Италиялықтар

италиани
Италиялықтар
Бүкіл халықтың саны
68,5 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Италия	54,9 млн.
Аргентина	1,9 млн.
Франция	1,5 млн.
Канада	1,4 млн,
Аустралия	800 300
Германия	800 000
Бразилия	500 000
Венесуэла	400 000
Ұлыбритания	200 000
Бельгия	200 000
Тілдері
итальян тілі
Діні
католицизм

Италиялықтар (өзд. атауы – италиани) – ұлт, Италияның байырғы халқы. Жалпы саны 68,5 миллионнан астам адам. (2007, бағалау). Италиядағы халық саны 54,9 миллион адамды құрайды. Олар сондай-ақ Еуропа елдерінде (Франция – 1,5 млн адам, Германия – 0,8 млн адам, Ұлыбритания – 0,2 млн адам, Бельгия – 0,2 млн адам, т.б.), Солтүстік Америкада (АҚШ – 17 млн. шығу тегі итальяндық адам, Санақ бюросының мәліметтері 2004 ж., Канада – 1,4 млн. адам, 2006, санақ), Оңтүстік Америкада (Аргентина – 1,9 млн адам, Бразилия – 0,5 млн адам, Венесуэла – 0,4 млн адам, т.б.) және Аустралияда (800,3 мың адам – 2001 ж., халық санағы) тұрады. Италиялықтардың құрамында сицилиялықтар, сардиндер, венеттер, лигурлар, калабрилер, ломбардылар, пьемокттар, госкандар секілді субэтностық топтар бар.

Тілі

Италиялықтардың тілі үндіеуропа тілдері шоғырының роман тобына жатады және үш диалектіге бөлінеді. Әдеби тілі 14 ғасырда Флоренция диалектісі негізінде қалыптасқан. Ал жазуы латын әліпбиіне негізделген. Итальян тілі Италияның ресми тілі болып табылады және сонымен бірге Швейцария мен Ватиканды қоса алғанда, басқа да көптеген елдерде қолданылады. Италия халқының 85%-дан астамы итальян тілінде сөйлейді.

Діні

Италияндықтар христиан дінінің католик тармағын ұстанады. Дінге қатысты мейрамда пұтқа табынушылық кезіндегі салт-жоралардың қалдығы байқалады. Католицизм 1976 жылға дейін Италияның мемлекеттік діні болып саналды. Жаңа конституцияның қабылдануымен шіркеу мемлекеттен бөлінді. Италия өзінің зайырлы құрылымын және католиктік шіркеуден толық тәуелсіздігін жариялады, бірақ оның ел өміріндегі рөлі әлі де орасан зор. Итальяндықтар қызметтер мен діни рәсімдерге белсенді қатысады. Ел парламентінде діни белсенділер көп. Олар жоғары деңгейде де, муниципалдық деңгейде де елді басқаруға қатысады.

Тарихы

Б.з.б. 1-ші мыңжылдықта Италияны ерте заманғы итали (италик) тайпалары (қазіргі италиктер) қоныстанған. Олардың бірі – Лация аймағын мекендеп, Римнің негізін қалаған латиндер б.з.б. VI—II ғасырларда басқа итали тайпаларын және түбектің солтүстігін мекендеген этрускілерді, лигурлерді, венеттерді, кельттерді, түбектің Оңтүстік мен Сардиния, Сицилия, Корсика аралдарын қоныстанған гректерді, карфагендер мен сикулдарды бағындырды. Б.з.б. I—II ғасырларда латын тілі сол тайпалардың бәріне ортақ тіл болып үлгерді. VI—X ғасырларда Италияның жеке облыстарын византиялықтар, франктер, арабтар, нормандар жаулап алды. Әр дәуірде остгот, лангобард, т.б. герман тайпалары көшіп келіп қоныстанды. Осы аталған тайпалардың араласып кетуінен XI-XIII ғасырларда біртұтас Италиялықтар этностық бірлігі қалыптасты. XIX ғасырда италиялықтар ұлтқа айналды.

Кәсібі

Италиялықтардың негізгі кәсібі – жыртпалы егістік, жүзім плантациясы, зәйтүн ағашын өсіру, бау-бақша мен цитрус жемістерін өндіру. Картоп, қант қызылшасы, темекі егілді. Қосымша мал шаруашылығымен (мүйізді ірі қара, қой мен ешкі, шошқа) шұғылданады. Италиялықтардың жартысынан астамы қалалы жерде тұрып, халыққа қызмет көрсету саласында, өндіріс орны мен өнеркәсіпте еңбек етеді.

Тұрмыс салты

Туыстық жүйесі ағылшын тектес. Итальяндықтар үшін отбасы өте маңызды. Сондықтан олар ерте үйленуге асықпайды. Олар ата-аналарымен ұзақ өмір сүреді және олар ата-аналарын, әсіресе анасын қатты құрметтейді. Олардың ата-анаға, отбасына табынуы ең жоғары деңгейде. Отбасылық кеңес - бұл барлық маңызды оқиғаларға қатысты шешім қабылдайтын, кеңес беретін және шешім қабылдайтын кеңес.

Құдықтың жанында италяндық қыз.

Тұрғын үйлерін, көбінесе, таспен, кірпішпен қалап тұрғызады. Ауылдық тұрғын үй салудың негізгі материалы - тас. Апулия аймағында архаикалық, дөңгелек ғимараттар (мысалы, трулли деп аталатын) бар. Солтүстік және Орталық Италияда ежелгі римдік тектес – корти («аулалар») бар. Олардағы тұрғын үйлер мен шаруашылық құрылыстары тұйық төртбұрышты құрайды. Ауылдық тұрғын үйлердің күрделі түрлері дәстүрлі болып табылады:

• Левант - әрқайсысы дербес шатыры бар бірнеше бөлмелі тас үй;
• Жерорта теңізі – екі қабатты тас үй, жоспары тік бұрышты, төменгі қабатта қосалқы бөлмелер, жоғарғы қабатта ас үй және бөлмелер орналасқан;
• альпі - жоғарғы қабатқа бекітілген жабық галереясы бар үлкен екі немесе үш қабатты ғимарат;
• Венециандық - екі қабатты тас ғимарат, жоспары бойынша өте ұзартылған, ұзын қабырғалардың бірінің бойында портикасы бар (көбінесе сыртқы мұржасы бар).

Шаруа үйіндегі жалғыз жылытылатын бөлме үлкен қабырғасы немесе орталық ошағы бар ас үй болды.

Материктік Италиядағы халық костюмі XIX ғасырдың аяғында қолданыстан шыға бастады. Қазір оны кейбір оңтүстік провинциялардағы шаруалар мерекелерде және фольклорлық ансамбль мүшелері киеді. Әйелдер костюмінің негізгі элементтері - ұзын кең белдемше, туника тәрізді күрте, кеудеше, алжапқыш, орамал және алды ашық киімдер киімдер - джакетта и джубетто. Дәстүрлі ерлер костюмі – қысқа шалбар, жеңі тігілген көйлек, қысқа күрте немесе жеңсіз жилет, қалпақ киеді.

Итальяндық тағамдар әртүрлі, көкөністер мен жемістердің көптеген түрлері бар. Көптеген облыстар мен жекелеген қалалар жергілікті тағамдарымен танымал. Дегенмен, барлық аймақтардағы итальяндықтардың диетасында ортақ нәрсе көп. Итальяндық таңғы ас әдетте жеңіл, ауылдық жерде ол нан мен ірімшіктен тұрады, қалада шағын тоқашпен қара кофеден тұрады. Түскі астың бірінші тағамы (минестра) көбінесе макароннан дайындалады, екіншісі - балық немесе ет. Әдеттегі десерт - жемістер мен ірімшік. Ең танымал сорттар - модзарелла, пекорино, рикотта және басқалары.
Түскі асқа - құрғақ шарап. Дүние жүзіне әйгілі шараптардың ішінде: кьянти (Тоскана), Марсала (Сицилия), кастелли Романи (Лаций), лакрима Кристи (Кампания) және т.б. Бидай наны, солтүстікте оны көбіне полентамен ауыстырады - қалың пісірілген, кесілген жүгері ботқасы. Оңтүстікте көбінесе жалғыз түскі тағам пицца болып табылады - ашытылмаған қамырдан жасалған, көбінесе ірімшік пен қызанақ соусымен толтырылған ашық дөңгелек пирог. Көптеген тағамдарды дайындау үшін оңтүстік тұрғындары «фрутти ди маре» («теңіз жемістері») деп аталатын тағамды да пайдаланады. Мерекелі дәстүрлі тәттілер: панеттон (торт түрі), торрон (балға қайнатылған мейіз бен жаңғақ қосылған нуга түрі) және панджалло (мейіз бен тәтті жемістер қосылған кекс).

Халық ауыз әдебиетінің түрлері көп. Оған эпикалық поэма, лирикалық өлеңдер (страмботти), лирикалық әндер (неаполитан әндері) т.б. жатады. Тарантелла, сальтарелло, ломбарда, бергамаска аталатын ұлттық билері бар. Сазды аспаптары: гитара, волынка, свирель.

Қазақстандағы италиялықтар

Италиялықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы италиялықтардың саны:

• 1970 жылы - 152 адам;
• 1979 жылы - 117 адам;
• 1989 жылы - 146 адам;
• 1999 жылы - 113 адам;
• 2009 жылы - 209 адам.