Eukaryota
| Eukaryotes | |
|---|---|
| |
| Eukaryotes ha nebes ensamplow a'ga diversita – naswedhek dhyworth an gledh a-wartha: Gwenenen mason rudh, Boletus edulis, Chympansi, Isotricha intestinalis, Paw bran Iran, ha Volvox carteri | |
| Klassans bewoniethek | |
| Ugh-vagasow ha Gwlaskordhow | |
Organedhow eukaryotek na yllir aga klassa yn-dann gwlaskordhow Plantae, Animalia po Fungi yw klassys treweythyow y'n gwlaskor Protista. |
Eukaryot (liesplek Eukaryotes dhyworth an Greka εὖ (eu, "da") ha κάρυον (karyon, "knowen") yw organedh gans kellow komplek, po kell sengel gans kesweythyow komplek. Y'n kellow ma, an stoff genynnek po DNA yw restrys dhe gromasomow yn sprusen an kell.
Enevales, plansow, algi ha fungow oll yw eukaryotes. Ynwedh yma eukaryotes yn-mysk an protistow unnkell. Dhe'n worthwedh, nyns eus organedhow moy sempel, kepar ha bakteria hag archaea sprusen ha kesweythyow kell komplek erel. Henwys organedhow a'n par na prokaryotes.
Dyghtys yn fenowgh yw eukaryotes avel arlotteth.
Eukaryotes a esplegyas y'n Eon Proterozoek. An eukaryote gwirhaval kottha yw Grypania, neusen dhiskorren terghys gans hys bys dhe 30 mm. An menhsennow kottha a dheu dhyworth balweyth horn ogas dhe Negaunee, Michigan, y'n [Statys Unys]]. Dedhyes veu an menhesennow yn kynsa dhe nans yw 2,100 milvil bledhen, mes hwithrans diwettha a dhiskwedhas bos an dedhyas kompes nans yw 1874 milvil vledhen. Grypania a dhuryas dhe'n era Mesoproterozoek.
Bagas aral koth dres eghen yw an acritarchs, kryjys dhe vos cystow po stap dinythi a blankton algel. Kevys vons nans yw 1,400 mb, y'n era Mesoproterozoek.
Godhonydhyon a dhadhel a-dro dhe glassans an eukaryotes hwath, ha profys veu niver a renkyansow. Nyns yw versyons arnowydh unver a-dro dhe niver an wlaskordhow.
Kesweyth
[golegi | pennfenten]Kellow eukaryotek yw lower moy ages prokaryotes, dell yw usys. I a yll bos dekkweyth moy. Kellow eukaryotes a'n jeves lies kennen ha kesweyth pervedhek gelwys organelles. Yma dhedha cytokorf eskern ynwedh. Gwrys yw an cytokorf eskern a korrbibennow ha korrneusennow. An rannow yw pur bosek yn shap an kell. Gorrys yw TNA eukaryotek yn fardellow henwys kromosomow, diberthys gans gwerthys korrneusennek dres rannans kellow. An brassa niver a eukaryotes a wra devnydh a dhinytyans reydhek dre frothusheans na usys gans prokaryotes.
Nyns eus reydhow dhe brokaryotes, mes y hyllons treusperthi TNA dhe vakteria erel. Direydhek yw aga diberthyans kell.
Eukaryotes a'n jeves bagasow a gromosomow linyek yw desedhys y'n sprusen, ha'n niver a gromosomow yw tipek rag pub eghen, dell yw usys.
Kennen bervedhek
[golegi | pennfenten]Yn kellow eukaryotek, yma lies tra gans kennennow a-dro dhedha. War-barth yth ens i henwys an system kennen bervedhek. Saghow sempel, gelwys hwesiglow (vesicles yn Sowsnek) yw gwrys pan wrellons egina dhyworth kennennow erel, kepar ha fleghes a wra hwythennow gans tegen. Lies kell gemmer boos ha taklow erel owth usya neppyth gelwys endocytosis. Yn endocytosis, an gennen nessa dhe'n tu a-ves a bleg war-ji hag ena pynchya dhe furvya hwesik. Lies organell aral a dhallathas avel hwesigow, dell hevel.
Kerghynnys yw an sprusen gans diw gennen dellek may hallo taklow entra ha mos yn-mes. An mayler sprusennek a'n jeves taklow warnodho hevelep dhe bibennow ha lienyow, gelwys an endoplasmic reticulum. An ER a wra gwaya protinyow, ha'ga gasa dhe adhvesi.
Yma dhiw rann dhe ER, ER garow ha ER leven. Kelmys yw ribosomow dhe'n ER garow. An protinyow gwrys gans an ribosomow kelmys dhe'n ER garow a enter an ER garow. Wosa henna i a dhe'n hwesigow, hag a dyv ha pynchya dhyworth an ER leven. Y'n brassa rann a eukaryotes, an hwesigow gans protinyow ynna a wra teudhi gans pil a hwesigow gwastas gelwys korfow Golgi, mayth yw an protinyow a-ji chanjys arta.
Treweythyow chanjys yw hwesigow may hallo gul unn pyth yn ta (arbennegyans, po dyffransegyans kellek), Rag ensampel, yma ensaymow a-ji lysosomes hag a wra trethi an boos a dheu dhyworth hwesigow boos, ha peroksisomes a'n jeves ensaymow hag a dreth peroksid (gwenon) may na yw gwenon vyth moy.
Lies protozoan a'n jeves hwesigow strothadow, a yll teudhi po pynchya dhyworth an gennen bella. Usys yw hwesigow strothadow dhe gartha dowr heb res. Re anedha a setha stoffow dhe dreylya preydhoryon dhe ves, po kachya boos. Yn organedhow lieskell, hormonow yw gwrys yn fenowgh yn hwesigow. Yn plansow komplek, an brassa rann a gres an kell yw kemeres gans hwesik a hwith gwasgedh osmotek may hallo an kell synsi y shap.
Dallethvos
[golegi | pennfenten]Drefen bos devedhyansow dyffrans dhe gellow (organelles) eukaryotes, govynnys veu po skorren (clade) unys yns i po na. Certan yw nag yns i unys. Organelles yw unsesow arbennegys a wra gweythresow kler, kepar ha mitokondria ha plastidow. Kler yw lemmyn oll an organedhow (po an brassa niver anedha) dhe gavos devedhyans yn prokaryotes, bakteria po archaea anserghek kyns, ha bos an kell eukaryotek 'kemeneth a gororganedhow' a wra kesoberi yn 'demedhyans a esyans'. Hemm a hwarva rag an termyn kynsa yntra bakteria nans yw termyn pur hir dhe askorra an klass a vakteria gans kennen dhewblek henwys gram-negedhek. An klass ma a gomprehend cyanobakteria, ytho hemm o an kynsa a niver a hwarvedhyansow hevelep yn istori an eukaryotes.
Rann an Archaea
[golegi | pennfenten]Hwithrans a-dhiwedhes a dhiskwedh bos kellow archaea a gomprehendas lies unn a'n protinyow veu edhom dhedha rag oberyans kellow komplek eukaryotes.
Taksonomieth
[golegi | pennfenten]Protista yw bagas a organedhow unnkell. Profyes veu taksonomiethow moy kompes, mes ny yll godhonydhyon unverhe warnedha. Rag an reson ma, Protista yw dhe les hwath rag dadhla a-drodhe'n organedhow ma. Unn klassans arnowydh rag klassa eukaryotes yw avel a sew:
| Opisthokonts | Enevales, fongow, choanoflagellates, hag erel. |
| Amoebozoa | An brassa niver a ameboydow ha fong lysnavedh |
| Rhizaria | Foraminifera, Radiolaria, ha protozoa erel ameboyd |
| Excavates | Divers protozoa flagellayt |
| Archaeplastida (po Primoplantae) | Plansow an tir, algi gwyrdh, algi rudh, ha glaucophytes |
| Chromalveolates | Heterokonts, Haptophytes, Cryptomonads, hag Alveolates. |
Byttegyns, yn 2005 hag a-wosa, godhonydhyon re leveris bos fowt a dhustuni rag niver a'n ugh-vagasow ma. Martesen an Eukaryotes yw unyes saw drefen bos aga hellow devedhys dhyworth bakteria hag archaea. Mes pub skorren a'n Eukaryotes a'n jeves dinythyans reydhek. Henna, ha restrans ollgemmyn an sprusen yw an chyd dustuni rag unn devedhyans ragdha oll.