Helenîzm

Helenîzm çanda Yewnanistana Kevn û helenandin (yewnanandin) belavkirina çanda yewnanî ye.^[1] Nav bi piranî ji bo çanda yewnanî ya kevn (antîk) û ya Serdema Navîn tê bikaranîn.

Nav

Dîroknasê Thoukudides yekem bû ku lêkera "helenandin" (bi yewnaniya kevn: ἑλληνίζειν, lat. hellēnízein) bi kar anî. Peyva "helenîzm" di pirtûkên Incîlê de tê bikar anîn. Pirtûka Duyem a Makkabioi "helenîzm" (bi yewnaniya kevn: Ἑλληνισμός, lat. Hellēnismós) bikar tîne. Karên Şandiyan "helenisti" (bi yewnaniya kevn: Ἑλληνισταί, lat. Hellēnístai) bikar tîne. Wateya her du peyvan tê wateya axêverên zimanê yewnaniya kevn ên bi têkiliyek çandî: helenîzm.^[1]

Di sedsala 19-an de, dîroknasê Alman Johann Gustav Droysen ji bo çanda serdema helenîstîk "helenîzm" (bi almanî: Hellenismus) bikar tîne. Wî serdema Helenîstîk wekî di navbera mirina Îskenderê Mezin û serdema Augustus de destnîşan kir. (Augustus yekem imperatorê Romê bû.) Ji bo Droysen, serdema Helenîstîk ji bo helenîzm dema herî serfiraz bû. Di vê demê de, belavbûna helenîzm di lûtkeyê de bû.^[1]

Çanda polis yewnanî

Her weha zimanê yewnanî, çanda bajar-dewleta yewnanî – polis (en) – beşek girîng a Helenîzmê bû. Şahên yewnanî di serdema helenîstîk de bajarên yewnanî – poleis – li erdên Împeratoriya Seleukî û Împeratoriya Ptolemaîk ava kirin.^[1]

Helenîzm li rojhilatê Deryaya Navîn û Rojhilata Nêzîk li seranserê Împeratoriya Romê ya destpêkê çandek serdest ma. Helenîzm ji serdestiya Xiristiyantiyê li Împeratoriya Romê sax ma. Di serdema Bîzansê ya Împeratoriya Romê de, Helenîzm wekî perçeyek çanda xwendî maye.^[1] Bajar-dewleta helenîk heya sedsala 6-an li rojhilatê împaratoriya Romê pergala hikûmetê bû.^[2]

Marcus Aurelius

Iulianus

Împeratorî Marcus Aurelius û Iulianus her du Helenîst bûn û felsefe û retorîka bi zimanê yewnanî nivîsandin

Dîrok

Di dema Xiristiyantiyê de li imperatoriya Romê, helenîzm bi olên pûtperest ve hate girêdan. Wusa be jî, perwerdehî û çanda helenîkî di tevahiya hebûna Împeratoriya Romê de perçeyek ji çanda xwendî ya elîtan ma.^[1]

Helenism di dewra Bîzansî ya dereng a Împeratoriya Romê de bêtir tûj bû. Wê demê, çanda helenîzm ji hêla Xaçparêzan ve ji Ewropaya Rojava û ji hêla Tirkan ve ji rojhilat ve hate tehdît kirin. Her ku Împeratoriya Romê piçûktir bû, wê dest pê kir ku tenê erdên Yewnanîaxêv birêve bibe. Yewnanîaxêv Romî dest bi navê xwe kirin "Helenî" û her weha Rhomaioi.^[3]^[4]

Gava ku Împeratoriya Romê ji hêla Împeratoriya Osmanî ve hate rûxandin, gelek zanyarên Romê çanda heleni birin Ewropaya Rojava wekî penaber. Li Îtalya, van zanyaran bandor li Ronesansê kirin.

Nasyonalîzma rojavayî di sedsala 19-an de bandor li Yewnanîstanê kir, û wusa jî îdealîzekirina Romantîk a Yewnana Kevnarê û Helenîzm ji hêla Rojavayiyan ve ve.^[5]

Hellenism bi nasnameya ortodoksî ya ku ji hêla hemî şopînerên Patriarxê Konstantinopolis ve hatî parve kirin hate guherandin. Di dema vekişîna Împeratoriya Osmanî de ji Balkanan Patrîkxaneyê kontrola xwe ya kevnar a li ser yewnanî winda kir. Li Şerê Balkan (1912–1913) Yewnanî şerê xwe yê yekem li dijî miletekî ortodoks, Bulgaristan, kirin.^[5]

Di vejîna neteweyî ya sedsala 19-an de, elît, bi bandora Rojava, Helenîzma Yewnanî kevnare tercîh kir, lê di heman demê de ji nû ve şiyarkirina çanda serdema Bîzans jî hebû. Helenîzm ji ber ku elîtîst bû hate rexne kirin. Helenîzm, digel Romabûn, û Xiristiyaniya ortodoks, pêkhateyên berbiçav ên nasnameya yewnanî nûjen in.^[5]

Çavkanî

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Hornblower, Simon (2012). "Hellenism, Hellenization". Bi Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (edîtor). The Oxford Classical Dictionary (bi îngilîzî) (Çapa 4). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-9780199545568-e-2994. ISBN 978-0-19-954556-8.
^ Howatson, M. C., edîtor (2011). "Hellenism, Hellenization". The Oxford Companion to Classical Literature (bi îngilîzî) (Çapa 3). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199548545.001.0001/acref-9780199548545-e-1456. ISBN 978-0-19-954854-5.
^ Talbot, Alice-Mary; Kazhdan, Alexander P. (2005). "Hellenism". Bi Kazhdan, Alexander P. (edîtor). The Oxford Dictionary of Byzantium (bi îngilîzî). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195046526.001.0001/acref-9780195046526-e-2247. ISBN 978-0-19-504652-6.
^ Mango, Cyril (1965). "Byzantinism and Romantic Hellenism". Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. 28: 29. doi:10.2307/750662.
^ ^a ^b ^c Zacharia, Katerina (2010). Gagarin, Michael (edîtor). The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome (bi îngilîzî). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195170726.001.0001/acref-9780195170726-e-569. ISBN 978-0-19-517072-6.

[Hornblower2012-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Hornblower, Simon (2012). "Hellenism, Hellenization". Bi Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (edîtor). The Oxford Classical Dictionary (bi îngilîzî) (Çapa 4). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-9780199545568-e-2994. ISBN 978-0-19-954556-8.

[2] Howatson, M. C., edîtor (2011). "Hellenism, Hellenization". The Oxford Companion to Classical Literature (bi îngilîzî) (Çapa 3). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199548545.001.0001/acref-9780199548545-e-1456. ISBN 978-0-19-954854-5.

[3] Talbot, Alice-Mary; Kazhdan, Alexander P. (2005). "Hellenism". Bi Kazhdan, Alexander P. (edîtor). The Oxford Dictionary of Byzantium (bi îngilîzî). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195046526.001.0001/acref-9780195046526-e-2247. ISBN 978-0-19-504652-6.

[4] Mango, Cyril (1965). "Byzantinism and Romantic Hellenism". Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. 28: 29. doi:10.2307/750662.

[Zacharia2010-5] Zacharia, Katerina (2010). Gagarin, Michael (edîtor). The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome (bi îngilîzî). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195170726.001.0001/acref-9780195170726-e-569. ISBN 978-0-19-517072-6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]