Vornichtungslajer Sobibór
(Sije op Stolberjer Platt)
un jeschrieve wie moch öt kallt
(Sije jeschrieve wie moch öt kallt)
Dat Vornichtungslajer Sobibór [1] woch ee van d Dütsche aajelaad Vornichtungslajer ä Pole. Öt litt beij dat polnisch Örtche Sobibór en d Nöhde va Włodawa un domet em Südoste va Pole. Im Lajer wode onjeväär 250.000 Jüdde ömjebraad. Öt hod ön Jrüüde va 60 ha.
Dr Opbouw van öt Lajer
[Ändere · der Quälltäx ändere]
Em Määz |1942 wood domet aajevange, ö Lajer, dat sich a dat va Belzec ussrichte, op z bouwe. Dat Lajer bestäng us drei Deeler. Ö viirde woch jepland, wood ävver net jebouwd.
Lajer I
[Ändere · der Quälltäx ändere]
Em Lajer I woch Platsch vöör d SS. 30 dütsche SS-Männer un 90 – 120 Trawaniki, dat heechd Männer us meeßd d Ukraine un öt Baltikum, di em Lajer oppaaßde, wonnde do. Zosätzlich joov öt en dä Lajeraavschnett Baracke met Werkstätt vöör onjeväär 50 Jevangene. Dr Bahnaaschloss, dä zo dat Lajerdeel bestäng, woch vöör d meetzde Aakommende dr Aavang van öt Äng.
Lajer II
[Ändere · der Quälltäx ändere]Em zweide Lajerdeel woode di Klamotte van d ömjebraade Mänsche jekroomt un jelajert. Zosätzlich joov öt do Ställ un Ecke, wo Jemöss aajebouwd wood. Va drusse kott mo net en dä Lajerdeel öräkikke. Dörch enne onjeväär 150 m lange Jang, dr Hemmelvahrtswäch, jäng öt en dr dreide Lajerdeel.
Lajer III
[Ändere · der Quälltäx ändere]
Em Lajerdeel III wore d Jaßkammere, wo di nakße Mänsche dörch Motoraavjase omjebraad wode. Jüdde, di dozo jezwonge wode, moote di Duude en Jraavens un Leucher hänger di us Stee jebouwde Kammere vorscharre. Damet di Lüüh net met angere em Lajer mulle kutte, hod Lajer III ön eeje Köche.
Wä em Lajer III sich öm di Duude kömmere mood, dä hod net mi lang z lääve. Su stalld mo vass, dat di vorscharrde Lische net flott jenoch vorweeßde un em Sommer 1942 moote di ärm Söck di zövöör vorjraave Duude wärm ussjraave un vorbrenne. Kott dono woode sö sälvs ömbraad.
Önö Zung öm dat janze Lajer wood em Sommer 1943 dörch önö Minejöödel vorstärkd. Önö viirde Lajerdeel, ä däm Munitiun opjewerkd wäde solld, woch jepland, wood ävver net jebouwd.
Watt em Lajer aavjäng
[Ändere · der Quälltäx ändere]Mo nämmd a, dat tösche 200.000 un 250.000 Mänsche em Lajer ömbraad wode send. D meetzde koome us Holland (ca. 30.000), Dütschland, Frankreich un Russland. Ävver och Jüdde us d Slowakei un d Tschechei wore dobeij. Jenau Zaahle send net övverlävverd, da d Dütsche all di Ongerlare vorbrannd hand un mä Opzeechnunge us dr Zochvorkiihr no Sobibór dr Kresch övverstange hand.
Em April 1942 woode 250 Jüdde vöör önö ischde Vorsuch no Sobibór braad. D Jaßkammere sollte usprobiird wäde. Dat fluppde ösu jott, dat bald dorop 90.000 Persune hön Lääve dörch Jaß vorloore. Di Fabrik werkde ohne Schwiirichkeete. Dat Morde wood dörch Arbeede an d Jleise no Sobibór ongerbroche. En di Zitt bouwde mo d Jaßkammere us, damet mo noch mi Mänsche en noch köttere Zitt vorjase kutt. Dodörch schaffde mo öt, 1200 Mänsche op eemol ömzöbränge.
Am 12. Februar 1943 kräät öt Lajer va Heinrich Himmler Besöck. Dä woohl sich akikke, wi Jüdde en di Jaßkammere ömjebraad wäde. Da mo zo di Zitt ävver kenne Zoch met neu Lüüh erwaade, wode 100 Vraue us ö anger Lajer jehold un zr Demonstartiun vorjaßd.
Am 5. Juli 1943 entscheed Himmler, dat us dat Vornichtungslajer ö Konzentratiunslajer jemaad wäde solld. Di Plän woode ävver spiir vorworpe.
Dr Opstand
[Ändere · der Quälltäx ändere]Am 14. Oktober Joohr 1943 koom öt z önö Opstand. 365 Jevangene onger Vührung va Alexander Petscherski un Leon Feldhendler schaffde öt, dörch dr Zung un dörch di Minevelder öm öt Lajer en dr Bösch aav z houwe. 200 Jevangene schaffde öt sich z rette, 47 övverläävde dr Zweide Weltkresch|Kresch. 12 SS-Männer un 20 – 30 Trawniki woode ömjebraad. Wä em Lajer blävve woch, wood van d SS spiir ömjebraad.
No dr Opstand wood dat Lajer opjelößd. Wo vreuer ö Vornichtungslajer stäng, woch no der Kresch mä önö Burehoff un önö neu jeplanzde Bösch z see.
Prozesse jäje d SS un Trawnike va Sobibór
[Ändere · der Quälltäx ändere]No dr Kresch joov öt jäje ö paar SS-Männer Jerichtsurdeele, di als Sobibór-Prozess bekannd wode. Als enne van leitzde SS-Prozesse wood am 30. November 2009 John Demjanjuk aajeklachd, dä als Trawniki em Lajer jewerkd ha söll.