg|thumb|]]


Оған Санкт-Петербург жұмысшылары, қала [[гарнизон]]ының [[солдат]]тары мен Балтық флоты матростарының өкілдері қатынасты. Көтеріліс жеңіске жеткен күні кешкісін Петроградта ашылған Кеңестердің Бүкілресейлік ІІ съезі [[Уақытша үкімет]]тің құлатылғандығын және бүкіл елдегі өкімет билігі Кеңестердің қолына көшкендігін жариялап, Владимир Ленин дайындаған Бітім және Жер туралы декреттерді қабылдады. Алғашқысында 1914 жылы басталған [[Бірінші дүниежүзілік соғыс|І-дүниежүзілік соғысқа]] қатысушы елдердің үкіметтері мен халықтарына [[аннексия]]сыз және [[контрибутция]]сыз демократиялық бітім жасау ұсынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халықтық мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде Ленин басқарған және жұмысшы-шаруа үкіметі аталған Ресей ХКК құрылды. Сонымен қатар Кеңестердің Бүкілресейлік ОАК-нің (БОАК) жаңа, большевиктендірілген құрамы сайланды. Съез Лениннің жұмысшыларға, солдаттар мен шаруаларға арналған үндеуін қабылдап, ол арқылы халықты барлық жерде жаппай Кеңес өкіметін орнатуға шақырды.
<p style="text-indent: 25px;"> 1914 жылы басталған дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей империясы үлкен дағдарысқа ұшырады: '''бірінші''' – экономикалық , '''екінші''' – саяси дағдарыс.

<p style="text-indent: 25px;"> Соғыстың салдарынан елдің шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады, теміржол қатынасы бұзылды, [[Қазақ Интеллигенциясы|ауыл шаруашылығы]] күйреді. Бұл дағдарыс жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.
[[Кеңес үкіметі]] көп ұлтты Ресей еңбекшілерін өз жағына тартуда айтарлықтай насихатшылдық рөл атқарған екі саяси құжат жариялады. Біріншісі 2 (15) [[қараша]]да жарияланған Ресей халықтары құқықтарының [[декларация]]сы, екіншісі 20 қарашадағы ([[3 желтоқсан]]) Ресей мен Шығыстың барлық [[мұсылман]] еңбекшілеріне деген үндеу болды. Бұл құжаттарда Ресейді мекендеген халықтардың теңдігі, олардың өздерінің мемлекеттік құрылысын өздері шешуге құқылы екендігі айтылып, ұлттық және [[этнос]]тық топтардың еркін дамуына, бұрынғы езілген ұлттардың өздерін-өздері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мұның үстіне Кеңес өкіметі мен большевиктер партиясы "[[Фабрика|Зауыттар]] мен [[фабрикалар]]ға жұмысшыларға!", "Жер шаруаларға!", "Теңдік бұрынғы езілген ұлттарға!" деген ұрандарды үзбей қайталаумен болды. Осы уәделер мен ұрандарға әуел баста бұқараның айтарлықтай бөлігі, ең алдымен, қоғамның жаппай кедейленген мүшелері сенді, сондықтан олардың өкілдері Кеңес өкіметін орнату үшін күреске қатысты. Санкт-Петербургтан кейін 1917 жылы қарашаның басында Кеңес өкіметі [[Мәскеу]]де, елдің өнеркәсіпті орталығы аудандарында жеңіске жетті, көп кешікпей бұл жағдай мемлекеттің ұлт аймақтарын, оның ішінде [[Қазақстан]]ды да қамтыды. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы ұзаққа созылды. Бұл кезде Кеңес өкіметі негізінен алғанда қалалар мен өлкенің басқа да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен [[село]]лардың басым көпшілігінде Кеңес өкіметінің орнауы [[азамат соғысы]] басталғанға дейін, тіпті одан кейінгі жылдарға дейін жалғасты.
<p style="text-indent: 25px;"> Патша өкіметі бұл дағдарыстан шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді басқару қабілеті төмен болды.

<p style="text-indent: 25px;"> Осы аталған дағдарыс патша өкіметінің 1917 жылы ақпан айында құлауына себеп болды. Оны Ақпан төңкетісі деп атайды. Осы төңкерістің нәтижесінде қос өкімет - жұмысшылар мен шаруалардың кеңесі және буржуазиялық Уақытша өкімет құрылды.
Бұл өлкенің әлеуметтік-[[экономика]]лық артта қалуынан, жергілікті жұмысшы табы мен большевиктік ұйымдардың сан жағынан аз әрі әлсіз болуынан, ұлтаралық қатынастардың күрделілігінен шиеленісіне түсті. Мұның үстіне ұлттық-[[демократия]] [[Алаш қозғалысы]]ның жетекшілері [[Қазан төңкерісі]] мен Кеңес өкіметінің идеяларын қабылдамады. Ал Қазақстанда орналасқан [[Орал]], [[Жетісу]], Батыс Сібір және [[Орынбор]] [[казак]] әскерлерінің әскери үкіметтері Кеңес өкіметінің орнауына қарулы қарсылық көрсетті. Кеңес өкіметінің Қазақстанда жеңіске жетуіне негізінен славян текті халықтардың (ең алдымен, [[орыстар]] мен [[украиндар]]дың) өкілдерін біріктірген жергілікті гарнизонның солдаттары мен жұмысшы-[[солдат]] және шарауалар кеңестеріне топтасқан қоғамның кедейленген мүшелерінің өкілдері барынша ат салысты.
<p style="text-indent: 25px;"> Патша өкіметі құлатылғаннан кейін бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да қос өкімет орнады. Бұрынғы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевик- тер және буржуазиялық ұлтшылдар басқарған буржуазиялық Уақытша өкімет органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары–жұмысшылар, шаруалар және солдат депутаттарынң кеңестері құрылды.

Жергілікті жерлерде Уақытша өкіметті органдары құрыла бастады.
Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату ісіне [[Әліби Тоқжанұлы Жанкелдин|Әліби Жангелді]], [[Сәкен Сейфуллин]], [[Сүтішев Кәрім Рахымұлы|Кәрім Сүтішев]], [[Абдолла Әбдірахманұлы Асылбеков|Абдолла Асылбеков]], [[Майкөтов Әділбек]], Яков Ушанов, [[Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Аманкелді Иманов]], Самуил Цвиллинг, Тұрар Рысқұлов, Тоқаш Бокин, Павел Виноградов, Лукиан Емелев, Тәшен Өтепов, Абдолла Розыбакиев, т.б. неғұрлым белсене қатысты.
<p style="text-indent: 25px;"> Қазақстанда [[Қазақ Интеллигенциясы|қазақ интеллигенциясы]] басқарған қазақтардың ұлттық облыстық және уездік комитеттері ұйымдастырлды. Оларға комиссарлар болып ұлттық интеллигенцияның өкілдері, атап айтқанда Торғай облысында [[«Қазақ» газеті|Әлихан Бөкейханов]] Жетісу облысында Мұхамеджан Тынышпаев, Түркістанда [[«Қазақ» газеті|Мұстафа Шоқаев]] тағайындалды.

<p style="text-indent: 25px;"> Патша өкіметінің құлатылуын Қазақстан еңбекшілері саяси және ұлттық азат алудың бастамасы ретінде қабылдады. Бұл жеңіс өлкедегі еңбекшілердің саяси белсенділігін арттырды. Қазақстанның әртүрлі қалаларында қазақ жастарының 20 шақты үйірмелері мен топтары пайда болды. Олар халық арасында листовкалар, сол күндердің көкейтесті мәселелеріне арналған тақпақ-өлеңдер таратты. Әулиеатада [[«Қазақ» газеті|Тұрар Рысқұлов]] «Қазақ» жастарының революцияшыл одағы деген ұйым құрды. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан шыққан алдыңғы қатардағы жастар енді Буржуазиялық уақытша өкіметке үміт артқан қазақ зиялылары өз халқын еркіндікке жеткізуді, отарлаудан құтылуды арман етті. Осы мақсатқа жету үшін олар қазақтың ұлттық саяси партиясын құру жолын іздеді. Олар [[«Қазақ» газеті]] арқылы қазақ халқына арнайы үндеу жолдады. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда болған ''«Бүкілқазақтық»'' съезде Алаш партиясы қалыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның құрамына [[Қазақ Интеллигенциясы|Әлихан Бөкейханов]], [[Қазақ Интеллигенциясы|Ахмет Байтұрсынов]], [[Қазақ Интеллигенциясы|Міржақып Дулатов]], [[Қазақ Интеллигенциясы|Мұстафа Шоқай]], [[Қазақ Интеллигенциясы|Мұхаметжан Тынышпаев]] т.б. кірді. Бұл партияның сол жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен екінші съезінде Қазақ автономиясы [[Алашорда]] үкіметі – ұлт Кеңесі құрылды. «Алаш» партиясының бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөліммнен тұрады. Олар:
Қазан төңкерісі кеңестік [[тарихнама]]да, [[Кеңес Одағы Коммунистік партиясы]]ның құжаттарында күллі адамзат тарихына түбірлі өзгеріс енгізген, жаңа заманды [[капитализм]]нен [[социализм]]ге өту дәуірін ашқан 20 ғасырдың басты оқиғасы деп дәріптеліп келді. Шын мәнінде Қазан төңкерісі көп ұлтты Ресейдің, оның құрамына енген көптеген елдер мен халықтардың табиғи, [[эволюция]]ның даму жолын күштеп [[Төңкеріс (қоғам)|революцияшыл]] қайта өзгерістер үрдісіне түсірді. 74 жыл өмір сүрген Кеңес Одағында ел өмірінің барлық салалары ([[экономика]] мен [[саясат]], [[мәдениет]] пен [[руханият]]) сталиндік нұсқада, әміршілдік мәндегі тәжірибелер жасау алаңына айналды. Олардың барлығы да қазан төкерісі, [[социализм]] идеяларын жүзеге асыру үшін жүзеге асырылды деп түсіндірілді. Түбегейлі өзгерістер жасау тәжірибесінің зиянды салдарлары аз болмады. Олардың қатарына [[ауыл шаруашылығы]]н күштеп ұжымдастыру мен көшпенділердің зорлап отырықшыландырылуы нәтижесінде елді жайлаған [[ашаршылық]] салдарынан сан мыңдаған адамдардың қырылуы мен басқа елдерге ауа көшуін, көптеген [[мемлекет]], [[қоғам]], [[мәдениет]], [[ғылым]] қайраткерлерінің әміршілдік жүйе ұйымдастырған саяси қуғын-сүргіннің құрбандарына айналуын, [[демография]]лық [[саясат]] пен мәдени-рухани салада орын алған келеңсіздіктерді жатқызуға болады. Солай болса да, қазан төңкерісінен кейінгі 74 жыл Кеңес Одағы үшін, оның құрамдас бөлігі болған [[Қазақстан]] үшін, тек қана бос кеткен кезең емес. Атап айтқанда, Республиканың материалдық өндіріс жүйесі түбегейлі жаңарды, халықтың білім деңгейі күрт өсті, сапалы ғылым жүйесі қалыптасты, адамдар арасындағы қарым-қатынастар жақсарды.<ref>"Қазақстан Энциклопедиясы"</ref>
# Ресей демократиялық федерация болып жариялану туралы;

# Ресей құрамында Қазақ ұлт автономиясын құру;
1914 жылы басталған дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей империясы үлкен дағдарысқа ұшырады: '''бірінші''' – экономикалық , '''екінші''' – саяси дағдарыс.
# Халықтар арасында тең құқықтық орнату;

# Дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару;
Соғыстың салдарынан елдің шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады, теміржол қатынасы бұзылды, [[Қазақ Интеллигенциясы|ауыл шаруашылығы]] күйреді. Бұл дағдарыс жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.
# Елдегі билік және сот туралы;

# Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру;
Патша өкіметі бұл дағдарыстан шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді басқару қабілеті төмен болды.
# Халықтың табысына қарай салық салу;
Осы аталған дағдарыс патша өкіметінің 1917 жылы ақпан айында құлауына себеп болды. Оны [[Ақпан төңкерісі]] деп атайды. Осы төңкерістің нәтижесінде қос өкімет - жұмысшылар мен шаруалардың кеңесі және буржуазиялық Уақытша өкімет құрылды.
# Жұмысшылар туралы;

# Ғылым және білім туралы;
Патша өкіметі құлатылғаннан кейін бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да қос өкімет орнады. Бұрынғы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевиктер және буржуазиялық ұлтшылдар басқарған буржуазиялық Уақытша өкімет органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары–жұмысшылар, шаруалар және солдат депутаттарынң кеңестері құрылды.

Жергілікті жерлерде Уақытша өкіметті органдары құрыла бастады.

Қазақстанда [[Қазақ Интеллигенциясы|қазақ интеллигенциясы]] басқарған қазақтардың ұлттық облыстық және уездік комитеттері ұйымдастырлды. Оларға комиссарлар болып ұлттық интеллигенцияның өкілдері, атап айтқанда Торғай облысында [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]] Жетісу облысында [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышпаев]], Түркістанда [[Мұстафа Шоқай]] тағайындалды.

Патша өкіметінің құлатылуын Қазақстан еңбекшілері саяси және ұлттық азат алудың бастамасы ретінде қабылдады. Бұл жеңіс өлкедегі еңбекшілердің саяси белсенділігін арттырды. Қазақстанның әртүрлі қалаларында қазақ жастарының 20 шақты үйірмелері мен топтары пайда болды. Олар халық арасында листовкалар, сол күндердің көкейтесті мәселелеріне арналған тақпақ-өлеңдер таратты. Әулиеатада [[Тұрар Рысқұлов]] «Қазақ» жастарының революцияшыл одағы деген ұйым құрды. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан шыққан алдыңғы қатардағы жастар енді Буржуазиялық уақытша өкіметке үміт артқан қазақ зиялылары өз халқын еркіндікке жеткізуді, отарлаудан құтылуды арман етті. Осы мақсатқа жету үшін олар қазақтың ұлттық саяси партиясын құру жолын іздеді. Олар [[Қазақ газеті]] арқылы қазақ халқына арнайы үндеу жолдады. 1917 жылы 21–26 шілдеде Орынборда болған ''«Бүкілқазақтық»'' съезде Алаш партиясы қалыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның құрамына [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы|Ахмет Байтұрсынов]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Мұстафа Шоқай]], [[Мұхаметжан Тынышпаев]] т.б. кірді. Бұл партияның сол жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен екінші съезінде Қазақ автономиясы [[Алаш Орда|Алашорда]] үкіметі – ұлт Кеңесі құрылды. «Алаш» партиясының бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөліммнен тұрады. Олар:
# Ресей демократиялық федерация болып жариялану туралы;
# Ресей құрамында Қазақ ұлт автономиясын құру;
# Халықтар арасында тең құқықтық орнату;
# Дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару;
# Елдегі билік және сот туралы;
# Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру;
# Халықтың табысына қарай салық салу;
# Жұмысшылар туралы;
# Ғылым және білім туралы;
# Жер мәселесі.
# Жер мәселесі.
<p style="text-indent: 25px;"> Жаңа құрылған үкіметтің құрамына 15 адам кірді, оның төрағасы болып Әлихан Бөкейханов бекітілді. Азамат соғысы басталғанда Алашорда үкіметі екіге бөлінді: оның Батыс Қазақстандағы бөлігін Халел, Жанша Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов т.б. басқарды. Бірақ Уақытша өкіметтің өмірі де ұзақ болмады. 1917 жылы 25 қазанда Уақытша өкімет құлап, оның орнына большевиктер басқарған Кеңес өкіметі орнады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың билігі орнаған өкіметі еді. Оның мақсаты – пролетариат диктатурасының басшылығымен Ресейде жаңа қоғам – социализмді орнату.
Жаңа құрылған үкіметтің құрамына 15 адам кірді, оның төрағасы болып Әлихан Бөкейханов бекітілді. Азамат соғысы басталғанда Алашорда үкіметі екіге бөлінді: оның Батыс Қазақстандағы бөлігін Халел, Жанша Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов т.б. басқарды. Бірақ Уақытша өкіметтің өмірі де ұзақ болмады. [[1917 жыл|1917 жылы]] [[25 қазан|25 қазанда]] Уақытша өкімет құлап, оның орнына большевиктер басқарған Кеңес өкіметі орнады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың билігі орнаған өкіметі еді. Оның мақсаты – пролетариат диктатурасының басшылығымен Ресейде жаңа қоғам – социализмді орнату.

<p style="text-indent: 25px;"> Бұл оқиға бүкіл әлемді дүр сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды бірінші Ресей бастады.
Бұл оқиға бүкіл әлемді дүр сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды бірінші Ресей бастады.
<p style="text-indent: 25px;"> Қазан төңкерісі елді экономикалық және саяси дағдарыстан шығуға жол ашты. В.И.Ленин бастған большевиктер партиясы осы дағдарыстан шығудың сара жолы – Ресейдің империалистік соғысты тоқтатып, бейбіт өмірге көшу деп білді. Сондықтан Ресей ең бірінші болып бірінші дүниежүзілік соғыстан шығады.

<p style="text-indent: 25px;"> Кеңес өкіметі әуелі орталықта [[Петроград|Петроградта]] орнады да, одан әрі тез арада Ресейдің шет аймақтарына дейін орнады.
Қазан төңкерісі елді экономикалық және саяси дағдарыстан шығуға жол ашты. В.И.Ленин бастған большевиктер партиясы осы дағдарыстан шығудың сара жолы – Ресейдің империалистік соғысты тоқтатып, бейбіт өмірге көшу деп білді. Сондықтан Ресей ең бірінші болып бірінші дүниежүзілік соғыстан шығады.
<p style="text-indent: 25px;"> Ресейдің қол астында болып келген орыс емес басқа халықтардың еңбекші бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз деп үміттенді. [[Большевик|Большевиктер]] барлық ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.

Кеңес өкіметі Қазақстанда да орнай бастады. 1917 жылы қазаннан 1918 жылы наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында [[Кеңес Өкіметі|Кеңес өкіметі]] орнады.
Кеңес өкіметі әуелі орталықта [[Петроград]]та орнады да, одан әрі тез арада Ресейдің шет аймақтарына дейін орнады.
<p style="text-indent: 25px;"> Кеңес өкіметінің орнаған алғашқы жері Перовск (Қызылорда) қаласы болды. Мұнда жұмысшылар мен солдаттар өкімет билігін 1917 жылы 30 қазанда өз қолына алды. Перовскіде үлкен әскери гарнизон орналасқан еді және темір жол станцясы болатын.

<p style="text-indent: 25px;"> 1917 жылы қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі [[Черняев]] ([[Шымкент]]) қаласында жеңді. Қараша – желтоқсан айларында Кеңес өкіметі [[Әулиеата|Әулиеатада]] ([[Тараз]]), [[Түркістан|Түркістанда]], [[Қазалы|Қазалыда]], [[Арал]] поселкесінде және Сырдария облысының басқа да ірі елді мекендерінде қан төгізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл қаласында жаңа өкімет 10 қарашада орнады.
Ресейдің қол астында болып келген орыс емес басқа халықтардың еңбекші бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз деп үміттенді. [[Большевиктер]] барлық ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.
<p style="text-indent: 25px;"> 1917 жылы желтоқсан – 1918 жылы наурыз аралығында Кеңес өкіметі [[Торғай облысы|Торғай облысының]] орталығы және [[Қостанай]], [[Ақтөбе]] қалалары мен басқа да ірі елді мекендерде орнады. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 жылы ақпанның орта кезінде көшті.

<p style="text-indent: 25px;"> Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жылындағы күрес 1918 жылы көктеміне дейін соғылды. Себебі мұнда төңкеріс қарсыластары күштері басым болды. [[Верный қаласы]] Жетісу қазақ-орыс әскерлерінің орталығы болды, ал қазақтар патшаның тірегі болғаны белгілі.
Кеңес өкіметі Қазақстанда да орнай бастады. 1917 жылы қазаннан 1918 жылы наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында [[Кеңес үкіметі|Кеңес өкіметі]] орнады.
<p style="text-indent: 25px;"> Кеңес өкіметі 1917 жылы наурыз айында [[Жаркентас]], [[Сергиопль|Сергиопльда]] ([[Аягөз]]), [[Талдықорған|Талдықорғанда]], сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады.

Кеңес өкіметінің орнаған алғашқы жері Перовск (Қызылорда) қаласы болды. Мұнда жұмысшылар мен солдаттар өкімет билігін [[1917 жыл|1917 жылы]] [[30 қазан|30 қазанда]] өз қолына алды. Перовскіде үлкен әскери гарнизон орналасқан еді және темір жол станцясы болатын.

[[1917 жыл|1917 жылы]] қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі Черняев ([[Шымкент]]) қаласында жеңді. Қараша – желтоқсан айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада ([[Тараз]]), [[Түркістан (қала)|Түркістанда]], [[Қазалы]]да, [[Арал]] поселкесінде және Сырдария облысының басқа да ірі елді мекендерінде қан төгізсіз бейбіт жолмен орнады. Петропавл қаласында жаңа өкімет 10 қарашада орнады.

[[1917 жыл|1917 жылы]] желтоқсан – [[1918 жыл|1918 жылы]] наурыз аралығында Кеңес өкіметі [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай облысының]] орталығы және [[Қостанай]], [[Ақтөбе]] қалалары мен басқа да ірі елді мекендерде орнады. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына [[1918 жыл|1918 жылы]] ақпанның орта кезінде көшті.

Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жылындағы күрес 1918 жылы көктеміне дейін соғылды. Себебі мұнда төңкеріс қарсыластары күштері басым болды. [[Верный]] қаласыЖетісу қазақ-орыс әскерлерінің орталығы болды, ал қазақтар патшаның тірегі болғаны белгілі.

Кеңес өкіметі 1917 жылы наурыз айында [[Жаркент]], Сергиопльда ([[Аягөз]]), [[Талдықорған]]да, сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады.

Кеңес өкіметінің ең соңғы орнаған ауданы – [[Орал қаласы]] болды, онда жаңа өкіметтің билігі наурыз айында жұмысшылардың қолына көшті.
Кеңес өкіметінің ең соңғы орнаған ауданы – [[Орал қаласы]] болды, онда жаңа өкіметтің билігі наурыз айында жұмысшылардың қолына көшті.

Сөйтіп, 1917 жылдың қазан айынан бастап 1918 жылы наурыз айына дейін Кеңес өкіметі. Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.
Сөйтіп, 1917 жылдың қазан айынан бастап 1918 жылы наурыз айына дейін Кеңес өкіметі. Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.

<p style="text-indent: 25px;"> Сонымен Қазан төңкерісін қолдайтын күштер басым болған жерлерде жергілікті билік кеңестер жағына түгелдей шықты. Мұндай жағдай Қазақстанның Солтүстік-Шығыс облыстарының көптеген аудандарында, [[Сырдария]] және [[Бөкей ордасы|Бөкей ордасында]] орын алды. Бірақ төңкеріс қарсыластарының күштері көбірек шоғырланғыан [[Орынбор]], [[Орал]], [[Жетісу]] облыстарында өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы көшті.
Сонымен Қазан төңкерісін қолдайтын күштер басым болған жерлерде жергілікті билік кеңестер жағына түгелдей шықты. Мұндай жағдай Қазақстанның Солтүстік-Шығыс облыстарының көптеген аудандарында, [[Сырдария]] және [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасында]] орын алды. Бірақ төңкеріс қарсыластарының күштері көбірек шоғырланғыан [[Орынбор]], [[Орал]], [[Жетісу]] облыстарында өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы көшті.
<p style="text-indent: 25px;"> Қазан [[төңкеріс|төңкерісінен]] кейін Қазақстанда кеңестік аппарат құру және экономика саласында алғашқы өзгерістер енгізіле басталды. Ол қандай шаралар:

*ескі мекмелер, оның, ішінде уақытша өкіметінің комиссарлары, отарлау-шенеуіктік [[әкімшілік]] қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйелері жойылып, өкімет билігі жұмысшы, солдат депутаттары кеңестерінің қолына өте бастады;
Қазан [[Төңкеріс (қоғам)|төңкерісінен]] кейін Қазақстанда кеңестік аппарат құру және экономика саласында алғашқы өзгерістер енгізіле басталды. Ол қандай шаралар:
Ескі мемлекеттік аппараты қирату отарлау саясатына берілген үлкен соққы болды. Ол еңбекшілердің кеңес жұмысына белсене қатысуына жағдай жасады;
* ескі мекемелер, оның, ішінде уақытша өкіметінің комиссарлары, отарлау-шенеуіктік [[әкімшілік]] қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйелері жойылып, өкімет билігі жұмысшы, солдат депутаттары кеңестерінің қолына өте бастады;
*шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;
* Ескі мемлекеттік аппараты қирату отарлау саясатына берілген үлкен соққы болды. Ол еңбекшілердің кеңес жұмысына белсене қатысуына жағдай жасады;
*ерлер мен әйелдер теңдігі іске асырылды, адамдардың сословиеге бөлінуі жойылды;
* шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;
*төңкеріске қарсылар мен күрес жөніндегі төтенше комиссиялар, милиция құрылды;
* ерлер мен әйелдер теңдігі іске асырылды, адамдардың сословиеге бөлінуі жойылды;
*кеңестердің жанынан еңбек, ағарту, денсаулық сақтау т.б. бөлімдер ашылды;
* төңкеріске қарсылар мен күрес жөніндегі төтенше комиссиялар, милиция құрылды;
*заңдар, жарлықтар тек қана орыс тілінде ғана емес, қазақ тілінде де жарияланатын болды;
* кеңестердің жанынан еңбек, ағарту, денсаулық сақтау т.б. бөлімдер ашылды;
*кеңес қызметкерлерін даярлайтын курстар жұмыс істей бастады;
* заңдар, жарлықтар тек қана орыс тілінде ғана емес, қазақ тілінде де жарияланатын болды;
*облыстық кеңестер жанынан ұлттық қарым-қатынастарды реттейтін комиссиялар құрылды;
* кеңес қызметкерлерін даярлайтын курстар жұмыс істей бастады;
*жерге жеке иелік ету жйылып, Қазақстандағы шіркеу мен монастірлердің, помещиктердің, бай қазақ-орстардың, патша шенеуіктерінің иелігінде болып келген, срндай-ақ қоныс аудару қорындағы жерлер еңбекшілердің пайдалануына берілді.
* облыстық кеңестер жанынан ұлттық қарым-қатынастарды реттейтін комиссиялар құрылды;
<p style="text-indent: 25px;"> 1918 жылы Көктемде Түркістан автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды. Оның құрамында Қазақстанның оңтүстігіндегі [[Жетісу]], [[Сырдария]] облыстары кірді. [[Ақмола]], [[Семей]] облыстары орталығы [[Омбы]] қаласы болған [[Батыс Сібір]] өлкесіне, [[Торғай]], [[Орал]] облыстары [[Орынбор]] губерниясына, [[Бөкей Орда|Бөкей Ордасы]] [[Астрахань |Астрахань]] губерниясы қарамағына кірді.
* жерге жеке иелік ету жойылып, Қазақстандағы шіркеу мен монастірлердің, помещиктердің, бай қазақ-орстардың, патша шенеуіктерінің иелігінде болып келген, срндай-ақ қоныс аудару қорындағы жерлер еңбекшілердің пайдалануына берілді.
<p style="text-indent: 25px;"> Қазан төңкерісінен кейін көп уақыт өтпей-ақ елде [[азамат соғысы]] мен шетел басқыншылығының жорығы басталды. Себебі төңкерістің жеңісі құлатылған қанаушы тап өкілдерінің қарсылығын тудырды.

<p style="text-indent: 25px;"> 1918 жылы 23 наурызда Орал қазақ-орыстары [[Гурьев|Гурьевте]] бүлік шығарды.
1918 жылы Көктемде Түркістан автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды. Оның құрамында Қазақстанның оңтүстігіндегі [[Жетісу]], [[Сырдария]] облыстары кірді. [[Ақмола]], [[Семей]] облыстары орталығы [[Омбы]] қаласы болған Батыс Сібір өлкесіне, [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай]], [[Орал]] облыстары [[Орынбор]] губерниясына, [[Бөкей Ордасы]] [[Астрахан губерниясы]] қарамағына кірді.
Қазан төңкерісінен кейін көп уақыт өтпей-ақ елде [[азамат соғысы]] мен шетел басқыншылығының жорығы басталды. Себебі төңкерістің жеңісі құлатылған қанаушы тап өкілдерінің қарсылығын тудырды.
1918 жылы 23 наурызда Орал қазақ-орыстары [[Гурьев]]те бүлік шығарды.

Сол жылдың 28-29 наурызында ақ казактар алашордашылармен бірігіп [[Орал]] қаласында төңкеріс жасады.
Сол жылдың 28-29 наурызында ақ казактар алашордашылармен бірігіп [[Орал]] қаласында төңкеріс жасады.
<p style="text-indent: 25px;"> Ресейдегі азамат соғысының өрістеуіне [[Антанта]] елдері дем берді де, олардың көмегімен Сібірдегі [[Чехословакия|Чехословак]] корпусының әскерлері бүлік шығарды. Бүлікшілер Сібір қалаларымен бірге Қазақстанның солтүстіктегі қалалары [[Петропавл]], [[Ақмола]], [[Атбасар]], [[Қостанай]], [[Семей]] қалаларын басып алып, Кеңес органдардан қамауға алды.
Ресейдегі азамат соғысының өрістеуіне [[Антанта]] елдері дем берді де, олардың көмегімен Сібірдегі [[Чехословакия|Чехословак]] корпусының әскерлері бүлік шығарды. Бүлікшілер Сібір қалаларымен бірге Қазақстанның солтүстіктегі қалалары [[Петропавл]], [[Ақмола]], [[Атбасар]], [[Қостанай]], [[Семей]] қалаларын басып алып, Кеңес органдардан қамауға алды.
<p style="text-indent: 25px;"> 1918 жылы жазында Кеңес елі үшін ең басты майдан – Шығыс майданы болды. Бұл бағытта ақтармен 4-ші армия ұрыс жүргізді. Осы жылдың жазында қазақ ұлттық әскери бөлімдер ұйымдаса бастады. Олар алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал қалаларында құрылды. Бөкей ордасында қазақ атты әскер полкі Қызыл армияның құрамдас бөлігі болды.
<p style="text-indent: 25px;"> 1918 жылының аяғы мен 1918 жылының басында Әліби Жангелдин мен Амангелді Имановпен Торғайда екі атты әскер эскадроның, әскери оқу және пулемат топтарын, Ырғызда атты әскер құрды.
Ақтөбе майданына 1918 жылы [[Әліби Жагельдин]] бастаған экспедиция [[Мәскеу|Мәскеудан]] көп қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізді. Ақтөбе майданының қарулы күштері 1919 жылы 22 қаңтарында Орынборды, 26 қаңтарда Орал қаласын азат етіп, [[Қазақстан]] мен [[Түркістан]] аудандары мен Орталық Ресей арасындағы қатынасты қалпына келтірді.
1919 жылы көктемде Фрунзе бастаған қызыл әскер отрядтары Қазақстанның Солтүстік аудандарында [[Колчак Александр Васильевич|Колчак]] әскерлеріне қарсы күрес жүргізді. Қазақстанда Колчактың тәртібіне қарсы ірі көтеріліс [[Қостанай]] уезінде болды. [[Ақмола]], [[Семей]] облыстарында партизандық қозғалыстар өрістеді. Қазақстанның Солтүстік-Шығыс аймағында [[Жетісу]] майданы
<p style="text-indent: 25px;"> 1918 жылы тамыз және 1919 жылы қазанның орта кезіне дейін [[ақ гвардия|ақ гвардияшыларға]] қарсы табанды күрес жүргізді. Осы аймақтағы қорғаныс орталығы болған Черкасское селосын атауға болады.
<p style="text-indent: 25px;"> 1919 жылы орта кезінде Қызыл армияның шабуылдарының нәтижесінде Колчак әскерлері екіге бөлінді. Олардың бір бөлігі [[Сібір|Сібірге]], екіншісі Түркістанға қарай шегінеді.
<p style="text-indent: 25px;"> Қызыл армияның Түркістан майданы 1919 жылы тамыз айының екінші жартысында Колчактың «Оңтүстік армиясын» біржолата талқандады. Осының нәтижесінде Түркістан майданының әскер бөлімдері Солтүстік Жетісуға жеткізліп, мұндағы қарсылықты тезірек басуға мүмкіндік берді. Сөйтіп, 1920 жылы наурызда азамат соғысының Қазақстандағы ең соңғы Солтүстік майданы жабылады.
<p style="text-indent: 25px;"> [[Азамат соғысы]] жылдарында Кеңес өкіметі «соғыс коммунизмі» саясатын жүзеге асырды. Оның негізгі мәні-кеңес елінің басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізіледі. Ол бойынша шаруалардың күн көрісінен артылған азық-түлік әскер мен өндіріс орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты наразы болды. Кеңес өкіметінің осы саясатына наразы шаруалар көтеріліске де шығып, көпшілігі жаңа өкіметке қарсы ақтардың жағында соғысы.
<p style="text-indent: 25px;"> Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қазақстанда экономиканы қалпына келтіру, мемлекеттік құрылысты нығайту жұмыстары жүргізілді. Сол жылдары алғашқы ауыл шаруашылық артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылы аяғында 999 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 778 артель, жерді бірлесіп өңдейтін 28 серіктестік (ТОЗ) құрылды.
<p style="text-indent: 25px;"> 1919 жылы 10 шілдеде [[РКФСР]] Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі төңкерістік комитет туралы» декрет қабылданды. Онда болашақ Қазақ мемлекетінің жер аумағы анықталды.
<p style="text-indent: 25px;"> 1920 жылы 30 сәуірде РК/б/П Орталық комитеті Қырғыз(Қазақ) облыстық бюросы құрылғаннан кейін өлкеде Кеңес өкіметін, мемлекеттік құрылысты одан әрі нығайту жұмысы жүргізіле бастады. Сол жылғы 17 тамызда РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз республикасы туралы Декрет жобасын мақұлдады. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кеңесі РКФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» жарлық қабылданды. Орынбор қаласы Қазақ АКСР-нің алғашқы астанасы болды.<ref> Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9</ref><ref>Қазақстан тарихы. Очерк. 304-315-беттер.</ref><ref>Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 9-10-бөлімдер</ref><ref>Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане: Сб. докум. Т.I. А., 1963; Т.II. 1964.</ref><ref>Образование Казахской АССР: Сб.докум. А., 1957.</ref><ref>Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. А., 1964.</ref><ref>Покровский С.И. Разгром иностранных военных интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане (1918-1920 гг.). А., 1967.</ref>


1918 жылы жазында Кеңес елі үшін ең басты майдан – Шығыс майданы болды. Бұл бағытта ақтармен 4-ші армия ұрыс жүргізді. Осы жылдың жазында қазақ ұлттық әскери бөлімдер ұйымдаса бастады. Олар алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал қалаларында құрылды. Бөкей ордасында қазақ атты әскер полкі Қызыл армияның құрамдас бөлігі болды.
==Пайдаланған әдебиет==

1918 жылының аяғы мен 1918 жылының басында Әліби Жангелдин мен Амангелді Имановпен Торғайда екі атты әскер эскадроның, әскери оқу және пулемат топтарын, Ырғызда атты әскер құрды.

Ақтөбе майданына 1918 жылы [[Әліби Тоқжанұлы Жанкелдин|Әліби Жангелдин]] бастаған экспедиция [[Мәскеу]]дан көп қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізді. Ақтөбе майданының қарулы күштері 1919 жылы 22 қаңтарында Орынборды, 26 қаңтарда Орал қаласын азат етіп, [[Қазақстан]] мен [[Түркістан облысы|Түркістан]] аудандары мен Орталық Ресей арасындағы қатынасты қалпына келтірді.

1919 жылы көктемде Фрунзе бастаған қызыл әскер отрядтары Қазақстанның Солтүстік аудандарында [[Александр Васильевич Колчак|Колчак]] әскерлеріне қарсы күрес жүргізді. Қазақстанда Колчактың тәртібіне қарсы ірі көтеріліс [[Қостанай]] уезінде болды. [[Ақмола]], [[Семей]] облыстарында партизандық қозғалыстар өрістеді. Қазақстанның Солтүстік-Шығыс аймағында [[Жетісу]] майданы

1918 жылы тамыз және 1919 жылы қазанның орта кезіне дейін [[ақ гвардия]]шыларға қарсы табанды күрес жүргізді. Осы аймақтағы қорғаныс орталығы болған Черкасское селосын атауға болады.

1919 жылы орта кезінде Қызыл армияның шабуылдарының нәтижесінде Колчак әскерлері екіге бөлінді. Олардың бір бөлігі [[Сібір]]ге, екіншісі Түркістанға қарай шегінеді.

Қызыл армияның Түркістан майданы 1919 жылы тамыз айының екінші жартысында Колчактың «Оңтүстік армиясын» біржолата талқандады. Осының нәтижесінде Түркістан майданының әскер бөлімдері Солтүстік Жетісуға жеткізліп, мұндағы қарсылықты тезірек басуға мүмкіндік берді. Сөйтіп, 1920 жылы наурызда азамат соғысының Қазақстандағы ең соңғы Солтүстік майданы жабылады.

[[Азамат соғысы]] жылдарында Кеңес өкіметі «соғыс коммунизмі» саясатын жүзеге асырды. Оның негізгі мәні-кеңес елінің басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізіледі. Ол бойынша шаруалардың күн көрісінен артылған азық-түлік әскер мен өндіріс орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты наразы болды. Кеңес өкіметінің осы саясатына наразы шаруалар көтеріліске де шығып, көпшілігі жаңа өкіметке қарсы ақтардың жағында соғысы.
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қазақстанда экономиканы қалпына келтіру, мемлекеттік құрылысты нығайту жұмыстары жүргізілді. Сол жылдары алғашқы ауыл шаруашылық артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылы аяғында 999 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 778 артель, жерді бірлесіп өңдейтін 28 серіктестік (ТОЗ) құрылды.

1919 жылы 10 шілдеде [[РКФСР]] Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі төңкерістік комитет туралы» декрет қабылданды. Онда болашақ Қазақ мемлекетінің жер аумағы анықталды.
1920 жылы 30 сәуірде РК/б/П Орталық комитеті Қырғыз(Қазақ) облыстық бюросы құрылғаннан кейін өлкеде Кеңес өкіметін, мемлекеттік құрылысты одан әрі нығайту жұмысы жүргізіле бастады. Сол жылғы 17 тамызда РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз республикасы туралы Декрет жобасын мақұлдады. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кеңесі РКФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» жарлық қабылданды. Орынбор қаласы Қазақ АКСР-нің алғашқы астанасы болды.<ref>Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9</ref><ref>Қазақстан тарихы. Очерк. 304-315-беттер.</ref><ref>Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 9-10-бөлімдер</ref><ref>Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане: Сб. докум. Т.I. А., 1963; Т.II. 1964.</ref><ref>Образование Казахской АССР: Сб.докум. А., 1957.</ref><ref>Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. А., 1964.</ref><ref>Покровский С.И. Разгром иностранных военных интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане (1918-1920 жж.). А., 1967.</ref>

==Дереккөздер==
<references/>
<references/>
{{Hist-stub}}
{{wikify}}


[[Санат:Төңкерістер]]
[[Санат:Төңкерістер]]
[[Санат:1917 жыл]]

[[Санат:КСРО тарихы]]
[[ar:الثورة البلشفية]]
[[Санат:Қазан оқиғалары]]
[[arz:الثوره البلشفيه]]
[[az:Oktyabr inqilabı]]
[[be-x-old:Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 году ў Расеі]]
[[bg:Октомврийска революция]]
[[bn:অক্টোবর বিপ্লব]]
[[ca:Revolució d'Octubre de 1917]]
[[cs:Říjnová revoluce]]
[[da:Oktoberrevolutionen]]
[[de:Oktoberrevolution]]
[[en:October Revolution]]
[[eo:Oktobra Revolucio]]
[[es:Revolución de Octubre]]
[[et:Oktoobrirevolutsioon]]
[[eu:Urriko Iraultza]]
[[fa:انقلاب اکتبر]]
[[fi:Lokakuun vallankumous]]
[[fiu-vro:Oktoobripööreq]]
[[fr:Révolution d'Octobre]]
[[ga:Réabhlóid Dheireadh Fómhair]]
[[gl:Revolución de Outubro]]
[[he:מהפכת אוקטובר]]
[[hi:अक्तूबर समाजवादी क्रांति]]
[[hr:Oktobarska revolucija]]
[[hu:1917-es októberi orosz forradalom]]
[[id:Revolusi Oktober]]
[[is:Októberbyltingin]]
[[it:Rivoluzione d'ottobre]]
[[ja:十月革命]]
[[ka:ოქტომბრის რევოლუცია]]
[[ko:10월 혁명]]
[[la:Revolutio Octobris Russica]]
[[lt:Spalio revoliucija]]
[[lv:Oktobra revolūcija]]
[[mk:Октомвриска револуција]]
[[ml:ഒക്ടോബർ വിപ്ലവം]]
[[mr:ऑक्टोबर क्रांती]]
[[ms:Revolusi Oktober]]
[[nds:Oktoberrevolutschoon]]
[[nl:Oktoberrevolutie]]
[[nn:Oktoberrevolusjonen]]
[[os:Октябры революци]]
[[pl:Rewolucja październikowa]]
[[pt:Revolução de Outubro]]
[[ro:Revoluția din Octombrie]]
[[ru:Октябрьская революция]]
[[rue:Октоброва револуція]]
[[sh:Oktobarska revolucija]]
[[simple:October Revolution]]
[[sk:Októbrová revolúcia]]
[[sl:Oktobrska revolucija]]
[[sq:Revolucioni i tetorit]]
[[sr:Октобарска револуција]]
[[sv:Oktoberrevolutionen]]
[[ta:அக்டோபர் புரட்சி]]
[[tr:Ekim Devrimi]]
[[tt:Бөек Октябрь инкыйлабы]]
[[uk:Жовтневий переворот 1917]]
[[ur:انقلاب اکتوبر]]
[[vi:Cách mạng Tháng Mười]]
[[war:Rebolusyon Oktubre]]
[[zh:十月革命]]
[[zh-min-nan:Cha̍p-goe̍h Kek-bēng]]
[[zh-yue:十月革命]]

03:43, 2024 ж. сәуірдің 9 кезіндегі соңғы нұсқа

Қазан төңкерісі
Қысқы сарайды алғаннан кейін. Санкт-Петербург, 26 қазан 1917 жыл.
Қысқы сарайды алғаннан кейін. Санкт-Петербург, 26 қазан 1917 жыл.
Дата

25 қазан (7 қараша) 1917

Орын

Санкт-Петербург, Ресей республикасы

Нәтиже

Уақытша үкіметті құлату, Ресей Кеңес Республикасының Құрылуы Ресейде азамат соғысының басталуы

Қарсыластар

Большевиктер
Солшыл Социалистік төңкерісілер партиясы
Қызыл гвардия

Уақытша үкімет

Қолбасшылары

Владимир Ленин
Лев Троцкий
Николай Подвойский
Владимир Антонов-Овсеенко
Павел Дыбенко
Иосиф Сталин

Александр Керенский
Пётр Краснов

Тараптар күші

10 000 қызыл матростар,
20 000-30000 Қызыл гвардия жауынгері, және белгісіз жұмысшылар саны

500-1000 ерікті сарбаз,
1000 әйелдер батальонының жауынгері

Бұл үлгіні: көру • талқылау • өңдеу

Қазан төңкерісі (орыс. Октябрьская революция) — 1917 жылдың 25 қазан (7 қараша) күні Санкт-Петербургта болған ірі әлеуметтік-саяси, тарихи оқиға. Көтеріліс Владимир Ленин басқарған большевиктер партиясының жетекшілігімен Ресей уақытша үкіметіне қарсы жүзеге асырылды.

Оған Санкт-Петербург жұмысшылары, қала гарнизонының солдаттары мен Балтық флоты матростарының өкілдері қатынасты. Көтеріліс жеңіске жеткен күні кешкісін Петроградта ашылған Кеңестердің Бүкілресейлік ІІ съезі Уақытша үкіметтің құлатылғандығын және бүкіл елдегі өкімет билігі Кеңестердің қолына көшкендігін жариялап, Владимир Ленин дайындаған Бітім және Жер туралы декреттерді қабылдады. Алғашқысында 1914 жылы басталған І-дүниежүзілік соғысқа қатысушы елдердің үкіметтері мен халықтарына аннексиясыз және контрибутциясыз демократиялық бітім жасау ұсынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халықтық мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде Ленин басқарған және жұмысшы-шаруа үкіметі аталған Ресей ХКК құрылды. Сонымен қатар Кеңестердің Бүкілресейлік ОАК-нің (БОАК) жаңа, большевиктендірілген құрамы сайланды. Съез Лениннің жұмысшыларға, солдаттар мен шаруаларға арналған үндеуін қабылдап, ол арқылы халықты барлық жерде жаппай Кеңес өкіметін орнатуға шақырды.

Кеңес үкіметі көп ұлтты Ресей еңбекшілерін өз жағына тартуда айтарлықтай насихатшылдық рөл атқарған екі саяси құжат жариялады. Біріншісі 2 (15) қарашада жарияланған Ресей халықтары құқықтарының декларациясы, екіншісі 20 қарашадағы (3 желтоқсан) Ресей мен Шығыстың барлық мұсылман еңбекшілеріне деген үндеу болды. Бұл құжаттарда Ресейді мекендеген халықтардың теңдігі, олардың өздерінің мемлекеттік құрылысын өздері шешуге құқылы екендігі айтылып, ұлттық және этностық топтардың еркін дамуына, бұрынғы езілген ұлттардың өздерін-өздері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мұның үстіне Кеңес өкіметі мен большевиктер партиясы "Зауыттар мен фабрикаларға жұмысшыларға!", "Жер шаруаларға!", "Теңдік бұрынғы езілген ұлттарға!" деген ұрандарды үзбей қайталаумен болды. Осы уәделер мен ұрандарға әуел баста бұқараның айтарлықтай бөлігі, ең алдымен, қоғамның жаппай кедейленген мүшелері сенді, сондықтан олардың өкілдері Кеңес өкіметін орнату үшін күреске қатысты. Санкт-Петербургтан кейін 1917 жылы қарашаның басында Кеңес өкіметі Мәскеуде, елдің өнеркәсіпті орталығы аудандарында жеңіске жетті, көп кешікпей бұл жағдай мемлекеттің ұлт аймақтарын, оның ішінде Қазақстанды да қамтыды. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы ұзаққа созылды. Бұл кезде Кеңес өкіметі негізінен алғанда қалалар мен өлкенің басқа да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селолардың басым көпшілігінде Кеңес өкіметінің орнауы азамат соғысы басталғанға дейін, тіпті одан кейінгі жылдарға дейін жалғасты.

Бұл өлкенің әлеуметтік-экономикалық артта қалуынан, жергілікті жұмысшы табы мен большевиктік ұйымдардың сан жағынан аз әрі әлсіз болуынан, ұлтаралық қатынастардың күрделілігінен шиеленісіне түсті. Мұның үстіне ұлттық-демократия Алаш қозғалысының жетекшілері Қазан төңкерісі мен Кеңес өкіметінің идеяларын қабылдамады. Ал Қазақстанда орналасқан Орал, Жетісу, Батыс Сібір және Орынбор казак әскерлерінің әскери үкіметтері Кеңес өкіметінің орнауына қарулы қарсылық көрсетті. Кеңес өкіметінің Қазақстанда жеңіске жетуіне негізінен славян текті халықтардың (ең алдымен, орыстар мен украиндардың) өкілдерін біріктірген жергілікті гарнизонның солдаттары мен жұмысшы-солдат және шарауалар кеңестеріне топтасқан қоғамның кедейленген мүшелерінің өкілдері барынша ат салысты.

Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату ісіне Әліби Жангелді, Сәкен Сейфуллин, Кәрім Сүтішев, Абдолла Асылбеков, Майкөтов Әділбек, Яков Ушанов, Аманкелді Иманов, Самуил Цвиллинг, Тұрар Рысқұлов, Тоқаш Бокин, Павел Виноградов, Лукиан Емелев, Тәшен Өтепов, Абдолла Розыбакиев, т.б. неғұрлым белсене қатысты.

Қазан төңкерісі кеңестік тарихнамада, Кеңес Одағы Коммунистік партиясының құжаттарында күллі адамзат тарихына түбірлі өзгеріс енгізген, жаңа заманды капитализмнен социализмге өту дәуірін ашқан 20 ғасырдың басты оқиғасы деп дәріптеліп келді. Шын мәнінде Қазан төңкерісі көп ұлтты Ресейдің, оның құрамына енген көптеген елдер мен халықтардың табиғи, эволюцияның даму жолын күштеп революцияшыл қайта өзгерістер үрдісіне түсірді. 74 жыл өмір сүрген Кеңес Одағында ел өмірінің барлық салалары (экономика мен саясат, мәдениет пен руханият) сталиндік нұсқада, әміршілдік мәндегі тәжірибелер жасау алаңына айналды. Олардың барлығы да қазан төкерісі, социализм идеяларын жүзеге асыру үшін жүзеге асырылды деп түсіндірілді. Түбегейлі өзгерістер жасау тәжірибесінің зиянды салдарлары аз болмады. Олардың қатарына ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру мен көшпенділердің зорлап отырықшыландырылуы нәтижесінде елді жайлаған ашаршылық салдарынан сан мыңдаған адамдардың қырылуы мен басқа елдерге ауа көшуін, көптеген мемлекет, қоғам, мәдениет, ғылым қайраткерлерінің әміршілдік жүйе ұйымдастырған саяси қуғын-сүргіннің құрбандарына айналуын, демографиялық саясат пен мәдени-рухани салада орын алған келеңсіздіктерді жатқызуға болады. Солай болса да, қазан төңкерісінен кейінгі 74 жыл Кеңес Одағы үшін, оның құрамдас бөлігі болған Қазақстан үшін, тек қана бос кеткен кезең емес. Атап айтқанда, Республиканың материалдық өндіріс жүйесі түбегейлі жаңарды, халықтың білім деңгейі күрт өсті, сапалы ғылым жүйесі қалыптасты, адамдар арасындағы қарым-қатынастар жақсарды.[1]

1914 жылы басталған дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей империясы үлкен дағдарысқа ұшырады: бірінші – экономикалық , екінші – саяси дағдарыс.

Соғыстың салдарынан елдің шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады, теміржол қатынасы бұзылды, ауыл шаруашылығы күйреді. Бұл дағдарыс жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.

Патша өкіметі бұл дағдарыстан шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді басқару қабілеті төмен болды. Осы аталған дағдарыс патша өкіметінің 1917 жылы ақпан айында құлауына себеп болды. Оны Ақпан төңкерісі деп атайды. Осы төңкерістің нәтижесінде қос өкімет - жұмысшылар мен шаруалардың кеңесі және буржуазиялық Уақытша өкімет құрылды.

Патша өкіметі құлатылғаннан кейін бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да қос өкімет орнады. Бұрынғы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевиктер және буржуазиялық ұлтшылдар басқарған буржуазиялық Уақытша өкімет органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары–жұмысшылар, шаруалар және солдат депутаттарынң кеңестері құрылды.

Жергілікті жерлерде Уақытша өкіметті органдары құрыла бастады.

Қазақстанда қазақ интеллигенциясы басқарған қазақтардың ұлттық облыстық және уездік комитеттері ұйымдастырлды. Оларға комиссарлар болып ұлттық интеллигенцияның өкілдері, атап айтқанда Торғай облысында Әлихан Бөкейханов Жетісу облысында Мұхамеджан Тынышпаев, Түркістанда Мұстафа Шоқай тағайындалды.

Патша өкіметінің құлатылуын Қазақстан еңбекшілері саяси және ұлттық азат алудың бастамасы ретінде қабылдады. Бұл жеңіс өлкедегі еңбекшілердің саяси белсенділігін арттырды. Қазақстанның әртүрлі қалаларында қазақ жастарының 20 шақты үйірмелері мен топтары пайда болды. Олар халық арасында листовкалар, сол күндердің көкейтесті мәселелеріне арналған тақпақ-өлеңдер таратты. Әулиеатада Тұрар Рысқұлов «Қазақ» жастарының революцияшыл одағы деген ұйым құрды. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан шыққан алдыңғы қатардағы жастар енді Буржуазиялық уақытша өкіметке үміт артқан қазақ зиялылары өз халқын еркіндікке жеткізуді, отарлаудан құтылуды арман етті. Осы мақсатқа жету үшін олар қазақтың ұлттық саяси партиясын құру жолын іздеді. Олар Қазақ газеті арқылы қазақ халқына арнайы үндеу жолдады. 1917 жылы 21–26 шілдеде Орынборда болған «Бүкілқазақтық» съезде Алаш партиясы қалыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бұл партияның сол жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен екінші съезінде Қазақ автономиясы Алашорда үкіметі – ұлт Кеңесі құрылды. «Алаш» партиясының бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөліммнен тұрады. Олар:

  1. Ресей демократиялық федерация болып жариялану туралы;
  2. Ресей құрамында Қазақ ұлт автономиясын құру;
  3. Халықтар арасында тең құқықтық орнату;
  4. Дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару;
  5. Елдегі билік және сот туралы;
  6. Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру;
  7. Халықтың табысына қарай салық салу;
  8. Жұмысшылар туралы;
  9. Ғылым және білім туралы;
  10. Жер мәселесі.

Жаңа құрылған үкіметтің құрамына 15 адам кірді, оның төрағасы болып Әлихан Бөкейханов бекітілді. Азамат соғысы басталғанда Алашорда үкіметі екіге бөлінді: оның Батыс Қазақстандағы бөлігін Халел, Жанша Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов т.б. басқарды. Бірақ Уақытша өкіметтің өмірі де ұзақ болмады. 1917 жылы 25 қазанда Уақытша өкімет құлап, оның орнына большевиктер басқарған Кеңес өкіметі орнады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың билігі орнаған өкіметі еді. Оның мақсаты – пролетариат диктатурасының басшылығымен Ресейде жаңа қоғам – социализмді орнату.

Бұл оқиға бүкіл әлемді дүр сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды бірінші Ресей бастады.

Қазан төңкерісі елді экономикалық және саяси дағдарыстан шығуға жол ашты. В.И.Ленин бастған большевиктер партиясы осы дағдарыстан шығудың сара жолы – Ресейдің империалистік соғысты тоқтатып, бейбіт өмірге көшу деп білді. Сондықтан Ресей ең бірінші болып бірінші дүниежүзілік соғыстан шығады.

Кеңес өкіметі әуелі орталықта Петроградта орнады да, одан әрі тез арада Ресейдің шет аймақтарына дейін орнады.

Ресейдің қол астында болып келген орыс емес басқа халықтардың еңбекші бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз деп үміттенді. Большевиктер барлық ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.

Кеңес өкіметі Қазақстанда да орнай бастады. 1917 жылы қазаннан 1918 жылы наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орнады.

Кеңес өкіметінің орнаған алғашқы жері Перовск (Қызылорда) қаласы болды. Мұнда жұмысшылар мен солдаттар өкімет билігін 1917 жылы 30 қазанда өз қолына алды. Перовскіде үлкен әскери гарнизон орналасқан еді және темір жол станцясы болатын.

1917 жылы қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі Черняев (Шымкент) қаласында жеңді. Қараша – желтоқсан айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада (Тараз), Түркістанда, Қазалыда, Арал поселкесінде және Сырдария облысының басқа да ірі елді мекендерінде қан төгізсіз бейбіт жолмен орнады. Петропавл қаласында жаңа өкімет 10 қарашада орнады.

1917 жылы желтоқсан – 1918 жылы наурыз аралығында Кеңес өкіметі Торғай облысының орталығы және Қостанай, Ақтөбе қалалары мен басқа да ірі елді мекендерде орнады. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 жылы ақпанның орта кезінде көшті.

Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жылындағы күрес 1918 жылы көктеміне дейін соғылды. Себебі мұнда төңкеріс қарсыластары күштері басым болды. Верный қаласыЖетісу қазақ-орыс әскерлерінің орталығы болды, ал қазақтар патшаның тірегі болғаны белгілі.

Кеңес өкіметі 1917 жылы наурыз айында Жаркент, Сергиопльда (Аягөз), Талдықорғанда, сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады.

Кеңес өкіметінің ең соңғы орнаған ауданы – Орал қаласы болды, онда жаңа өкіметтің билігі наурыз айында жұмысшылардың қолына көшті.

Сөйтіп, 1917 жылдың қазан айынан бастап 1918 жылы наурыз айына дейін Кеңес өкіметі. Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.

Сонымен Қазан төңкерісін қолдайтын күштер басым болған жерлерде жергілікті билік кеңестер жағына түгелдей шықты. Мұндай жағдай Қазақстанның Солтүстік-Шығыс облыстарының көптеген аудандарында, Сырдария және Бөкей ордасында орын алды. Бірақ төңкеріс қарсыластарының күштері көбірек шоғырланғыан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында өкімет билігі жұмысшылар мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы көшті.

Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда кеңестік аппарат құру және экономика саласында алғашқы өзгерістер енгізіле басталды. Ол қандай шаралар:

  • ескі мекемелер, оның, ішінде уақытша өкіметінің комиссарлары, отарлау-шенеуіктік әкімшілік қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйелері жойылып, өкімет билігі жұмысшы, солдат депутаттары кеңестерінің қолына өте бастады;
  • Ескі мемлекеттік аппараты қирату отарлау саясатына берілген үлкен соққы болды. Ол еңбекшілердің кеңес жұмысына белсене қатысуына жағдай жасады;
  • шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;
  • ерлер мен әйелдер теңдігі іске асырылды, адамдардың сословиеге бөлінуі жойылды;
  • төңкеріске қарсылар мен күрес жөніндегі төтенше комиссиялар, милиция құрылды;
  • кеңестердің жанынан еңбек, ағарту, денсаулық сақтау т.б. бөлімдер ашылды;
  • заңдар, жарлықтар тек қана орыс тілінде ғана емес, қазақ тілінде де жарияланатын болды;
  • кеңес қызметкерлерін даярлайтын курстар жұмыс істей бастады;
  • облыстық кеңестер жанынан ұлттық қарым-қатынастарды реттейтін комиссиялар құрылды;
  • жерге жеке иелік ету жойылып, Қазақстандағы шіркеу мен монастірлердің, помещиктердің, бай қазақ-орстардың, патша шенеуіктерінің иелігінде болып келген, срндай-ақ қоныс аудару қорындағы жерлер еңбекшілердің пайдалануына берілді.

1918 жылы Көктемде Түркістан автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды. Оның құрамында Қазақстанның оңтүстігіндегі Жетісу, Сырдария облыстары кірді. Ақмола, Семей облыстары орталығы Омбы қаласы болған Батыс Сібір өлкесіне, Торғай, Орал облыстары Орынбор губерниясына, Бөкей Ордасы Астрахан губерниясы қарамағына кірді. Қазан төңкерісінен кейін көп уақыт өтпей-ақ елде азамат соғысы мен шетел басқыншылығының жорығы басталды. Себебі төңкерістің жеңісі құлатылған қанаушы тап өкілдерінің қарсылығын тудырды. 1918 жылы 23 наурызда Орал қазақ-орыстары Гурьевте бүлік шығарды.

Сол жылдың 28-29 наурызында ақ казактар алашордашылармен бірігіп Орал қаласында төңкеріс жасады. Ресейдегі азамат соғысының өрістеуіне Антанта елдері дем берді де, олардың көмегімен Сібірдегі Чехословак корпусының әскерлері бүлік шығарды. Бүлікшілер Сібір қалаларымен бірге Қазақстанның солтүстіктегі қалалары Петропавл, Ақмола, Атбасар, Қостанай, Семей қалаларын басып алып, Кеңес органдардан қамауға алды.

1918 жылы жазында Кеңес елі үшін ең басты майдан – Шығыс майданы болды. Бұл бағытта ақтармен 4-ші армия ұрыс жүргізді. Осы жылдың жазында қазақ ұлттық әскери бөлімдер ұйымдаса бастады. Олар алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал қалаларында құрылды. Бөкей ордасында қазақ атты әскер полкі Қызыл армияның құрамдас бөлігі болды.

1918 жылының аяғы мен 1918 жылының басында Әліби Жангелдин мен Амангелді Имановпен Торғайда екі атты әскер эскадроның, әскери оқу және пулемат топтарын, Ырғызда атты әскер құрды.

Ақтөбе майданына 1918 жылы Әліби Жангелдин бастаған экспедиция Мәскеудан көп қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізді. Ақтөбе майданының қарулы күштері 1919 жылы 22 қаңтарында Орынборды, 26 қаңтарда Орал қаласын азат етіп, Қазақстан мен Түркістан аудандары мен Орталық Ресей арасындағы қатынасты қалпына келтірді.

1919 жылы көктемде Фрунзе бастаған қызыл әскер отрядтары Қазақстанның Солтүстік аудандарында Колчак әскерлеріне қарсы күрес жүргізді. Қазақстанда Колчактың тәртібіне қарсы ірі көтеріліс Қостанай уезінде болды. Ақмола, Семей облыстарында партизандық қозғалыстар өрістеді. Қазақстанның Солтүстік-Шығыс аймағында Жетісу майданы

1918 жылы тамыз және 1919 жылы қазанның орта кезіне дейін ақ гвардияшыларға қарсы табанды күрес жүргізді. Осы аймақтағы қорғаныс орталығы болған Черкасское селосын атауға болады.

1919 жылы орта кезінде Қызыл армияның шабуылдарының нәтижесінде Колчак әскерлері екіге бөлінді. Олардың бір бөлігі Сібірге, екіншісі Түркістанға қарай шегінеді.

Қызыл армияның Түркістан майданы 1919 жылы тамыз айының екінші жартысында Колчактың «Оңтүстік армиясын» біржолата талқандады. Осының нәтижесінде Түркістан майданының әскер бөлімдері Солтүстік Жетісуға жеткізліп, мұндағы қарсылықты тезірек басуға мүмкіндік берді. Сөйтіп, 1920 жылы наурызда азамат соғысының Қазақстандағы ең соңғы Солтүстік майданы жабылады.

Азамат соғысы жылдарында Кеңес өкіметі «соғыс коммунизмі» саясатын жүзеге асырды. Оның негізгі мәні-кеңес елінің басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізіледі. Ол бойынша шаруалардың күн көрісінен артылған азық-түлік әскер мен өндіріс орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты наразы болды. Кеңес өкіметінің осы саясатына наразы шаруалар көтеріліске де шығып, көпшілігі жаңа өкіметке қарсы ақтардың жағында соғысы. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Қазақстанда экономиканы қалпына келтіру, мемлекеттік құрылысты нығайту жұмыстары жүргізілді. Сол жылдары алғашқы ауыл шаруашылық артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылы аяғында 999 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 778 артель, жерді бірлесіп өңдейтін 28 серіктестік (ТОЗ) құрылды.

1919 жылы 10 шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі төңкерістік комитет туралы» декрет қабылданды. Онда болашақ Қазақ мемлекетінің жер аумағы анықталды. 1920 жылы 30 сәуірде РК/б/П Орталық комитеті Қырғыз(Қазақ) облыстық бюросы құрылғаннан кейін өлкеде Кеңес өкіметін, мемлекеттік құрылысты одан әрі нығайту жұмысы жүргізіле бастады. Сол жылғы 17 тамызда РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз республикасы туралы Декрет жобасын мақұлдады. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кеңесі РКФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» жарлық қабылданды. Орынбор қаласы Қазақ АКСР-нің алғашқы астанасы болды.[2][3][4][5][6][7][8]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ "Қазақстан Энциклопедиясы"
  2. ↑ Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9
  3. ↑ Қазақстан тарихы. Очерк. 304-315-беттер.
  4. ↑ Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 9-10-бөлімдер
  5. ↑ Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане: Сб. докум. Т.I. А., 1963; Т.II. 1964.
  6. ↑ Образование Казахской АССР: Сб.докум. А., 1957.
  7. ↑ Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. А., 1964.
  8. ↑ Покровский С.И. Разгром иностранных военных интервентов и внутренней контрреволюции в Казахстане (1918-1920 жж.). А., 1967.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қазан_төңкерісі&oldid=3308143» бетінен алынған