Кытай тили

Кытай тили — кытайлардын тили; КЭРдин расмий тили. Тибет тилдеринин тобуна кирет. Кытай тилинде Тайвань, Сингапур, Индонезия, Лаос, Вьетнам, Бирма, Таиланд, Малайзия кытайлары сүйлөшөт. Кытай тили 7 негизги диалектилик топко бөлүнөт: түндүк, у, сян, гань, хакка, юэ, минь. Диалектилеринде тыбыштык айырма чоң болгондуктан, алардын өкүлдөрү бири-бирин түшүнүүсү кыйын же түшүнүшпөйт. Бирок диалектилердин грамматикалык түзүлүшү, негизги курамы бир. Байыркы кытай жазма даректери биздин заманга чейинки 2-миң жылдыктын 2-жарымында пайда болгон деп болжолдонот. Байыркы адабий эстелиги — «Шудзинг» («Тарых китеби») жана «Шидзинг» («Ыр китеби»). Байыркы кытай адабий тили (веньян) ошол кездеги диалектилердин негизинде түзүлгөн. Ал ар кандай өзгөртүүлөр менен 20-кылымга чейин колдонулган. Биздин замандын 1-миң жылдыгынын башында жазма тилдин жаңы үлгүсү — байхуа (жөнөкөй, түшүнүктүү тил) пайда болгон. Байхуа жалпы элдик кытай тилине негиз болуп, путунхуа (жалпыга түшүнүктүү тил) аталган. 20-кылымдын 1-жарымында путунхуа веньянды сүрүп чыгарып, кытайдын улуттук адабий тилине айланган. Анын фонетикалык нормасы катары Пекин говору алынган. Байхуанын колдонулушу менен кытай тилинде эки муундуу сөздөр көбөйгөн жана сөз, форма жасоочу аффикстер, жөнөкөй муундуу сөздөр пайда болгон. Путунхуада 414 муун, 4 түрдүү тон бар; ар бир муун 2ден 4кө чейинки вариантка ээ. Кытай тилинде башка тилдерден түз кабыл алуу болбосо да, семантика, калька жолу менен кабыл алуу ыгы колдонулат. Аффикстери анча көп эмес, алар агглютинация жолу менен жалганат. Кытай тили БУУнун расмий жана жумушчу тилдеринин бири болуп эсептелет. Жазуусуна иероглифтер пайдаланылат.

Түрлөрү

Кытай таануучу Джерри Нормандын баамында, кытай тилинин жүздөгөн өз ара түшүнүксүз түрлөрү бар экен. Бул түрлөр бир диалектикалык континуумду түзөт, анда сүйлөөнүн айырмачылыктары, адатта, аралык көбөйгөн сайын көбүрөөк байкалат, бирок өзгөрүүлөрдүн ылдамдыгы абдан айырмаланат. Жалпысынан, Түштүк Кытайдагы тоолуу аймактарда Түндүк Кытай түздүгүнө караганда тилдик көп түрдүүлүк жогору. ХХ кылымдын аягына чейин Түштүк-Чыгыш Азияга жана Түндүк Америкага көчүп барган кытайлык эмигранттар мин, хакка жана юэ диалекттеринде сүйлөгөн түштүк-чыгыш жээк аймактарынан чыгышкан.

Стандарттуу кытай тили

Стандарттуу кытай тили — бул Кытайдын (жерде аны 普通话; pǔtōnghuà деп аташат) жана Тайвандын стандарттык тили, ошондой эле Сингапурдун төрт расмий тилинин бири (жерде аны 华语;華語; Huáyǔ же 汉语; 漢語; Hànyǔ деп аташат). Стандарттуу кытай тили Пекин диалектисинедеги мандарин тилине негизделген. Тайвандын мандарин диалектиси — бул материктеги мандарин диалектиси менен ошол эле тил. Кытайдын жана Тайвандын өкмөттөрү кытай тилинин бардык түрлөрүн жалпы байланыш тил катары колдонууга ниеттенишет. Ошондуктан ал өкмөттүк мекемелерде, массалык маалымат каражаттарында жана мектептерде окутуу тили катары колдонулат. Кытай тилинде сүйлөгөндөрдүн арасында эки тилдүүлүк кеңири жайылган. Мисалы, Шанхайдын тургуну стандарттуу кытай тилинде да, шанхай диалектинде да сүйлөй алат; эгерде ал башка жерде чоңойсо, ал, сыягы, өзүнүн туулган аймагынын диалектинде да эркин сүйлөйт. Стандарттуу кытай тилинен тышкары, тайвандыктардын көпчүлүгү тайвань хоккиен диалектинде да (ошондой эле 台語; «тайвань» деп аталган) кытай, хакка же австронезиян тилинде да сүйлөшөт. Тайвандагы тил ээсинин күнүмдүк сүйлөөсүндө стандарттуу кытай тили менен башка тайвань тилдеринин айтылышын жана лексикасын аралаштырып колдонушу мүмкүн.

Колдонулган адабияттар

• “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9